Quduq tubiga ta‘sir etish usullari - Горное дело - Рефераты

Quduq tubiga ta‘sir etish usullari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

143 KB

Quduq tubiga ta‘sir etish usullari Reja: 1. Ta‘sir etish usullarini qo’llanilishi va ularni umumiy tasniflari 2. Bosim ostida kislotali ishlov berish 3. Qatlamni gidravlik yorish 4. Quduq tubi zonasiga (QTZ) issiqlik ta‘sirida ishlov berish 5. Quduq tubi zonasiga (QTZ) issiqlik-kimyoviy ta‘sir etish (IKTE) 6. Quduq tubi zonasiga boshqa usullarda ishlov berish

Tayanch iboralar: quduq tubi zonasi, ishlov berish usullari, kimyoviy, mexanik, issiqlik, boshqa usullar, kislotalar, ingibitorlar, barqarorlashtirish, kislotali vanna, oddiy ishlov, bosim ostidagi ishlov, emulsiya, issiq kislotali ishlov, terrigen, torpedalash, tebratish, elektrogidravlik, torpedali usullar, gidravlik yorish, issiq kimyoviy. Ta‘sir etish usullarini qo’llanilishi va ularni umumiy tasniflari. Qatlamdan neft olish va unga ta‘sir etish jarayoni quduq orqali amalga oshiriladi. Bu yerda suyuqlik harakati, bosim gradienti, energiyani sarflanishi, sizilishdagi qarshiliklar maksimal qiymatlarni parametrlarini o’zgarishi sodir bo’ladi. Konlarni ishlatish samaradorligi, qazib olinadigan quduqlarning mahsulligi, haydovchi quduqlarning sig’imdorligi va quduqga suyuqliklarni ko’tarishda foydalaniladigan energiya samaradorligi qatlamdagi quduq tubi atrofini holatiga bog’liqdir. Quduq tubi atrofida ishqalanish qarshiligini yengib o’tish, qatlamdan suyuqlikni olish hamda quduqqa suyuqlikni haydashda energiyani kam sarflanishga erishish muhimdir. Quduqlarni burg’ilashda ichki kuchlar quduq atrofida qayta taqsimlanadi. Quduq tubi atrofini qisqa vaqtli ta‘sir bilan teshishda quduq atrofidagi jinslarga har xil chastotali tebranishlardagi zarba, kristallarni qirralarga pezo elektrik samara bilan ta‘sir qiladi. Neftni qazib olishda qatlam suyuqliklari – neft suv va gaz qazib olish quduqlarini tubi zonasi orqali va haydaladigan suyuqliklar ham QTZ-si orqali amalga oshiriladi. Qazib olish jarayonida harorat va bosimni o’zgarishi sodir bo’ladi. Buning natijasida QTZ – da har xil karbon suvchilarning komponentlarini (smolalar, asfaltenlar, parafinlar va boshqalar) va harorat o’zgarishi bilan esa har xil tuzlarni o’tirib qolishi sodir bo’ladi.

Qatlamda sizilish qarshiligini kamaytirish uchun QTZ-da o’tkazuvchanlikni oshirish quduq devori bilan tutashuvchanligini yaxshilash hamda oqimni kirib kelishini kuchaytirish va energiya sarfini kamaytirish uchun ta‘sir etuvchi tadbirlar amalga oshiriladi. QTZ-ga ta‘sir etish usullarini uchta asosiy guruhga bo’lish mumkin: kimyoviy, mexanik, issiqlik, aralash. Kimyoviy usulni qatlam tog’ jinslari va elementlarini eritib QTZ-sini suzuvchanligi oshirish maqsadida qo’llash maqsadga muvofiqdir. Ta‘sir etish natijasida tuz yoki temir yotqiziqlarini eritish mumkin. Na‘munaviy ta‘sir etish usuliga oddiy kislotali ishlov berish kiradi. Qattiq tog’ jinslariga mexanik usulda ta‘sir etib QTZ-ni atrofini qatlamni uzoq oraliqlari bilan sizilish jarayonini yaxshilaydi. Bunday usulga qatlam gidravlik yorish (QGYo) ta‘sir usuli kiradi. QTZ-dagi qattiq yotqiziqlarni yoki juda kuchli qovushqoqlik karbonsuvchilarni qaysiki parafin, smola, asfalten hamda qovushqoq neftlarga ta‘sir issiqlik usulida ta‘sir etish maqsadga muvofiqdir. Bunday ta‘sir etish turiga QTZ-ga chuqurlik elektr isitgichlar, bug’ yoki boshqa issiqlik tashuvchilar yordamida ta‘sir etish kiradi. QTZ-ga har xil turlarda ta‘sir etish usullarini amalda qo’llash mumkin. Issiq kislotali ishlov berish qatlam jinsiga kimyoviy ta‘sir etib, issiqlik ta‘sirida katta miqdordagi issiqlik ajratish uchun kimyoviy reaktsiyani kirishuvchi maxsus moddalar qo’shiladi. SHunday qilib QTZ-ga ta‘sir etishda qatlam parametrlari issiqlik dinamik sharoitlarini holatini, tog’ jinsi va suyuqlik tarkibini hamda to’plangan kon tajriba ma‘lumotlariga asoslanish maqsadga muvofiqdir. Quduqni mahsulot miqdori quyidagi formula yordamida aniqlanadi. Ma‘lumki, kuduqning mahsulot miqdori asosan tog’ jinslarining o’tkazuvchanligiga bog’liq.   2 1 . . / * * 2 C C R InR P Rh к q tubi qud k n tubi qud kat n      

Bu yerda: q n – quduqning mahsulot miqdori; к – o’tkazuvchanlik koeffitsienti; h - qatlam qalinligi; P qat - qatlam bosimi; P qud.tubi - quduq tubi bosimi; R к - ta‘min konturi radiusi; R qud - quduq radiusi; С 1 С 2 - quduqning gidrodinamik nomukammallik koeffitsienti. Quduqga tuz kislotali ishlov berish. Ohaktoshga ta‘sir etishda 2HCℓ + CaCO 3 =Ca Cℓ 2 +H 2 O+CO 2 Dolomitga ta‘sir etish 4HCℓ + Са Mg(CO 3 ) 2 = CaCℓ 2 + MgCℓ 2 + 2H 2 O + 2CO 2 Kaltsiy xlor va magniy xlor tuzlari suvda yaxshi eriydi, kislota eltuvchi hisoblanadi va reaktsiyaga kirishadi. Uglerod oksidi C О 2 – quduqdan chiqib ketadi yoki 7,6 MP а bosimda shu suvni uzida eriydi. Hamma vaqt kislota tarkibida chukuvchi zarrachalar bo’ladi. Qachonki ular bir-biriga ta‘sir qilib eritmada erimaydigan neytral kislotalarni qoldiqlarinii hosil qilish mumkin. Bu qoldiqlar qatlam g’ovakliklariga tushib QTZ-da o’tkazuvchanlikni pasaytirib yuboradi.

Bunday aralashmalar soniga quyidagilar kiradi: 1. Temir xlorid (FeCℓ 2 ) gidroliz natijasida reaktsiyaga kirishib temir gidroksidini (Fe(OH) 3 ) hosil qiladi, cho’kma ko’rinishida cho’kadi. 2. Sulfat kislotasi H 4 So 2 – eritmada (CaCℓ 2 ) kaltsiy xlor bilan o’zaro ta‘sir etib, (CaSo 4 2H 2 O) gips hosil qiladi, u aralashmada uncha katta bo’lmagan miqdorda ushlanib turadi. Gipsning asosiy massasi cho’kmaga tushib, tolali massa ko’rinishida ignali kristallarni hosil qiladi. 3. Kislota aralashmasiga kiritilgan karroziyaga qarshi qo’shimchalar (Ingibitor PB-5). 4. Tuzli kislotalarni ishlab chiqarish texnologik jarayonida F - ftor vodorodi va fosfor kislotasi bo’lib, karbonatlar bilan qatlamda erimaydigan (CaF 2 ) - кальций фторит ва [C а 3 (PO 4 ) 2 ] kaltsiy fosfat kislotasi cho’kmasini hosil qiladi. Quduqlarga ishlov berishda tarkibida 10-15%-li tuzli kislota tayyorlanadi. Agarda tarkibida neytralli aralashmalar ko’p bo’lsa juda qovushqoq bo’ladi. Qaysiki qatlam g’ovakliklaridan chiqishini qiyinlashtiradi. Xlor kislotasining (HCℓ) 15% – tayyorlanmasi –32.8 0 C-da muzlaydi. SHuning uchun bunday aralashmalar maxsus yoki laboratoriyada tayyorlanadi. HCℓ- eritma tarkibiga quyidagi reagentlar qo’shiladi. 1. Ingibitor - jihozlarni korroziya qarshi himoya qiladi. Ingibitor yordamida HCℓ-xlor kislotasi tashiladi, qayta haydaladi va saqlanadi. Odatda ingibitorlar ingibitor turiga muvofiq va boshlang’ich kontsentratsiyaga bog’liq holda 1% - gacha qo’shiladi. Ingibitor sifatida quyidagilardan foydalaniladi: Formalin (0,6%), korroziya faolligini 7-8 marta pasaytiradi; Unikal – yopishqoq to’q-jigar suyuqlik (misol unikol PB-5) (0,25-0,5%), korroziyaga qarshi faollikni 30-42 marta oshiradi.

Unikol suvda erimaydi, neytral kislota aralashmasi tarkibidan cho’kmaga tushadi. Shuning uchun uning kontsentratsiyasini 0,1% gacha qaysi korroziyaga qarshi himoya aktivligi - 15 martagacha. Yuqori harorat va bosimda qo’llaniladigan ingibitorlar ishlab chiqilgan bo’lib reagent I-1-A (0,4%) – urotropik (0,9%) aralashmasi korroziyaga qarshi faollikni (t=87 0 C dgf P=38 MPa) 20-marta oshiradi. Katapin – A ingibitori eng yaxshi hisoblanib, 0,1% li qo’shimchasi 55-65 marta korroziyaga qarshi faollikni oshiradi. 0,025% li aralashmasi. (0,25 kg miqdorda 1m 3 aralashmaga qo’shiladi) – 45 marta faolashtiradi. Uning himoya xossasi yuqori haroratda kuchli yomonlashadi. Shuning uchun t-80-100 0 C bo’lganda 0,2%-gacha qo’shimchasiga yana 0,2%-li urotropik qo’shiladi. 2. Jadallashtirgichlar – Sirt faol moddalar neft va neytral kislota tutash chegarasida sirt tortishish kuchlarini 3-5 marta kamaytirib, quduq tubidagi reaktsiyadan hosil bo’lgan mahsulotlarni va kislotalardan g’ovakliklardan tozalaydi. SFM – larni qo’shimchasi kislotali ishlanmani samaraligini oshiradi. Bir kator ingibitorlar katapin – A, katamin-A, mervelan K(0) bir vaqtda jadallashtirish vazifasini ikkinchi tomondan SFM vazifasini bajaruvchi hisoblanadi. SFM-lar va jadallashtiruvchilar sifatida OP-10, OP-7, 44-11, 44-22 va boshqa bir qator reagentlar qo’llaniladi. 3. Barqarorlashtirgichlar – HCℓ- б ilan aralashmadagi temir bilan reaktsiyasini, aralashma va muvozanat holatida turishini ta‘minlaydi. H 2 SO 4 + Ba Cℓ 2 = Ba SO 4 + 2HCℓ Bunday holatlarda HCℓ - kislota haydash oldidan bariy xlorid (BaCℓ 2 ) qayta ishlanadi. Hosil bo’lgan bariy sulfat kislotasi (BaSO 4 ) aralashmani yengil ushlab

turadi va qatlam g’ovakliklarida reaktsiyada hosil bo’lgan boshqa moddalarni suyuqlik holatida chiqib ketishini ta‘minlaydi. Tuzli kislota cho’kmaga tutgan loylar bilan o’zaro reaktsiyaga kirib, alyuminiy tuzini hosil qiladi tsement va qumoqtoshlar bilan – gelli kremniy kislotasini hosil qiladi. Bularni bartaraf etish uchun barqarorlashtiruvchi uksus (CH 3 COOH) va suzuvchi (HF) (vodorod ftor) kislotalar hamda boshqa kislotalar qo’llaniladi. (NF)-suzuvchi kislotasini 1-2% - miqdorda qo’shilishi gel kremniy kislotasini shakllanishini oldini oladi. Bu kislota g’ovakliklarini bekitadi va tsement qobig’ini erishini yaxshilaydi. Uksus kislotasi (CH 3 COOH) temir tuzini va alyuminiy eritmasini suyuq holda ushlab turadi. HCℓ eritmasini reaktsiyaga kirishini sekinlatadi. Shuning uchun HCℓ - ni kontsentratsiyasi aralashmasini qatlamning eng chuqur uchastkasiga haydashga yordam beradi. Kislotaning ishchi aralashmasi konning maxsus laboratoriyasida tayyorlanadi. Ishchi eritmani tayyorlashda kerakli miqdordagi suvga ingibitor va stablizator, undan keyin tuzli kislota qo’shiladi. Aralashtirib bo’lingandan so’ng (BaCℓ 2 ) bariy xlor qo’shiladi. Bariy xlor ko’piklari yo’qolguncha aralashtiriladi va kiyin namuna nazorat qilinadi, yana aralashtiriladi, eritma to’liq tinguncha imkoniyat beriladi va bariy oltingugurt kislotasini cho’kishi kutiladi. Karbonat kollektorlarini ochishda quduqlar har xil turdagi tuzli kislotalar bilan ishlanadi: Kislotali vanna, oddiy kislotali ishlov, bosim ostida QTZ-ga ishlov, issiq kislotali ishlov, gidromanitor nasadkasi orqali kislotali ishlov, oraliqlararo kislotali ishlov. А ) Kislotali vanna. Kislotali vanna ochiq ustunli burg’ilashdan keyin va o’zlashtiriladigan hamma quduqlarda, quduq tubidagi tsement va loyli qobiqlarni, zanglash mahsulotlarini qatlam suvidan ajralib chiqqan kaltsitlarni tozalashda qo’llaniladi.

Agarda quduq tubi mustahkamlangan va teshilgan bo’lsa, kislotali vannani qo’llash tavsiya qilinmaydi. Talab qilingan hajmda kislota miqdori quduq tubidan ishlanadigan ustun shipigacha bo’lsak hajmga teng bo’ladi. NKQ (nasos kompressor kuvuri) boshmoqi orqali kislota haydalib quduq tubigacha tushiriladi. HCℓ -ning kuchaytirilgan (15-20%)li kontsentratsiyasi qo’llanilib, quduq tubida qayta aralashtirish sodir bo’lmaydi. Aralashmani ushlab turish muddati kon sharoitidan kelib chiqib, quduq tubida odatda – 16-24 soat ushlab turiladi. 1. Metr qalinlikdagi qatlamga haydaladigan HCℓ-ni tavsiya etilgan h ajmiy mi q dori . Jinslar HCℓ – aralash hajmi, m 3 /m Birlamchi ishlashda Ikkilamchi ishlashda Ingichka g’ovakli kam o’tkazuvchi 0,4-0,6 0,6-1,0 Kuchli o’tkazuvchilar 0,5-1,0 1,0-1,5 Yoriqli 0,6-0,8 1,0-1,5 B) Oddiy kislotali ishlov – eng ko’p qo’llaniladigan usul bo’lib, HCℓ kislotasini QTZ- ga haydash amalga oshiriladi. (1-jadval) Ko’p martalik ishlov berishda har bir navbatdagi jarayonni amalga oshirishda haydaladigan eritmani ko’paytirish hisobiga eritmaning eritish imkoniyati oshiriladi. Kislota kontsentratsiyasi hamda haydash tezligi oshiriladi. Dastlabki eritma kontsentratsiyasi-12%-li bo’lsa, maksimal qiymati 20%-gacha oshiriladi. Oddiy kislotali ishlov berish yaxshi yuvilgan va tayyorlangan hamda harorati yuqori va bosimsiz quduqlarda bitta nasos agregati yordamida haydaladi.

Parafinli va smolali yotqiziqlarda NKQ va quduq tubidagi qoldiqlari o’ziga mos eritmalar: kerosin, propan-butan fraktsiyalari va boshqa neft kimyo korxonasining natovar mahsulotlari yordamida yuviladi. Quduq tubi ochiq bo’lganda kislota vannadan keyin kislotali ishlov beriladi. NKQ-ga hisobiy hajmdagi kislotali eritma haydalib, undan so’ng NKQ hajmiga teng bo’lgan hajmdagi yuvuvchi suyuqlik haydaladi. Qazib olinadigan quduqlar uchun yuvuvchi suyuqlik sifatida neft va SFM-li qo’shimchali OA-10 eritmasi haydaladi. Haydash jarayonida HCℓ kislotasining xalqa oralig’idagi sathi va qatlam shipidagi sathi ushlab turiladi. Kislotani ushlab turish muddati ko’p omillarga bog’liq. Tajriba ma‘lumotlari shuni ko’rsatadiki, kislotani karbonat yotqiziqlari juda tez sezadi, ayniqsa g’ovaklik muhitida. Yuqori harorat reaktsiyani borishini tezlatadi hamda quduq tubida ushlab turish muddatini kamaytiradi. Ochik quduq tubida past haroratda va kislota hajmini ushlab turish ishlanadigan oraliqda 8 soatdan 24 soatgacha, 15÷30 0 S haroratda hamma kislotani bostirish uchun – 2 soatgacha, 30-60 0 S haroratda 1÷15 soatgacha olib boriladi. Yuqori haroratda ushlab turish rejalashtirilmaydi, chunki ishlatish rejimiga quduqni topshirish uchun ko’p vaqt talab qilinadi. Shuning uchun kislotani to’liq neytrallashtirish kerak. Ko’pgina tajriba va tadqiqot ma‘lumotlari shuni ko’rsatadiki kislota karbonatli jinslarda bir tekis radial tarqaluvchi kanallarni shakllantira olmaydi. Odatda bunday yuviladigan kulltiqli shakldagi kanallar noto’g’ri shaklda bo’lib, ular qandaydir oraliqda bitta va bir nechta yo’nalishda shakllanadi. Karbonat moddalari bilan tsementlangan g’ovakli kollektorlarda, quduq ustuni atrofida yoki teshilgan teshiklarda erish bir tekisda sodir bo’ladi. Hamma shakllangan kanallarda erish to’g’ri radial tizimdan ancha farq qiladi. Kislotani tog’ jinsiga kirib borish chuqurligi dastlabki eritmada HCℓ kontsentratsiyasi va haydash tezligi oshirilganda hamda reaktsiyani sekinlatuvchi qo’shimchalar qo’shilgandan keyingina tezlashadi. Dastlabki kontsentratsiyani kuchaytirish – samarali usul bo’lmay, qaysiki metall va jihozlarda korroziya hosil qiladi, mahsulotlarda erimaydigan

cho’kindilarni shakllanishiga olib keladi. Haydash tezligini oshirish samarali hisoblanib, qatlamda eritmani yutilishiga va nasos jihozlarida bosimni oshirishga olib keladi. qo’shimchalarni qo’llanilishi eng samarali vosita hisoblanadi. Eritmada uksus kislota miqdorini oshirilganda barqarorlash holatini oshirib yuboradi. Uksus kislotaning umumiy hajmga nisbatan tarkibi 4÷5% bo’lsa, neytrallash tezligini 4-5 marta oshiradi. Bosim ostida kislotali ishlov berish. Oddiy tuzli kislotali ishlov (TKI) berishda yaxshi o’tkazuvchi qatlamlarga kislota yaxshi kirib boradi va holatini yaxshilaydi. Yaxshi o’tkazmaydigan qatlamchalarni egallab ololmaydi. Bunday kamchiliklarni bartaraf qilish uchun har xil jinsli qatlamchali qatlamlarda bosim bilan kislotali ishlov berish qo’llaniladi. Bunda yaxshi sezuvchan qatlamchalar paker yoki oldindan yuqori qovushqoqlik bufer emulsiyasi ya‘ni neftni kislota haydalib bekitiladi. Shunday qilib keyingi kislotali eritma haydalganda kattaroq qalinlikdagi chuqurlikni egallashiga erishish mumkin. Bosim ostida TKI berish vannali va oddiy TKI-dan so’ng birinchi jarayon hisoblanadi. Odatda quduqda tayyorlov tadbirlari amalga oshiriladi: quduq tubi tiqinini, parafin yotqiziqlarini, suv bosgan qatlamchalarni bekitish yoki quduq tubida suv bosgan chegarasida og’ir suyuqliklarni haydab bostirish ishlarini amalga oshirish. Bosim ostida TKI berishdan oldin yutiluvchi qatlamchalarni yoki ularni qalinligini oydinlashtirish uchun mahsuldor qatlam o’rganiladi. Mustahkamlash tizmalarini yuqori bosimdan himoyalash uchun qatlam shipida NKQ ga yakorli paker o’rnatiladi. Kuchli o’tkazuvchan qatlamchalarni yutilish qobiliyatini kamaytirish yoki umuman bekitish uchun qatlamga emulsiya haydaladi. Neft va HCℓ kislotasini 10 - 12% li aralashamasi markazdan qochma nasos yordamida bitta idishdan ikkinchi idishga haydab tayyorlanadi. Yengil neftga

oksidli mazut, nordon neft qo’shiladi. Emulsiya tarkibiga hajmiga nisbatan 70% HCℓ va 30% neft qo’shiladi. Tayyorlash usuliga va aralashtirish vaqtiga bog’liq holda har xil kattalikdagi ya‘ni 10Pa·S gacha bo’lgan qovushqoqli emulsiyani olish mumkin. Davomli aralashtirish natijasida emulsiyani katta dispersligiga va yuqori qovushqoqligiga erishish mumkin. Kerakli miqdordagi neftli kislotani emulsiyasini hajmi quyidagi formula yordamida aniqlanadi.   m h r R V qud    2 2 Bu yerda: R - oldindan mo’ljallangan haydalish radiusi; h - o’tkazuvchan qatlamlarni qalinligi; m – g’ovaklik koeffitsienti. Odatda 1 metr qalinlikda kuchli o’tkazuvchi qatlamga 1,5-2,5 m 3 emulsiya kerak. Ishchi aralashma xuddi TKI – berishga haydaladigan hajm kabi haydaladi. NKQ hajmiga va paker tubi fazasiga ochiq quvur orqasi fazasi va germetiklanmagan paker holida suyuqlik haydaladi. NKQ orqali tushirilgan paker bilan xalqa oralig’i yopiladi va qolgan hajmdagi emulsiya kichik bosim bilan haydaladi. Emulsiyadan keyin NKQ hajmiga teng bo’lgan hajmdagi HCℓ kislotali kichik bosimda haydaladi. Haydaladigan emulsiya NKQ-ni boshmoqiga yetib borgandan keyin quduq tubiga bosim hosil qilish uchun maksimal tezlikda haydaladi. Ishchi HCℓ - eritmasidan keyin tezlikni pasaytirmasdan NKQ – hajmiga va paker tagi oralig’iga teng masofada yuvuvchi suyuqlik haydaladi. Eritmani ishlab turish muddati TKI – berish kabidir. Ishlab turish tugagandan keyin paker yakor bilan va NKQ – ni olib chiqariladi va quduq ishlatishga topshiriladi. Issiq kislotali ishlov (TKI)

TKI berishni bu turdagi ta‘siri quduq tub atofiga issiq kislota bilan ishlov berish amalga oshirilib, qizdirish tuzli kislotani magniy yoki boshqa eritmalari bilan reaktsiyaga kirishib issiqlik chiqarish natijasida amalga oshiriladi. Bunda quyidagi reaktsiya sodir bo’ladi. Mg + 2HCℓ + H 2 O = Mg Cℓ 2 + H 2 O + H 2 + 461,38 kj. Mg Cℓ 2 – magniy xlor kislotali aralashmada qoladi. Sonli nisbatlarda reaktsiya quyidagi shaklda yoziladi. Mg + 2HCℓ + H 2 O = Mg Cℓ 2 + H 2 O + H 2 24,3 + 2 (1+35,5) + (2+16) = (24,3+235,5) + (2+16) + 2 SHunday qilib 73g toza HCℓ - kislotani 24,3g Mg bilan o’zaro ta‘sirida eritmani to’liq neytrallashishi sodir bo’ladi hamda 461,38 kj issiqlik energiyasi ajralib chiqadi. 15% li HCℓ eritmasi uchun 1 kg magniyni eritish uchun kerakli miqdorini topamiz. г X 3004 10003, 24 74   toza HCℓ 1 kg Mg – ni eritish uchun л V 1861 2, 161 3004   15% HCℓ - eritmasi. 15% li HCℓ kislotasini miqdori va eritmaning harorati. HCℓ - miqdori, ℓ 50 60 70 80 100

Eritmaning harorati, 0 С 120 100 85 75 60 HCℓ qoldiq kontsentratsiyasi, % 9.6 10.5 11 11.4 12.2 Issiqlik balansi tenglamasidan Q = V · C v · Δt Q – ajralib chiqadigan issiqlik, kj. V – hajmdagi aralashma. C v – issiqlik sig’imi (kj/l · 0 S) Δt – isitish harorati.vC V Q t    15% - li HCℓ - issiqlik sig’imi, S = 4,1868 kj/l 0 S. S t 02, 243 1868,4 61, 18 18987     . Ikki xil turdagi ishlov berish mumkin. QTZ – ga issiq kislotali ishlov berish - kislotali ishlov berishda magniyni eritish uchun karbonat jinslarni eritish uchun ortiq miqdordagi kislota berilib, ularni kontsentratsiyasi HCℓ - 10 – 12% atrofida. Bunda kislotali ishlov odatdagi yoki bosim ostida usullarda amalga oshirilishi mumkin. QTZ–ga issiq – kimyoviy tuzli kislotali ishlov berish past haroratli qatlamlarda, quduq tubi atrofida qattiq karbonsuvchil yotqiziqlari bo’lgan (smola, parafin, asfalten) quduqlarda samaralidir. Bu turdagi ishlov berishni karbonat kollektorlari va terrigen kollektorlari yetarli karbonatli yotqiziqlardan iborat bo’lsa qo’llash mumkin. Oraliqlararo yoki pog’onali TKI. (tuzli kislotali ishlod)

Bir nechta qatlamchalarni umumiy filtr bilan alohida ochishda yoki quduq tubini umumiy ochishda hamda qatlamda katta qalinlikni ochishda, qirqimda har xil o’tkazuvchan oraliqlar uchraydi. Bunday araliqlarni bir martalik TKI bilan ochish yaxshi o’tkazuvchan qatlamchalarni ochilishida ijobiy ta‘sir qiladi. Gidroo’tkazuvchanligi yomon bo’lgan boshqa qatlamchalar ishlanmasdan qoladi. Bunday holatlarda oraliqlararo yoki qatlamchalarga alohida TKI beriladi. Buning uchun qatlamlar paker yordamida berkitiladi. Paker chegara oralig’i yoki qatlamchalar oralig’iga o’rnatiladi. Mustahkamlangan yoki teshilgan quduq tubida odatdagi shlipsali paker PSH5 yoki PSH6 qo’llaniladi. Ishlanmani samaradorligi quvur orqasidagi tsement toshining germetikligiga, quvur orqa fazasidan haydaladigan HCℓ kislotani bosh qatlamchalarga oqib chiqmasligini oldini olinganligiga bog’liq. Quduq tubi ochiq bo’lganda belgilangan TKI – berish zonasi ham paker qurilmasi yordamida ajratiladi. Terrigen kollektorlariga kislotali ishlov berish. Terregen (qumoqtosh, alevrolitlar va boshqalar) kollektorlariga TKI – berishni hususiyati shundaki, kislota unda alohida kanallarni shakllantirmaydi. Bunday holatda kislotali eritma qatlamga bir tekisda kirib boradi va uni chegarasi aylanma shaklni hosil qiladi. Bunday konturning kirib borish radiusi qatlam bo’yicha o’tkazuvchanlik va qatlamchalarni g’ovakligiga bog’liq holda bunday oraliqda bir nechta bo’lishi mumkin. Agarda qatlamlarni har xilligi, alohida qalinligi va karbonatligi, o’tkazuvchanligi, g’ovakligi ma‘lum bo’lsa, qatlamga kislotalarni kirib borish chuqurligini aniqlash mumkin. HF – ni kvarts bilan o’zaro ta‘sir etib quyidagi reaktsiyani hosil qiladi. SiO 2 +4HF=2H 2 O+SiF 4 Ftor kremniy shakllangandan keyin suv bilan o’zaro ta‘sir etadi.

2SiF 4 +4H 2 O=Si(OH) 4 +2H 2 SiF 6 Kremniy ftor vodorod kislotasi H 2 Si F 6 – eritmada qoladi, kremniy kislotasi Si(OH) 4 – eritmani kislotaligi pasayishi bilan hilvirali gel shakliga o’tadi, qatlam g’ovaklarini bekitadi. Bunday salbiy ta‘sirni oldini olish uchun tuzli kislotaga ftor kislotasini (HF 2 ) aralashmasi qo’shiladi, natijada kremniy kislotasini suvda ushlab qoladi. Terrigen kollektorga ta‘sir etishda ishchi kislotani aralashmasiga 8-10% - li (HCℓ) xlor kislotasi va 3-5%-li ftor vodorod (HF) kislotasi qo’shiladi. Ftor vodorod kislotasi alyuminiy silikatni quyidagi reaktsiya bo’yicha eritadi. H 4 Aℓ 2 Si 2 O 9 + 14HF = 2AℓF 3 + 2SiF 4 + 9H 2 O AℓF 4 – э ritmada qoladi. SiF 4 – ftor kremniy suv bilan birga ta‘sir etishni davom ettiradi, kremniy kislotasini shakllantiradi. Reaktsiyani sonli bahosi quyidagi nisbatlarni beradi. H 4 Aℓ 2 Si 2 O 9 + 14HF = 2AℓF 3 + 2SiF 4 + 9H 2 O (4+2·27+2·28+9·16)+14(1+19)=2(2+3·19)+2(28+4·19)+9(2+16) 1 kg alyumin silikatni eritish uchun kerak miqdor 3, 1085 1000 258 280    X HF 4% - li HF – aralashmasi 1 l eritmasida 40 g toza HF bo’ladi. Bunda 4% - li ftor vodorod kislotasini 1 kg alyuminiy kislotasini eritish uchun

13, 27 40 3, 1085 40    X Y l/kg – ga teng bo’ladi. 3. Qatlamni gidravlik yorish. Bu usulda qatlamga bosim tagida suyuqlik haydalib, bosim ta‘sirida qatlam ochiladi, qatlamchalarga ajratiladi. Bosim pasaytirilganda yoriqlarni bir-biri bilan birikishini oldini olish uchun suyuqlik bilan birgalikda yirik qumlar haydaladi, o’tkazuvchanlik saqlanib qoladi, buzilgan qatlamni 1000 martagacha o’tkazuvchanligi yaxshilanadi. Gidravlik yorish 100 MPa – ga bosimda amalga oshirilib, bunda katta miqdordagi suyuqlik sarflanadi, murakkab va har xil turdagi texnikadan foydalaniladi. Qatlam g’ovakligiga tik yo’nalgan, g’ovaklikdan yuqorida yotgan jinslarni og’irligiga teng bo’lgan kuch ta‘sir qiladi. Qoldiq tog’ jinsining o’rtacha zichligi odatda 2300 kg/m 3 – ga teng qabul qilinadi. Tog’ jinsining bosimi Р t.j = ρ t.j ·g·H Bu yerda: suvni zichligi 1000 kg/m 3 . Tog’ jinsi bosimi ( Р t.j ) 2,3 marta katta gidrostatik bosimdan. QGY О – da neftli yoki suvli asosdagi eritma tayyorlanadi. Qatlamni yutilishini kamaytirish va qum tashish holatini yaxshilash uchun neftli asosli eritmadan foydalaniladi. Suyuqliklar qo’llanilish kategoriyasi bo’yicha uchga bo’linadi: yoruvchi suyuqlik, qum tashuvchi – suyuqlik, yuvuvchi suyuqlik. Quduq tubi zonasiga (QTZ) issiqlik ta‘sirida ishlov berish.

QTZ – ga issiqlik ta‘sirida ishlov berishda tarkibida (5-6%) dan ko’p bo’lgan parafin va asfalten, smola komponentli neftlarni va og’ir neftlarni qazib olishda qo’llaniladi. QTZ – ga issiqlik ta‘sirida davriy ishlov berilib, quduqni chuqurligi uncha katta emas (1300m), quduq ichidan isitish jihozlari chiqarib olingandan keyin quduq tubini yuqori haroratida ham suyuqlikni yuvib chiqarish mumkin bo’lishi kerak. Quduq tubi zonasida parafin va asfalten smola yotqiziqlari quduq devoridan 2,5 m masofada ya‘ni bosim tez o’zgargan joyida o’tirib qolgan bo’ladi. Bunday holatda q sizilish qarshiligini kuchayishiga va quduq debitini kamayishiga olib keladi. Quduq tubi zonasiga ikkita usulda ishlov beriladi: а ) quduq tubi zonasiga issiqlik tashuvchi yoki isitilgan bug’, eritgich, issiq suv yoki neft haydaladi; b) quduq tubiga maxsus isituvchi elektr uzatmali qurilma yoki maxsus chuqurlik gaz yoqgichi kiritiladi. Ikkinchi usul ham sodda ham qulaydir. QTZ – si elektr isitgich yordamida isitilgan holda issiqlik tashuvchi suv yoki bug’ kondensat haydalmaydi, yoki qatlamning loyli komponentlari bilan o’zaro ta‘sirlanmasligi kerak. Elektr isitgich yordamida QTZ – sida 40 0 S gacha ortiqcha harorat hosil qilinadi hamda isitish chuqurligi 1 metrga yetadi. Issiqlik tashuvchi haydalganda isitish 10-20 metr zonagacha boradi. Buning uchun barqaror bug’ generatori talab qilinadi. Elektroisitgich kabel yordamida quduqqa tushiriladi, yuqori quvvatda 180-200 0 S gacha isitiladi, neftdan koks shakllanishiga olib keldi. Quduq tubi zonasiga (QTZ) issiqlik-kimyoviy ta‘sir etish (IKTE).

QTZ ga issiqlik-kimyoviy ta‘sir etish quduq tubi zonasida elektr kabelida poroxli zaryad tushirib yondiriladi. Uning yonish muddati bir necha daqiqadan bir sekundgacha davom etadi va boshqariladi. Poroxni yonish natijasida gaz ajralib chiqishi tezligi yonish zonasidagi bosimni va haroratni o’zgarishini belgilaydi. Jarayonni borish jadalligi boshqarilib, yondiriladigan zaryad miqdori 20 kg - dan 500 kg - gacha o’zgarishi mumkin . Porox zaryadini yonishi natijasida quduq tubidagi bosim 30-100 MPa-ga ko’tariladi, quduqdagi suyuqlik ustuni zichlovchi porshen rolini o’ynaydi. Bunday tez yonish jarayoni qatlamga mexanik ta‘sir ko’rsatadi, yangi yoriqlarni hosil qiladi hamda amaldagi yoriqlarni kengaytiradi. Porox gazini sekin yondirish natijasida quduq tubi zonasida yuqori harorat paydo bo’ladi (350 0 S), yonish frontida harorat 3500 0 S-gacha yetadi. Qizigan porox gazlari g’ovaklik va yoriqlarga kirib boradi, parafin, smola, asfaltni eritadi va g’ovaklik kanallarini yaxshilaydi. Zaryadni yonishi natijasida katta miqdordagi gaz shakli mahsulotlarni yonishi ta‘sirida neft eriydi, suv bilan jinslarni chegarasidagi sirt tortishish kuchlarini va neft qovushqoqligini pasaytiradi. Bu quduqni mahsuldorligini oshiradi. Karbonat kollektorlariga kimyoviy ta‘sirni kuchaytirish uchun tuzli kislota aralashmasida poroxli zaryadni yoqish maqsadga muvofiqdir. Issiqlik kimyoviy ishlov berish uchun maxsus apparat ishlab chiqilgan bo’lib, maxsus himoyalangan kabelda quduqqa tushiriladi. Bu apparatlar quduqlarga bosim beruvchi akkumlyatorlar deb (ADS-5; ADS-6) ataladi. Ba‘zida bu asbobni bosim beruvchi poroxli generator ham deb ataladi. Apparat ADS-5 qatlamni qizdirish uchun, ADS-6 apparati esa qatlamni gidroyorish uchun mo’ljallangandir. Quduq tubi zonasiga boshqa usullarda ishlov berish.

Yuqoridan keltirilgan usullardan tashqari QTZ-ga ishlov berishning samaradorligi uncha katta bo’lmagan ishlov berish o’tkazilayotgan va o’rganish bosqichidagi boshqa metodlari ham mavjud bo’lib, ularga quyidagilar kiradi: а ) quduqni torpedalash; b) quduq tubi zonasiga tebratish (silkitish, titratish) usulida ishlov berish; d) elektrogidravlik ta‘sir etish. Torpedalash usuli mustahkam tog’ jinslarida QTZ-ga ishlov berishda qo’llanilib qazib oluvchi quduqlarda tabiiy yoriqlarni ochib mahsuldorlikni kuchaytirish va haydovchi quduqlarni sig’imdorligini oshiradi. Torpedalash quduqlarni ta‘mirlash ishlarida ham keng qo’llaniladi va ularni ko’p konstruktsiyalari mavjud. a) tarpedali o’qli kumulyativ o’qli (TKU) bo’lib, uning yordamida yo’naltirilgan portlashish amalga oshiriladi. Bu ta‘mirlash ishlarida uzilib qolgan quvurni yoki tizmani portlashish yo’li bilan olishda qo’llaniladi. b) portlatuvchi piligli torpedalar tizmani yechishda, cho’kuvchi qum ta‘sirida ushlanib qolgan quvurlarni silkitishda mustahkamlash quvurlaridagi filtrlarni va qatlamni tozalashda va jinsda yoriq shakllantirishda qo’llaniladi. d) fugasli torpeda usulida – katta quvvatda 5 – 7 kg portlatish moddasi qo’llaniladi. Portlatish moddasi sifatida flegmatik deksogen qo’llanilib, portlaganda katta energiya ajratadi. (1 kg portlatish moddasi 5,5 kj). Fugasli torpeda mustahkamlash tizmalaridagi tik holda yoriqlar tizimini ochishda qo’llaniladi. Quduqlarni torpedalash geofizik idora va trestlar tomonidan amalga oshiriladi. Bunda tashkilot kerakli apparatura jihozlar va malakali xodimlarga ega bo’lishi kerak. Fugasli torpedalash ShT (shashkali torpeda) va ISHT (issiqlikka chidamli shashkali torpeda) mustahkamlash tizmasida shakllangan «chiroqli» shishgan tik

zaryaddan 10-20 sm uzunlikdagi yoriqlar tizimidagi qatlamni ochishda qo’llaniladi. Bunday torpedalash o’rtacha va yuqori mustahkamlikka ega bo’lgan qatlamlarni qarshisida ochiladi. Zaryadlar to’g’ri tanlansa, tsementlash ishlari yaxshi amalga oshirilgan bo’lsa, mustahkamlash tizmalaridan o’tishda buzilish sodir bo’lmaydi. Ba‘zi holatlarda fugasli torpedalashda portlatish moddasi 5 kg ko’p bo’lganda zaryad ustida suyuqlik ustunida zarbali to’lqin ta‘sirida tizmaning yuqori qismida shikastlanish keltirib chiqarishi mumkin. Shuning uchun torpedaning o’rnatish joyi tsement yoki qumoq ko’prik bilan bekitiladi. Bunday holatlarda torpeda sekinlik bilan ta‘sir etuvchi avtonom portlovchilar bilan ta‘minlanadi. Bunday ta‘sirdan so’ng QTZ – sida kovaklar shakllanadi va materiallarni bo’lakchalari quduq tubiga tushadi, natijada yuvub chiqarish imkoniyatida murakkablik sodir bo’lmaydi. Bu usul murakkabligi uchun kam qo’llaniladi.

F o y d a l a n i l g a n a d a b i yo t l a r : 1. Baskiev K.S., Vlasov A.I., Kochina I.I., Maksimov V.I. «Podzemnaya gidravlika» Moskva, Nedra 1986 g. 2. Jeltov Yu.P. «Razrabotka neftyanx mestorojdeniy» Moskva, Nedra 1986 g. 3. Mirzadjanzade A.X., Ametov I.M., Xasaev A.M., Gusev V.I. «Texnologiya va texnika dobchi nefti» Moskva, Nedra 1986 g. 4. «Neft va gaz ishi asoslari» fanidan MMT – Toshkent 1999 y. 5. Ruscha – o’zbekcha politexnika atamalari lug’ati. Toshkent «Fan» - 1995 yil. 6. Surguchev M.L. «Vtorichne i tretichne metod uvelicheniya nefte otdachi plastov» Moskva, Nedra 1985 g. 7. Surguchev M.L. i drugie «Metod izvlecheniya ostatochnoy nefti» Moskva, Nedra 1991 g. 8. Shurov V.I. «Texnologiya i texnika dobchi nefti» Moskva, Nedra 1983 g.

Похожие

Neft uymlarida quduq tubiga ta’sir etish xususiyatlari

Mahsuldor qatlamlarni ochish va sinash

Quduqlarni ishlatishdagi uchraydigan asoratlar va ularni bartaraflash

Maxsuldor qatlamlarni ochishni geologik asoslash, quduqlarni o’zlashtirish va sinash

Qatlam energiyasi turlari va neft konlarini ishlatish rejimlari