Jahon va o’zbekistonning neft va gaz tarmoqlarini holati - Горное дело - Рефераты

Jahon va o’zbekistonning neft va gaz tarmoqlarini holati

Загружено в:

25.04.2023

Скачано:

0

Размер:

614 KB

Jahon va o’zbekistonning neft va gaz tarmoqlarini holati Reja: 1. Jahonning turli mamlakatlarini neft va gaz sanoati 2. O’zbekistonning neft va gaz sanoati 3. Respublikamizning og’ir neft va tabiiy bitum zaxiralari bo’yicha istiqbollari

Jahonning turli mamlakatlarini neft va gaz sanoati Neft va gaz insoniyat tomonidan qadimdan foydalanib kelinayotgan asosiy foydali qazilmalardan biri hisoblanadi. Neft qazib chiqarish samaradorligi uni yer qa’ridan qazib chiqarish uchun burg’i quduqlaridan foydanib boshlangandan keyin tez jadallashib bordi. Odatda davlatda neft va gaz sanoatini vujudga kelish sanasi quduqdan neft favvorasini olish kuni hisoblanadi. Jahonning turli mamlakatlarida neft sanoati atiga 110-140 yildan buyon mavjud, lekin bu vaqt moboynida neft va gaz qazib chiqarish 40 ming barobardan ziyod oshdi. 1860-yilda jahonda neft qazib chiqarish 70 ming tonnani tashkil etgan, 1970-yilda 2280 mln.tonna qazib chiqarilgan, 1996-yilda esa 3168 mln.tonna. Qazib chiqarishning jadal o’sishi bu foydali qazilmaning yotish sharoitlari va olinishi bilan bog’liq. Neft va gazga bo’lgan talabning ortib borishi va ularni tez va tejamkor qazib olish bu foydali qazilmalarni izlashning birinchi navbatdagi obyektiga aylantirdi. jadval Jahonning asosiy neft qazib chiqaradigan mamlakatlarida quduqlardan birinchi marta sanoat miqyosidagi neft oqimining olinishi Mamlakat Yil Mamlakat Yil Kanada 1857 Aljir 1880 GFR 1859 Kuba 1880 AQSh 1859 Fransiya 1881 Italiya 1860 Meksika 1882 Rumniya 1861 Indoneziy a 1885 SSSR 1864 Indiya 1888 Yaponiya 1872 Yugoslavi ya 1890 Polsha 1874 Peru 1896 Neft asri o’tgan yuz yillikning boshida, sanoatda ichki yonish dvigatellaridan keng foydalanish boshlangandan keyin kirib keldi. Bu davrdan boshlab neft qazib

chiqarish jadal suratlar bilan har 10 yilda ikki baravarga o’sdi, 1980-yillar yakunida esa yiliga 3 mlrd.tonnaga yetdi. Keyingi yillarda jahonda neft qazib chiqarish 3,33 mlrd.tonna atrofidagi darajada turg’unlashdi. Dunyo bo’yicha neftning tasdiqlangan zaxiralari 2014yildagi holatiga ko’ra 239,8 mlrd.tonnani tashkil etadi (Statistical Review of World Energy 2015). Zaxiralar bo’yicha birinchi o’rin – Venesuela 46,6 mlrd.t., keyingi o’rinlarda Saudiya Arabistoni 36,7 mlrd.t., va Kanada 29,7 mlrd.t. (2.1- rasm). Shuningdek jahondagi neft zaxiralari bo’yicha 10 ta yirik davlatlar jumlasiga Iron, Iroq, Quvayt, BAA, Rossiya, Liviya va Nigeriya kiradi. Rossiya bu ro’yxatda 14,1 mlrd.t. zaxirasi bilan 8 – o’rinda. rasm. Neft zaxiralarini tarqalish diagrammasi Gaz sanoatining rivojlanishi ancha keyin boshlangan, XX asrning 20yillaridan boshlab gazning iste’moli har 10 yilda ikki barobar oshdi, va 2016-yilda gaz qazib chiqarish 3674,471 mlrd.m 3 ni tashkil etdi (Statistical Review of World Energy 2017) . Tabiiy gazning dunyo bo’yicha tasdiqlangan zaxiralari 2016-yildagi holatiga ko’ra 180 trln.m 3 ni tashkil etadi. Eng katta tabiiy gaz zaxiralariga (tasdiqlangan) ega bo’lgan davlatlar (2.2-rasm): Rossiya - 50 trln.m 3 , Iron – 26 trln.m 3 ; Qatar - 28 trln.m 3 ; Turkmaniston - 17,5 va AQSh - 9,86 trln.m 3 .

Neft va gaz sanoatining yarim asrlik tarixi mobaynida 96 davlatda 42 mingdan ortiq neft va 26 mingdan ortiq gaz va gazkondensat konlari ochildi. rasm. Gaz zaxiralarini tarqalish diagrammasi Hozirgi kunda sanoatning barcha tarmoqlarida texnik taraqqiyot neft va gazdan foydalanish bilan bog’liq. Sanoatning barcha turlari, transport va qishloq xo’jaligini rivojlanishi uchun neft zarur. Neftdan 2000 dan ortiq mahsulotlar olinadi, uglevodorodlar bilan birga bir qator foydali qazilmalar ham olinadi: gazdan – geliy, argon, oltingugurt, azot, neftdan – og’ir metallar, yo’ldosh yer osti suvlaridan – yod, brom, yengil metallar. Neft va gaz konlari barcha kontinentlarda aniqlangan (Arktikadan tashqari), tog’li viloyatlarda dengiz sathidan 900 m balandlikda (Kavkaz), 1160 m sathda Tyan-Shan tog’larida va 3900 m balandlikda Peruda hamda akvatoriyalarda okeanning 2500 m gacha chuqurligida (Braziliya). Neft va gaz konlarini joylashishining xarakterli xususiyati zaxiralarning geografik va stratigrafik bir tekis joylashmaganligi hisoblanadi (2.3-rasm). Jahonda aniqlangan neft zaxiralarining 65% dan ortig’i Yaqin va O’rta Sharq davlatlariga to’g’ri keladi. Masalan, 2015-yil ma’lumotlariga ko’ra neft zaxiralari Saudiya Arabistonida – 36,7 mlrd.t., Ironda – 21,7 mlrd.t., Iroqda – 20,2 mlrd.t, Quvaytda – 14,0 mlrd.t., BAAda – 13,0 mlrd. tonnani tashkil etadi.

rasm. Jahonda neft zaxiralarining geografik joylashish diagrammasi Yiliga 100 mln.t dan ortiq neft qazib chiqaradigan yirik neft ishlab chiqaruvchi davlatlar Saudiya Arabistoni, Rossiya, AQSh, Iron, Meksika, Venesuela, Xitoy, Kanada, Norvegiya, Buyuk Britaniya va boshqalar hisoblanadi. Nisbatan yirik neft iste’molchilari AQSh, Yaponiya, Janubiy Koreya va Germaniya hisoblanadi. Jahonning zamonaviy nefgaz qazib chiqarish sanoati shelfda UV qazib chiqarishni oshirishga intilmoqda. Xorij davlatlarda neft qazib chiqarish 35% (1095 mln.t.), gaz esa – 31,6% (750 mlrd. m 3 ) ni tashkil etadi. Olingan uglevodorodlar o’rnini qoplashga qaratilgan geologik qidiruv ishlari zamonaviy bosqichda quyidagi muammolarga duch kelmoqda: - neft qazib chiqariladigan havzalarda yangi konlarni ochilishining kamayishi; - katta chuqurlikdagi gaz konlarining ulushini ortishi; - akvatoriyalarda va dengizning katta chuqurliklarida ochilgan konlarning ulushini ortishi; - neft va gazga istiqbolli havzalarning sonini kamayishi; - ochilgan konlarni qayta baholash hisobiga zaxiralarning o’sishi.

Shu bilan bir qatorda ekspertlarning fikriga ko’ra ochilmagan neft va ayniqsa gaz resurslarining hajmi yangi ochilgan konlarning hisobiga olingan uglevodorodlar o’rnini bir necha o’n yillarga qoplaydi. O’zbekistonning neft va gaz sanoati Respublikamizda neft qidiruv ishlari Farg’ona vodiysining Qamish-Boshi hududida yer yuzasiga neft chiqib turgan yerdan sharqda 1883-1884 yillar boshlangan. Bu yerda qo’l kuchi bilan chuqurligi 19 dan 36 metrgacha bo’lgan to’rtta quduq burg’ilangan. Quduqlar 2-2,5 metrgacha yog’och quvirlar bilan mustahkamlangan, pastki qismi mustahkamlanmasdan burg’ilangan. Hisobot ma’lumotlariga ko’ra bu quduqlar kuniga 10 tonna debit bilan neft bergan, lekin boshqa manbalarga ko’ra bu yerda neft bo’lmagan. 1885-yilda Shorsu rayonida D.P.Petrov tomonidan 35-40 metr chuqurlikka ikkita quduq burg’ilangan, ulardan tortib olish yo’li bilan kuniga 0,4 tonnadan ziyod neft olingan. Olingan neft shu yerning o’zida qayta ishlanib kerosin olingan. Shunday qilib, 1885-yil O’zbekistonda birinchi neft qazib olish tashkil etilgan kun hisoblanadi. 1898-yilda Samarqand-Andijon temir yo’l qurilishi muhandislari Chimyon rayonida neft izlashga kirishishgan. Qo’l kuchi bilan burg’ilangan bir nechta quduqlar yuqori gorizontlardan kam miqdordagi neft oqimini bergan. Shu tufayli 1901-yilda chuqur gorizonlarni ochish maqsadida mexanizatsiyalashgan burg’ilash boshlangan. 1904-yilning sentyabrida birinchi qidiruv qudug’i (chuqurligi 278 m) 130 t/kun debit bilan neft favvorasi bergan. Shu yilning o’zida Chimyon maydonida O’zbekiston neft va gaz sanoatining rivojlanishiga boshlang’ich qadam qo’ygan birinchi neft koni tashkil etilgan. Shunga asosan, 1904-yil O’zbekistonda neft sanoatiga asos solingan kun hisoblanadi.

O’zbekistonning gaz sanoati 1953-yilda Buxoro va Qashqadaryo viloyatlari hududida joylashgan Setelantepa gaz konini ochilishi bilan boshlangan. 1962-yilda yirik Gazli gaz koni ishga tushirilishi bilan O’ral va sobiq ittifoqning Yevropa qismining sanoat obyektlarini tabiiy gaz bilan ta’minlash uchun “Buxoro-O’ral” va “O’rta Osiyo -Markaz” kontinental gaz quvurlari barpo qilindi. Bugungi kunda O’zbekiston neft zaxiralari bo’yicha Markaziy Osiyoda ikkinchi o’rinni, gaz zaxiralari bo’yicha MDH da to’rtinchi va jahonda 21-o’rinni egallaydi, gaz qazib chiqarish bo’yicha MDH da ikkinchi o’rinni egallaydi. Qisqa vaqtda amalga oshirilgan maqsadli dasturlar va buning uchun muvofiq investitsiyalarni jalb qilinishi natijasida holat kardinal ravishda o’zgardi. Amalga oshirilgan strukturaviy o’zgarishlar va chet el investitsiyalarini jalb qilinishi, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan hayotga qo’yilgan vazifalarni bosqichma-bosqich joriy etilishi asosida neft va gaz sanoati geologik-geofizik tadqiqotlar, chuqur neft va gaz quduqlarini qurish, qazib chiqarish, qayta ishlash va uglevodorodlarni transport qilish bo’yicha yangi ishlab chiqarish quvvatini yaratdi. O’zbekistonning zamonaviy neftgaz sanoati iqtisodiyotning yirik tarmoqlaridan biri, davlatning muhim energetik bazasidir. Tarmoqda ahamiyatli ilmiy-texnik salohiyat yaratilgan, uning rivojlanishida ma’lum muvaffaqiyatlarga erishilgan. Yoqilg’i-energetika kompleksining jadal rivojlanishi davlatimiz siyosatining muhim yo’nalishi hisoblanadi. So’ngi 25 yil mobaynida tarmoqning tuzilmasini takomillashtirish, uni texnik jihozlash va qayta jihozlash, yangi ishlab chiqarish quvvatlarini yaratish (geofizik o’rganish, quduqlarni qurish, konlarni ishlatishni jadallashtirish va neft va gaz qazib chiqarish hajmini kengaytirish hamda uglevodorodlarni qayta ishlash va ularni transport qilish) bo’yicha katta ishlar amalga oshirildi. Respublikamizning mustaqillik kunlaridan boshlab yil sayin uglevodorod xomashyosi qazib chiqarish jadalligi oshib bormoqda. 2010-yilda qazib chiqarish 82,3 mln. tonna shartli yoqilg’ini tashkil etgan, bu 1991-yilda erishilgan darajadan 40% ortiq. Bunga O’zbekistonda keyingi qirq yilda ochilgan yirik gazkondensat va neft konlarini ishga tushirish bo’yicha amalga oshirilgan ishlar natijasida erishildi.

Bu Respublikaning uglevodorod xom ashyosiga bo’lgan talabini deyarli to’liq qondirishni ta’minlash imkonini beradi. Sanoatni taraqqiy ettirish bo’yicha ishlab chiqilgan dastur va undagi vazifalarni amalga oshirish 2020-yilda uglevodorodlar qazib chiqarish hajmini 2010-yildagiga nisbatan 1,28 martadan ko’proq ortishiga imkon yaratadi. O’zbekistonning neft va gaz sanoati bugungi kunda sobiq ittifoq davrida oltita vazirlik tomonidan bajarilgan katta kompleks vazifalarni amalga oshirmoqda. Tarmoq amalda “bo’sh joyda moddiy boylik yaratmoqda”. Buning barchasi uzoq jarayon hisoblanadi va bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. O’zbekistonning neft va gaz sanoati quyidagi asosiy yo’nalishlar bo’yicha faoliyat ko’rsatadi: - izlash va qidirish; - konlarni jihozlash; - neft, gaz va kondensat qazib chiqarish; - uglevodorodlarni qayta ishlash; - uglevodorodlarni tashish va saqlash; - neft va tabiiy gazni sotish. Respublikamizda bugungi kunda bir nechta yirik neft va gazni qayta ishlash korxonalari faoliyat ko’rsatmoqda, shu bilan bir qatorda bir qancha yangi loyihalarni amalga oshirish bo’yicha samarali ishlar olib borilmoqda. Quyida neft va gazni qayta ishlash korxonalari va yangi loyihalarning yillik quvvati keltirilgan: Buxoro NQIZ: - 660 ming tonna benzin; - 1330 ming tonna dizel yoqilg’isi; - 330 ming tonna aviayoqilg’i. Farg’ona NQIZ: - 1400 ming tonna benzin; - 1700 ming tonna dizel yoqilg’isi; - 25 ming tonna tabletkalangan oltingugurt. Jarqo’rg’on zavodi: - 100 ming tonna og’ir bitumli xomashyoni qayta ishlaydi. Sho’rtan GKM:

- 125 ming tonna granulali polietilen; - 137 ming tonna siqilgan gaz; - 130 ming tonna gaz kondensati. Ustyurt gaz-kimyo majmuasi. Umumiy qiymati 4 milliard dollarlik ushbu loyihaning amalga oshirilishi yiliga 4,5 milliard kub metr tabiiy gazni qayta ishlash hisobidan 3,7 milliard kub metr gaz, 387 ming tonna polietilen, 83 ming tonna polipropilen, 102 ming tonna piroliz distillyati va boshqa qimmatbaho mahsulotlar ishlab chiqarish imkonini beradi. Ayni paytda piroliz distillyati Buxoro neftni qayta ishlash zavodiga benzin tayyorlash uchun yuborilmoqda. Polietilen va polipropilen qator xorijiy davlatlarga eksport qilinmoqda. “SHo’rtan gaz-kimyo majmuasining tozalangan metani negizida sintetik suyuq yoqilg’i (GTL) ishlab chiqarishni tashkil etish” loyihasi gazkimyo sanoati yo’nalishida dunyoning ilg’or texnologik yechimlarini o’zida aks ettirgan. Ushbu loyiha MDH doirasidagi eng yirik megaloyihalardan biridir. Loyiha “O’zbekneftgaz” kompaniyasi ta’sisligida amalga oshirilishi mamlakatimizning yoqilg’i energetika xavfsizligini ta’minlashda katta ahamiyatga ega bo’lish barobarida sohaning jadal sur’atlarda taraqqiy etib borayotganidan dalolat beradi. Loyiha doirasida yiliga 3,6 milliard metr kub tabiiy gazni qayta ishlash orqali 1,5 million tonna yuqori sifatli “Yevro-5” talablariga javob beradigan sintetik yoqilg’i ishlab chiqariladi. Shundan 743 ming tonnasi dizel yoqilg’isi, 311 ming tonnasi aviakerosin, 431 ming tonnasi nafta va 21 ming tonnasi suyultirilgan gazni tashkil etadi. Yangi zavod ishga tushirilishi natijasida iqtisodiyotning real tarmoqlarini rivojlantirish, mamlakatimizning tranzit salohiyatini yanada oshirish, shuningdek, neft mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojning asosiy qismini qanoatlantirish va neft importi hajmini kamaytirish orqali xorijiy valyuta sarfini tejashga erishiladi. Qurilish-montaj ishlari 2020-yilning ikkinchi yarmida nihoyasiga yetkazilishi, zavodda qo’shimcha 682 yangi ish o’rni yaratilishi mo’ljallangan.

Davlatimiz rahbarining ko’rsatmalari asosida “SHo’rtan gaz-kimyo majmuasining ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish” loyihasi konsepsiyasi qaytadan ko’rib chiqilib, ishlab chiqarish jarayoniga sintetik nafta xomashyosini jalb qilish masalasi o’rganildi. Loyiha ishga tushgach, zavodning polimer ishlab chiqarish quvvati mavjud 125 ming tonnadan 450 ming tonnagacha, ya’ni 3,6 barobarga oshirilishi ta’minlanadi. Natijada neft-kimyo yo’nalishini rivojlantirishga keng yo’l ochiladi. Birinchi bosqichda yuqori qiymatli xomashyo sintetik naftani qayta ishlab, yangi turdagi polietilen va polipropilen bilan birgalikda piroliz distilyatini ishlab chiqarish ko’zda tutilgan. Piroliz distilyatidan yangi turdagi mahsulotlar ishlab chiqarishda foydalanish imkoniyati hududda texnologik klasterni barpo etishga zamin yaratadi, istiqbolda kimyo, avtomobilsozlik, farmasevtika, qurilish va to’qimachilik sohalari yanada rivojlanishida muhim omil bo’ladi. Loyiha zavodning mavjud maydonida amalga oshirilib, qurilish ishlari kompleksning ishlab chiqarish jarayoniga ta’sir etmagan holda olib boriladi. Ta’kidlash joizki, zavodning mavjud intellektual va texnologik salohiyatidan foydalangan holda qo’shimcha ishlab chiqariladigan mahsulotning tannarxini sezilarli darajada kamaytirish va investitsiyalar samaradorligini yanada oshirishga erishiladi. Ishga tushirilishi 2020-yil oxirida rejalashtirilgan Jizzax NQIZ yiliga 5 mln. tonna neftni qayta ishlash imkoniyatiga ega bo’ladi. Bu neftning 3 mln. tonnasi Rossiyadan va 2 mln.tonnasi Qozog’istondan import qilinadi. O’zbekiston Respublikasi hududida geologik tuzilishi, neftgazli komplekslari, uyumlarining turlari, tutqich va tabiiy saqlagichlarining turlariga ko’ra farqlanadigan beshta neftgazli region ajratiladi (2.4-rasm): - Farg’ona neftgazli regioni, bu yerda neft va gaz uyumlari paleozoydan boshlab to’rtlamchi yotqiziqlar bilan tugaydigan barcha stratigrafik komplekslarda joylashgan; - Surxandaryo neftgazli regioni, bu yerda uglevodorodlar uyumlari yura, bo’r va paleogen yotqiziqlarida aniqlangan;

- Janubiy-G’arbiy Hisor neftgazli regioni, bu yerda UV uyumlari yura yotqiziqlarida ochilgan; - Buxor а -Xiva neftgazli regioni, bu yerda neft va gaz uyumlari paleozoy, yura va bo’r yotqiziqlarida ochilgan; - Ustyurt neftgazli regioni, bu yerda gaz uyumlari paleozoy yotqiziqlarida ochilgan. Yuqorida sanab o’tilgan regionlardan eng qadimgilari Farg’ona va Surxandaryo neftgazli regioni hisoblanadi. Ularda XX-asrning boshlaridan buyon neft qazib chiqarilmoqda. rasm. O’zbekiston Respublikasining neftgazli regionlari

Respublikamizning og’ir neft va tabiiy bitum zaxiralari bo’yicha istiqbollari Yuqori qovushqoq og’ir neftlar va tabiiy bitumlar zaxiralari jahonning neft qazib chiqaradigan davlatlarini neft sanoatining muhim xomashyo bazasi hisoblanadi. Aksariyat mutaxassislarning baholashlarga ko’ra ularning zaxiralari 790 mlrd. tonnadan 1 trln. tonnagacha, bu taxminan 162 mlrd.tonnani tashkil etadigan, past va o’rta qovushqoq neftning qoldiq olinadigan zaxiralaridan 5 – 6 barobar ko’p. Bu ko’rsatkich yengil va past qovushqoq neft zaxiralaridan ahamiyatli darajada yuqori (2.5-rasm). Shuning uchun neft qazib chiqarish darajasini ushlab turish va olinadigan zaxiralarni ko’paytirishning potensial usullaridan biri, olinishi qiyin bo’lgan zaxirali konlarni ishga tushirish hisoblanadi. Bir qator rivojlangan davlatlarda yuqori qovushqoqli neftlar neft qazib chiqarishning rezervi sifatida qaralmasdan, balki yaqin yillarda uning rivojlanishini asosiy bazasi sifatida qaralmoqda. rasm. Neft, og’ir neft va tabiiy bitumning qidirilgan zaxiralari nisbati Yuqori qovushqoq neftlarga solishtirma og’irligi 1,0 g/sm 3 dan yuqori, qovushqoqligi esa qatlam sharoitida 10000 MPa·s kam bo’lgan neftlar kiradi. Ular tabiiy bitumlar kabi og’ir bo’lishi mumkin, lekin bu og’ir neftlar qatlam sharoitida

quduqlar tubiga harakatlanishga imkoniyat hosil qiladi va neftning ma’lum bir qismi birlamchi usullar bilan qazib chiqarilishi mumkin. Yuqori qovushqoq neftning eng katta zaxiralari Venesuelaning Orinoko neftli poyasida taxmin qilingan va mamlakatdagi neft zaxiralari 60% dan ko’prog’ini tashkil etadi. Tabiiy bitumlar genetik jihatdan turli darajada gazsizlangan, yengil fraksiyalarini yo’qotgan, qovushqoq, yarim qattiq tabiiy neft hosilalarini (maltalar, asfaltlar, asfaltitlar) o’zida namoyon qiladi. Qazib chiqarish, tashish va qayta ishlash xususiyatlari belgilovchi asfalten-smolali komponentlarning yuqori miqdori (25 dan 75% gacha), yuqori zichligi, anomal qovushqoqligidan tashqari tabiiy bitumlar kam qovushqoq neftlardan tarkibida oltingugurt va metallarning, vanadiy besh oksidi (V 2 O 5 ) va nikelning (Ni) ahamiyatli miqdori bilan farq qiladi. Ularning konsentratsiyasini MDH davlatlari (V 2 O 5 7800 g/t gacha) va xorij (V 2 O 5 3500 g/t gacha) davlatlarining sanoat ahamiyatidagi ma’dan konlaridagi metallarning miqdori bilan solishtirish mumkin. Bu turdagi uglevodorod xomashyolarining yuqori resursli potensiali ularni ishga tushirilishiga neft kompaniyalari katta e’tibor berishidan dalolat beradi. Hozirgi kunda jahonda bunday neftlarni qazib chiqarishning o’rtacha yillik hajmi 500 mln. tonnaga yaqinlashadi, jami qazib chiqarish esa 14 mlrd. tonnadan oshadi. Yuqori qovushqoq va bitumsimon neftning yirik to’plamlari dunyoning bir qator davlatlari, shu jumladan Rossiyada joylashgan. Yuqori qovushqoq va bitumsimon neftning juda katta zaxiralari Kanadada joylashgan, uning geologik zaxirasi 522,5 mlrd. tonnani tashkil etadi va quyidagi provinsiyalarda joylashgan: • Alberta — 374,5 mlrd.t; • Atabaska — 131,1 mlrd.t; • Vabaska — 16,9 mlrd.t. Bu turdagi neftlarning zaxirasi bo’yicha ikkinchi davlat Venesuela hisoblanadi, uning zaxiralari 177,9 mlrd. tonnaga baholanadi va Orenoko poyasida joylashgan. Meksika, AQSH, Rossiya, Quvayt va Xitoy ham ahamiyatli darajadagi zaxiralarga ega.

Yuqori qovushqoq va bitumsimon neftli 71 ta yirik konlarda butun dunyo neft zaxiralarining 82% atrofidagi miqdori joylashgan. Quyidagi uchta kon eng yirik hisoblanadi: • Burgan (Kuveyt) — 13 mlrd.t; • Bolivar Koastal (Venesuela) — 8,3 mlrd.t; • Boskesh — 5,6 mlrd.t. Qisman yoki to’liq dengizda joylashgan og’ir va bitumsimon neft konlari 184 ta sanaladi, ulardan 15 tasi gigant konlardir. Ularning katta qismi Venesuela va Meksika hududida joylashgan. MDH hududida yuqori qovushqoq neft konlarining zaxirasi 8,6 mlrd. tonna baholangan. MDH hududidagi sanoat toifasidagi yuqori qovushqoq balans zaxiralarning asosiy qismi uchta davlatda joylashgan (2.2-jadval): Rossiyada (6,2 mlrd. tonna yoki MDH davlatlari zaxiralaridan 84,4%), Qozog’istonda (726 mln. tonna yoki 9,8%), Ozorbayjon (389 mln. tonna yoki 5,3%). Jami bu davlatlarda 7,4 mlrd. tonna sanoat toifasidagi yuqori qovushqoq neft zaxiralari yoki MDH zaxiralarining 99,5% joylashgan. jadval Yuqori qovushqoq neft zaxiralari bo’yicha ma’lumotlar Respublikamiz hududida og’ir neft uyumlari asosan Buxoro-Xiva, Farg’ona va Surxandaryo neftgazli regionlarida joylashgan. Ammo, O’zbekistonda bu Xarakteristika Ko’rsatkichlar, mlrd.t. Dunyoning yuqori qovushqoq neft zaxiralari 810 Dunyoda yuqori qovushqoq neft qazib chiqarish ,440 0 Dunyoning past va o’rta qovushqoq neft zaxiralari 162 MDH hududidagi yuqori qovushqoq neft zaxiralari ,390 7 Rossiya ,236 6 Qozog’iston 0 ,726 Ozorbayjon 0 ,389

muammo bilan deyarli shug’ullanilmagan, lekin o’tgan asrning 70-80 yillarida “SredAzNIPIneft” instituti tomonidan ilmiy-tadqiqot ishlari o’tkazilgan. Ochilgan og’ir neft uyumlari hozirgi kunda qazib chiqarish texnologiyasi bo’lmaganligi tufayli konservatsiyada turibdi yoki ishlatilayotgan konlarning neft beruvchanligi ancha past. O’rta Osiyo hududida tabiiy bitumlar va yuqori qovushqoqli neftlar Xaimov R.N., Smolnikov Y.R., Penkova G.V. va boshqalar tomonidan har tomonlama o’rganilgan. O’sha davrda (1981-83 yy.) Surxandaryo bitumneftgazli regionida ochilgan barcha konlar (Uchqizil, Xaudag, Kokayti, Lyalmikar, Koshtar, Amudaryo) yuqori qovushqoqli neft konlari turkumiga kiritilgan. Karsog’li va Gamarli maydonlari quyuq va bitum manbalari sifatida belgilangan. Shakarlik-Astana va Taldi-Bulak maydonlarida suyuq neftning yer yuzasiga chiqqan joylari qayd etilgan. Mustaqillik yillarida Surxandaryo regionida olib borilgan geologik-geofizik tadqiqot ishlari materiallarining tahlili birinchi navbat tadqiqot ishlari obyekti sifatida Karsog’li-Dasmanag’a zonasini ajratish imkonini beradi. Karsog’li-Dasmanag’a zonasi Surxandaryo viloyatining Qumqo’rg’on tumani hududida joylashgan. Hudud chegarasida bir necha bor turli masshtabdagi geologik suratga olish ishlari bajarilgan. Bu yerda izlov geofizik tadqiqotlardan turli modifikatsiyalardagi seysmorazvedka va elektrorazvedka ishlari bajarilgan. Lekin olingan natijalar uning geologik tuzilishini to’liq aniqlash imkonini bermaydi, faqatgina tuzilmaning mavjudligini tasdiqlovchi material hisoblanadi. 1958-1984 yillar mobaynida bu yerda tuzilma va chuqur qidiruv quduqlari burg’ilandi. Olingan ma’lumotlar Karsog’li-Dasmanag’a zonasining paleogenning buxora qatlamlarini ustki yuzasi bo’yicha tuzilma rejasini aniqlash va og’ir neft, kirlar va bitum uyumini taxminan chegaralash imkonini berdi. Og’ir neftning taxmin qilingan uyumi asosan Dasmanag’a antiklinalining g’arbiy qanoti bo’ylab joylashgan. Sharqiy qismida tushilma-ustsurilma xarakteridagi regional yer yorig’i bilan chegaralangan. Taxmin qilingan kir

uyumining ham katta qismi g’arbiy va kichik qismi sharqiy qanotda joylashgan. Bitum uyumi Dasmanag’a antiklinalining gumbazida chegaralanadi. Og’ir neft, kirlar va bitumning bashoratlangan resurslari hisoblanganda ularning miqdori 230 mln. tonnadan yuqoriligi aniqlangan. Kattaligi va tarqalish maydoni bo’yicha bunday ahamiyatli resurslar qidirish va taxmin qilingan uyumlarning zaxiralarini baholash bo’yicha geologik qidiruv ishlarining maxsus dasturini ishlab chiqishni talab qiladi. Yuqorida qayd etib o’tilganidek, bunday konlarni qazib chiqarish, tashish va qayta ishlash texnologiyalari anchagina murakkab va katta mablag’larni talab qiladi. Lekin ularning tarkibini ko’p komponentligi tufayli ularga faqatgina energiya mabayi sifatida emas, balki XXI asrning kompleks xomashyosi sifatida qarash mumkin. Ularning tarkibi uglevodorodlar va boshqa komponentlardan tashqari kamyob va rangli metallarning kondension konsentratsiyasiga ega, xususan og’ir uglevodorodlar vanadiy xomashyosining ma’danli manbayidan yuqori potensial manbayi hisoblanadi. Masalan, Atabaska (Kanada) konining har bir tonna og’ir neftida 250 g vanadiy, 100 g nikel, Bokan (Venesuela) konining neftida esa 1200 g vanadiy va 150 gramm nikel mavjud. Rossiyaning aksariyat neft konlarida vanadiy, nikel, kumushning miqdori ko’p. Samotlor konining neftida vanadiy va nikeldan tashqari oltin, xrom, marganes temir va boshqalar mavjudligi aniqlangan. Rossiyaning turli konlarining neftida jami ellikdan ortiq qimmatbaho metallar aniqlangan. Bu uglevodorod xomashyolaridan xalq xo’jaligi uchun muhim bo’lgan mahsulotlarni olish mumkin. Mutaxassislarning baholashiga ko’ra vanadiy besh oksidining geologik zaxiralari faqatgina zaxiralari bo’yicha yirik bo’lgan vanadiy konlarida 1,312 mln. tonnani tashkil etadi, neft bilan yo’ldosh olinadigani esa – 0,213 mln.t. Vanadiy po’lat va quymalar ishlab chiqarish uchun qo’llaniladigan muhim legirlovchi elementlardan biri hisoblanadi. Vanadiyning asosiy qismi katta korroziyadan himoyalovchi quvirlar, katta diametrli magistral gaz va neft quvirlari, uzun ko’priklar, katta hajmli rezervuarlar, transport mashina va avtomobil qurilishi uchun ishlatiladigan konstruksion po’lat ishlab chiqarishda foydalaniladi. Jahonda

vanadiyning taxminan 70% og’ir neft va bitumli qumtoshlarning tabiiy bitumlarini qayta ishlashda olinadigan shlamlardan ajratib olinadi. Rivojlangan davlatlarda (Kanada, Yaponiya) vanadiy to’liq og’ir yuqori qovushqoq neftdan olinadi. Og’ir uglevodorodlarning fizik-kimyoviy xossalarini anomalligi va eng muhimi ularning yuqori qovushqoqligi va zichligi shunga olib keladiki, an’anaviy qazib chiqarish usullari og’ir neft va tabiiy bitumlarni qazib chiqarish uchun ko’pincha samarasiz va bir qator holatlarda mutlaqo yaroqsiz bo’lib qoladi. Shu sababli yuqori qovushqoq og’ir neft va tabiiy bitum konlarini sanoat ahamiyatida o’zlashtirish uchun ularning xususiyatlarini hisobga oladigan maxsus qazib chiqarish, tashish, birlamchi tayyorlash va qayta ishlash texnologiyalari zarur. Tabiiyki, bunday texnologiyalar katta energetik va material xarajatlarni talab qiladi. Bu xarajatlar ayniqsa sovuq kuz-qish davrida ahamiyatli oshadi. Shuning uchun neftning olinishi qiyin bo’lgan zaxiralarini va tabiiy bitum konlarini o’zlashtirish muammolarini yechishda jahonda to’plangan tajribalarni tahlil etish lozim. Bu uglevodorod xomashyosini qazib chiqarish uchun bir qancha usullar qo’llaniladi, quduqlar orqali hamda kon (karyer va shaxtalar) usullarida. Qazib chiqarish usuli uglevodorodlarning xossalariga va yo’ldosh komponentlarning saqlanib qolishiga u yoki bu darajada ta’sir ko’rsatadi. Og’ir neft va tabiiy bitum konlarini ilatish usulini tanlashda bu negativ ta’sirlarni hisobga olish lozim. Quduq orqali qazib chiqarish usullarini amalga oshirishda og’ir neft va tabiiy bitumlar qatlamni qizdirish yoki qatlamga eritmalar haydash yo’li bilan birlamchi suyultiriladi, so’ngra quduq orqali olinadi. Uglevodorodlarni qizdirish turli usullarda amalga oshirilishi mumkin. Issiqlik usullari qazib chiqariladigan mahsulotning fizik-kimyoviy xossalarini o’zgartiradi. Qatlam ichida yong’in hosil qilish usulini qo’llash natijasida qazib chiqariladigan neftdagi metallarning qaytarib bo’lmaydigan yo’qotilishi sodir bo’ladi. Qatlam ichida yong’in hosil qilish usuli amalga oshirilganda neftdagi vanadiy va nikelning o’rtacha miqdori (boshlang’ichdan % da) kuchli ta’sir ko’rsatish zonasida 38,6-39,5%, o’rtacha ta’sir ko’rsatish zonasida 64,24-77,2%, kuchsiz ta’sir ko’rsatish zonasida 81,5-91,7% va ta’sir etmaydigan zonada 100% ni

tashkil etadi. Issiq bug’ bilan ta’sir etish usuli qo’llanilganda yo’ldosh komponentlarning yo’qotilishi 10-15% dan oshmaydi. Kon usullarida qazib chiqarishda neft yoki bitum bilan to’yingan jins yer yuzasiga olib chiqiladi, uglevodorodlar esa undan erituvchilar, issiq suv va bug’ bilan va boshqa agentlar bilan ajratib olinadi. Bunda nisbatan yuqori neft olish koeffitsiyentiga erishiladi va xomashyodan kompleks foydalanish imkoni yuzaga keladi. Jahon tajribasi bitumli jinslar va og’ir neft uyumlarini shaxta va ochiq usullarda samarali ishlatish mumkinligidan dalolat beradi. Karyer usuli yirik sanoat masshtabida Kanada, AQShda qo’llaniladi. Yuqorida qayd etilganlar shuni ko’rsatadiki, yuqori qovushqoq neft va tabiiy bitum konlarini o’zlashtirish muammolarini yechish fanlarning va ilmiy tadqiqot ishlarining integratsiyasini talab qiladi. Bu faqatgina neft konlarini ishlatish bo’yicha mutaxassislar va shunga yaqin sohalar, xususan konchilik sohasi vakillarining samarali hamkorligida, fan va neft qazib chiqarish amaliyotining yaqin hamkorligidagina amalga oshirilishi mumkin.

A dabiyotlar : 1. Абидов А.А., Эргашев Й., Қодиров М. Нефть ва газ геологияси. Русча-ўзбекча изоҳли луғат. Тошкент. “Шарқ” 2000. 2. Абидов А.А. Современные основы прогноза и поисков нефти и газа. Ташкент. “Фан” 2012. 3. Алексеенко В.А. Геохимические методы поисков месторождений полезных ископаемых. Учебник. М., Недра, 2000. 4. Абрамечева Т.В. Экономическая эффективность нефтегазоразведочных работ. Уч. пособие. Ухта 2003. 5. Бурцев М.И. Поиски и разведка месторождений нефти и газа: Учеб. пособие. Москва. Изд-во РУДН, 2006. 6. Бакиров А.А., Бакиров Э.А. и др. Геологические условия формирования и размещения зон нефтегазонакопления. Москва. Недра 1982. 7. Бакиров АА, Бакиров ЭА, Габриэлянц ГА, Керимов В.Ю., Мстиславская Л.П. Теоретические основы поисков и разведки нефти и газа. Под ред. Э.А. Бакирова и В.Ю. Керимова: Учебник для вузов. В 2-х кн. - 4-е изд., перераб. и доп. - Кн. 2: Методика поисков и разведки скоплений нефти и газа. - М.: ООО «Издательский дом Недра», 2012. 8. Баженова O.K., Бурлин Ю.К., Соколов Б.А., Хаин В.Е. Геология и геохимия нефти и газа. М., Изд-во МГУ, 2000.

Похожие

Neft va gaz zahiralarini hisoblash

Neft va gaz konlarini qidirish

Neft va gaz uyumlarini ishlatish tizimlari

Neft va gaz uyumlarining energetik tavsifi

Neft va gaz uyumlarini ōrganish usullari