Vitaminlarning modda almashinish jarayonidagi o`rni. Hayvon va odam oziqasidagi vitaminlarning ahamiyati (biokimyo) - Химия - Рефераты

Vitaminlarning modda almashinish jarayonidagi o`rni. Hayvon va odam oziqasidagi vitaminlarning ahamiyati (biokimyo)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

260.7490234375 KB

Vitaminlarning modda almashinish jarayonidagi o`rni. Hayvon va odam oziqasidagi vitaminlarning ahamiyati Reja: Yog’da eriydigan vitaminlar .  Suvda eriydigan vitaminlar .

Vitaminlar tirik organizmda asosiy ozuqa moddalar bo’lgan oqsillar, yog’lar, uglevodlar, mineral moddalar, suv va boshqa organik maddalarga nisbatan nihoyatda kam miqdorni tashkil qilishiga qaramasdan, ular modda almashinish jarayonida nihoyatda muhim o’rin tutadilar. Vitaminlar fermentlar uchun asosiy qurilish materiali bo’lib, modda almashinishdagi katalitik funktsiyani bajaradilar. Vitaminlar asosan o’simliklarda sintezlanadi, hayvon organizmida to’planadilar. О zuqa tarkibida vitaminlarning etishmasligi modda almashish jarayonini buzilishiga olib keladi. Buni birinchi bo’lib 1880 yilda rus olimi Lunin ― turli mineral tuzlarning organizm uchun a х amiyatini o’rganish” maqsadida bir gruppa sichqonlarni tabiiy sut bilan, (sun`iy sut yoki sut tarkibiga kiruvchi yog’, oqsil, qand, mineral tuzlar aralashmasining suvdagi eritmasi), ikkinchi gruppani esa sun`iy sut bilan boqqan. Ma`lum vaqt o’tgach, sun`iy sut bilan boqilgan sichkonlar o’ladi. Biroq N.I. Lunin tajribalariga o’z vaqtida jiddiy e`tibor berilmay unitilib yuboriladi. Ko’p yillar davomidagi kuzatishlar va tajribalar ovqat etishmasligi natijasida bir qator kasalliklarni kelib chiqishini ko’rsatadi. Uzoq vaqt safarda bo’lgan dengizchilar va qurshovda qolgan shahar aholisi orasida uchraydigan ts i n g a (lavsha) kasalligi ko’p vaqt sabzavot, ho’l meva iste`mol qilinmasligi sababli paydo bo’lishi aniqlangan edi. YOki beri-beri kasalligining ovqatlanishga, ayniqsa, kundalik ovqatning faqat guruchdan iborat bo’lishiga bog’liq ekanligi ham e`tiborni jalb etgan edi. Lunindan so’ng gollandiyalik olim Eykman tovuqlarni shliflangan guruch bilan boqadi. Tovuqlar ma`lum vaqtdan keyin kasallanadi. SHu tovuqlarni oddiy kepakli guruchdan bo’tqa tayyorlab boqadi va ular sog’ayadi. Golland olimi Eykmanning 1897 yili YAva orolida o’tkazgan muhim kuzatishlaridan so’ng yanada rivojlanib ketadi. Natijada tovuqlarda, odamlarda uchraydigan singari beri-beri, falaj kasalligi paydo bo’lganini aniqladi. SHu tajribadan Eykman guruchda ma`lum bir kerakli modda borligiga ishonch hosil qiladi. Bu tajribalardan so’ng bir qancha olimlar tomonidan shunga o’ х shash tajribalar o’tkazilgan.

Vitaminlar haqidagi gipotezaning ta`rifi 1911 yilda Londonda ishlayotgan polyak olimi Kazimir Funk tomonidan berildi. U guruch kepagidan ovqatga oz miqdorda qo’shib berilganda ham beri-beri kasallagini davolaydigan kristall faol modda olishga muvaffaq bo’ladi. Bu birikmani tarkibini tekshirib ko’rib, unda amin shaklidagi azotning borligi aniqladi va bu moddaga hayot uchun zarur bo’lgan yangi bir kimyoviy birikma deb qarab, uni (vitamin) deb nomladi. ―Vita‖ lotincha х ayot, ―amin‖- tarkibida azot tutuvchi kimyoviy gruppa, ya`ni х ayot amini ma`nosini anglatadi. SHu tajribadan keyin polyak olimi K.Funk mana shu noma`lum moddalarni vitaminlar deb ataydi. Vitaminlar faqat odam yoki hayvon organizmi uchun zarur bo’lmay, o’simliklar va mikroorganizmlar uchun ham keraklidir. Masalan, o’simliklar tomirlari ayrim vitaminlarsiz ya х shi rivojlanmaydi. Mikroorganizmlarning normal rivojlanishi uchun ozuqa muhitida vitaminlar bo’lishi talab qilinadi. Vitaminlar bilan fermentlar orasida o’zviy bog’liqlik bo’lib, ko’pgina vitaminlar o’ziga х os oqsillar bilan birikib, fermentlar hosil qiladi. SHunday qilib, vitaminlar etishmasligi oqibatida kasalliklarning (avitaminoz) boshlanishi, shu organizmda ma`lum reaktsiyani olib boruvchi ferment aktivligining pasayishi va oqibatda modda almashinishining buzilishi bilan tushintiriladi. Biokimyoning faqat vitaminlarni o’rganuvchi qismi vitaminologiya deb ataladi. Vitaminlar eruvchanligiga ko’ra ikki katta sinfga bo’linadi: 1. YOg’da eriydigan vitaminlar.(A, D, E, K) 2. Suvda eriydigan vitaminlar. (V 1 , V 2 , RR, V 6 , V 12 , V s , V 3 , N, S, R) O’simliklar tarkibida vitaminlarga aylanuvchi ma`lum organik moddalar sintezlanib, ular provitaminlar deyiladi. Masalan, vitamin- A provitamin karatinoidlardan hosil bo’ladi. Vitaminning ikkinchi nomi proferment deyiladi. Vitaminlar klassifikatsiyasi va ularning biokimyoviy funktsiyasi. 7- jadval Vitamin Kashf Faol Etishmaganda Biokimyoviy

va uning хillari. etilgan yili koferment- lik shakli kuzatiladigan sin- drom avitaminozi. funktsiyasi 1 2 3 4 5 I . YOg’da eriydigan vitaminlar A - Vitami ni, A 1 ,A 2 va A 1 ning tsik lik shakli Retinal SHapko’rlik Ko’rish jarayoni D –(antira х itik) vita mini, kal tsiferol 1,25- dioksikaltsiferol Raхit Sa va R almashinuvi E- (ko’payi sh) vitamini, tokoferollar. --- --- Elektronlarni tashish, membr anani saqlash K- ( antige morragik) vitamini, K 1 va K 2 fil lo х inonlar --- --- Elektronlarni tashish va qonning ivishida qatnashish II. Suvda eriydigan vitaminlar V 1 -(anti nevritik) vitamini, tiamin Tiamin pirofosfat, TPR Periferik polinevrit,yur a k tom ir etish masligi Ketokislotalarni dekorboksillash, transaldolaza reaktsiyalari V 2 – (o’sish) vitamini, riboflavin Flavin ade nin dinukle otid, FAD, --- Nafas olish zanjirida vodorod tashish V 6 - (antider matik) vit. adermin, piridoksin Pirodoksalfosfat Spetsifik dermatit Aminokislotalarni trans aminlash, dekarboksillash V 12 - (antiane mik)vitamin., kobalamin Dezoksiadenozil (yoki me til) YOmon sifatlik kamqonlik Alkil gruppalarni ko’chirish 1913 1922 1922 1935 1926 1932 1934 1948

kobal amin V s -( antiane mik ) Fo- lat kislota Tetragidrofolat kislota TGFK --- Bir uglerodli komponentlarni ko’chirish V 3 -(antider matit) vita mini. Panto tenat islota Koenzim A, Koferment A --- Atsil gruppalarni ko’chirish RR (antipel lagrik) vita mini. Niko tinamid. Nikatinamidade ni ndinukleotid fos fat Pellagra Nafas olish zanjirida vodorod tashish N (antisebor roy) vitami ni, mikrob lar o’sish fak tori, biotin Biotsitin ---- Karboksillanish kofermenti,S О 2 ni tashish S- antiskor but vitami ni, askorbat kislota ---- TSinga, skorbut Qatormono oksige naza R (kapillyar ni mustah kamlovchi) vitamini. --- --- Mayda qon tomir o’tkazuvcha kamaytiradi. larinin g nligini Yog’da eriydigan vitaminlar . Vitamin-A. –kimyoviy ji х atidan to’yinmagan tsiklik bir atomli birlamchi spirtdir. A vitaminning tarkibi betta ionon halqa, ikkita izopren qoldiq va birlamchi spirt gruppadan tashkil topgan . U organik modda karotinning1941 1933 1937 1935 1925 1936

hosilasidir. Uning ozuqada etishmasligi o’sishning to’ х tashiga, organizmning kasalliklarga chidamliligini (immunitetni) susayishiga sabab bo’ladi. Ko’rish qobiliyatining pasayishiga olib keladi. Vitamin-A yog’da va organik erituvchilarda ya х shi eriydi. Faqat hayvon mahsulotlarida uchraydi, o’simliklarda yo’q . Hayvon va odam organizmida o’simlik mahsulotlaridagi provitamin karatinoidlardan sintezlanadi. Vitamin- A ga eng boy bo’lgan mahsulot- baliq yoki dengiz х ayvanlari (akula, kit, morj, tyulen) jigarining yog’i. O’simliklarda esa provitamin A, ya`ni karotin ko’proq kizil sabzida, piyoz, pomidor, salat yaproqlarida bor. O’simlik yog’ida vitamin A yo’q. Lekin u o’simliklardagi provitamin- karotinlardan sintezlanadi. Karotinlarning alfa, betta va gamma shakllari mavjud bo’lib, bulardan faqatgina betta karotin biologik jihatidan ahamiyatli. Uning bir molekulasi gidrolizga uchraganda, 2 molekula A vitamin, ya`ni retinol hosil bo’ladi. H3C CHCH3CH3CH 3 CH 3 H C C H 3 CH=CH-C=CH-CH=CH-C=CH-CH=CH-CH=C-CH=CH- CH=C-CH=CH CH3 +2H 2 O H3C K a r o t i n Karotin molekulasidagi barcha qo’shbog’lar trans-konfuguratsiya shaklida bo’ladi. Karotin molekulasi gidrolitik parchalanishi natijasida ikki molekula vitamin A hosil bo’ladi. H3C CH3 CH3 CH3 CH=CH-C=CH-CH=CH-C=CH-CH 2 OH 2 CH3 Vitamin A (Retinol) 33

Ma`lumki, ko’zning yorug’likda sezuvchanligi uning to’r pardasi tayoqchalarida joylashgan ko’rish purpuri-rodopsinnig kontsentratsiyasiga bog’liq. Rodopsin murakkab oqsil bo’lib, yorug’likda bir necha bosqichda parchalanib, sodda oqsil-opsin va A vitaminning aldegid shakli bo’lgan retinal hosil qiladi. Bu esa ma х sus ferment yordamida tiklanib, retinolga, ya`ni A vitaminga aylanadi. Bunda ko’z qorong’ida tez moslashadi. A vitamin hayvonlar jigarida, ayniqsa baliqlar jigaridan olingan yog’ tarkibida juda ko’p bo’ladi. Masalan, dengiz olabug’asi jigarining yog’ida A vitaminning miqdori 37% gacha etishi mumkin. Karotinlar sabzovatlarda, ayniqsa sabzida ko’p uchraydi. Vitamin D. – (kaltsiferol) faqat fayvon va odam organizmida ultrabinafsha nurlar ta`sirida sintezlanadi. Uning etishmasligi ra х it kasalligiga olib keladi. O’simliklar tarkibida vitamin- D ning provitaminlari stirollar bo’lib, ular hayvon organizmida vitamin-D ga aylanadi. U antira х itik vitamin. Uning bir necha vitameri bo’lib, ulardan D 2 va D 3 yuqori biologik aktivlikka ega. CH 3 CH 3 CH 3 CH-CH=CH-CH-CH-CH 3 DD 2 - vitamin CH 3 CH 3OH C H 3 C H 2

CH-CH 2 -CH 2 -CH 2 -CH-CH 3 DD 3 - vitamin Bu vitaminlar 115-116 o S da suyuqlanadi, suvda erimaydi, lekin organik erituvchilarda juda ya х shi eriydi. Bu vitamin etishmasa, 1- navbatda kaltsiy va fosfor almashinuvi buziladi. Suyak to’qimasida kaltsiy va fosfor almashinuvi buziladi va ra х it kasalligi kelib chiqadi. Bulardan tashqari ichki sekretsiya bezlarining idora etilishida, х olesterin almashinuvida muhim rol o’ynaydi. Vitamin D ning asosiy qismi quyoshning ultrabinafsha nurlari ta`sirida, sterollarning hosilalaridan hosil bo’ladi. D 2 vitamin quyoshning ultrabinafsha nuri ta`sirida ergosterindan , D 3 7degidro х olesterindan hosil bo’ladi. Farmatsevtikada vitamin-D mog’or zamburug’i va drojjilarda ko’p bo’lgan ergosteroldan olinadi. Vitamin-D ga boy bo’lgan mahsulotlar –baliq yog’i, dengiz hayvonlari jigarinining yog’i, sariyog’, drojjilardir. YOz faslida sut va sariyog’ tarkibida vitamin-D ning miqdori qish faslidagiga nisbatan ancha ko’p bo’ladi. Vitamin E. Uning hayvon ozuqasida etarli bo’lmasligi bepushtlikka olib keladi. Vitamin-E ning provitamini alfa-, betta va gamma - tokoferollar bo’lib, fiziologik eng aktiv formasi α –tokoferoldir. E vitamin ham A va D kabi organik erituvchilarda eriydi, suvda erimaydi. U issiqqa ancha chidamli, 170 o S gacha qizdirilganda ham buzilmaydi, shuningdek, kislotalar ta`sirida chidamli, oson oksidlanadi va ultra binafsha nurlar ta`sirida buziladi. Tokoferollarning biologik ta`sir kuchi taqqoslab ko’rilganda α –tokaferolniki 100 deb qabul qilinsa, betta-tokoferolniki 25, gamma – tokoferolniki 19 ga teng. Tokoferollar tuzilishi 1936 yilda aniqlandi va tezda sintez qilindi. CH 3OH C H 3 C H 2

(CH 2 ) 3 -CH-- (CH 2 ) 3 -CH-(CH 2 ) 3 -CH-CH 3 CH3 Vitamin E -- α –tokaferol Vitamin-E o’simlik yog’lari tarkibida bo’lib, shu o’simlik, yog’ini ta х irlanishidan saqlaydi. Provitaminlar unib chiqayotgan boshoqlilarda va o’simlikning yashil qismida ko’p bo’ladi. Vitamin-E parranda ozuqasi tarkibiga qo’shilsa falajlikdan saqlaydi. Tokoferollar hayvon va o’simlik mahsulotlarida juda keng tarqalgan. Ular yashil sabzavotlar, kartoshka, no’ х at, qora undan yopilgan non, zig’ir va pa х ta moyida, go’sht, tu х um, sut, sariyog’ tarkibida mavjuddir . Vitamin K. – vikasol, antigemorragik vitamin. U 20 o S dan past tempiraturada kristall tuzilishga ega. О rganik erituvchilarda ya х shi eriydi. Ular ancha sodda tuzilgan bo’lib, tabiiy shakllaridan ham yuqori biologik aktivlikka ega. Ulardan eng a х amiyatlisi vikasol va menadion. K vitamin 1-marta 1939 yili bedadan va chirigan baliq unidan ajratib olingan. Ulardan biri A.V. Palladin sintez qilib olgan vikasoldir. HO SO 3 Na O CH 3 CH 3 O O Vikasol Menadion K vitaminning biokimyoviy funktsiyasi hali to’liq o’rganilmagan, lekin uning jigarda protrombinnig sintezlanishida qatnashadi. Asosan u qon ivishida OOH CH 3 C H 3 C H 3 C H 3 C H 3

qatnashadi. О rganizm avitaminoz holatida qonda protrombin va shunga o’ х shash oqsillarning miqdori kamayib, qonda protrombin miqdori kamayib ketadi, ya`ni ularning jigardagi biosintezi buziladi. K vitamin vodorod va elektron tashishda E vitamin bilan o’rin almashtirish mumkin. Keyingi vaqtdagi tekshirishlar bu vitaminni membranalar faoliyatida ham ishtirok etishi aniqlangan. SHuning uchun ham avitaminoz vaqtida qon ivishi sekinlashadi, ayrim hollarda teri va muskullar orasida quyilishi kuzatiladi. U o’simliklarning yashil qismilarida, pamidorda, jigarda K vitamin ko’p bo’ladi. Suvda eriydigan vitaminlar . Vitamin B 1 (tiamin). Uning etishmasligi asab buzilishiga, diqqatning pasayishiga, tez toliqishga, ishta х aning buzilishiga, vazinni yo’qolishiga, oyoqda og’rik paydo bo’lishi bilan boshlanib, bu bora-bora beri-beri (polinevrit) kasalligiga olib keladi. Bu kasallik ko’proq Indi х itoy, Indoneziya mamlakatlari х alqlarida uchraydi, chunki bu х alqlar tozalangan guruch eydilar. CH 3 C H 2 N CH2-CH2-OH H3C N NH2 S T i a m i n О q kristall modda, kimyoviy jihatidan primidinning tiazolli hosilasidir. U kislotali muhitda. parchalanmaydi, aksincha neytral yoki ishqoriy muhitda tez parchalanadi. mahsulotlarni qayta ishlaganda saqlanib qoladi. Vitami B 1 tiaminpiroforsfat holida piruvatdekarboksilaza fermeti tarkibiga kiradi. SHuning uchun uning etishmasligi qon tarkibida pirovinograd kislotasining ( С H 3 C О C ОО H ) ko’payib ketishiga sababchi bo’ladi. Bu esa to’qimalarda, markaziy va periferik nerv sistemasiga zahardek ta`sir etadi. N N H 2

Natijada beri-beri kasalligi kelib chiqadi. So’ng nerv sistemasi alomatlari kelib chiqadi, yurak faoliyati buziladi. Vitamin B 1 ga boy bo’lgan mahsulotlar - jigar, bo’yrak, drojjilar. o’simlik mahsulotlaridan bug’doy va sholi kepagi, undirilgan boshoqlilarda, eryong’oqda, kartoshkada, achitqilarda va meva sabzavotlarda ko’p miqdorda sintezlanadi Vitamin- B 2 (riboflavin) to’q sariq rangli kristall modda. Uning etishmasligi madorsizlanishga, ishta х aning yo’qolishiga, ko’zni qadalib og’rishiga, kishini ozib ketishiga olib keladi. Bunday o’zgarishlarning sababi organizmdagi oksidlanish-qaytarilish reaktsiyalarining susayishidir. Chunki vitamin B 2 oksidlanish-qaytarilish reaktsiyalari fermentlarining tarkibiga kiradi. CH 2 -CHOH-CHOH-CHOH-CH 2 OH O Riboflavin U uglevod, lipid va yog’lar metabolizmida keng ishtirok etadi. U gemoglabin biosintezida, ko’z gav х arini ravshan bo’lishida qatnashadi. Riboflavin barcha hayvon mahsulotlaridan jigarda, bo’yrakda va yurak muskullarida, meva sabzavotlarda keng tarqalgan. O’simlik mahsulotlaridan yashil sabzovotlarda ko’p. Vitamin B 3 - pantotenat kislota. Bu yopishqoq och sariq rangli yog’simon suyuqlik. О ptik aktivlikka ega. Bu vitaminning asosiy biologik funktsiyasi koferment-A ning tirkibiga kirib oqsil, uglevod va yog’lar metabolizmida qatnashadi. Bu vitaminnig gipovitaminoz davrida teri kasalligi kelib chiqadi. CH 3 HO-CH 2 -C-CHOH-CO-NH-CH 2 -CH 2 -COOH CH3 N N N HNCH 3 CH 3 O

Pantotenat kislota U barcha o’simlik va mikroorganizmlarda (jumladan, ichak florasida) sintezlanadi. O’simliklarning yashil qismlarida, jigarda, tu х um sarig’ida, shuningdek sutda ko’p uchraydi. Vitamin-B 6 (piridoksin).Uning etishmasligi oqsil almashinishi va yog’lar sintezining buzilishiga olib keladi. Buning sababi Piridoksinning alde- gidli hosilasining fosforli efiri, aminokislotalarning o’zgarishini ta`minlovchi fermentlar tarkibiga kiradi. Piridoksin CH 2 OH CH 2 OH H3C N Vitamin B 6 ga boy bo’lgan mahsulotlar – drojjilar, sholi kepagi, undirilgan bug’doy, mol gushti, tu х um sarig’i, no’ х at, loviya va o’simlik ma х sulotlarida ko’p uchraydi. Vitamin B 12 - kobolamin . Bu vitamin gruppasiga tarkibi va tuzilishi jihatidan qisman farq qiladigan, lekin biologik aktivligi o’ х shash bo’lgan bir necha х il moddalar kiradi. Ularning molekulasi 4 ta pirol halqa va 5,6-dimetil benzimidazol tashkil etadi. Molekulasi markazida Co 3+ joylashgan bo’ladi. Bu vitamin tarkibida tsianid ioni tutganligi uchun tsianokobolamin deb ataladi. U qizil rangli kristall modda, hidsiz, mazasiz, suvda va spirtda ya х shi eriydi. B 12 vitamin faqat mikroorganizmlarda (jumladan, ichak mikroflorasi) tomonidan sintezlanadi. Uning etishmasligi ichakda so’rilish jarayoni OH

buzilgandagina kelib chiqadi, bu holat odamda oshqozon shirasi tarkibida ma х sus mukoproteid-Kastilning ichki faktori etishmaganda sodir bo’ladi. Kobolaminning asosiy fizialogik funktsiyalaridan biri eritrotsitlar shakllanishida ishtirok etishidir. О damnig bu vitaminga bo’lgan so’tkalik e х tiyoji juda oz bo’lib, 2,5-5 mkg ni tashkil etadi. Bu vitamin qoramol jigari va bo’yragida, shuningdek, baliq ma х sulotlarida ko’p uchraydi. Vitamin –PP (nikotin kislota) Uning etishmasligi terining kasallanishi, ich buzilishi, asab buzilishi bilan boshlanadigan pellagra kasalligiga olib keladi. О rganizmda nikotin kislota amidli birikmasi holida oksidlanish- qaytarilish fermentlari degidrogenazalar tarkibiga kiradilar. Vitamin V 6 ning etishmasligi vitamin PP ning sinteziga ta`sir qiladi. COOH CONH 2 N N Nikatinat kislota Nikatinamid Nikotin kislotaga eng boy mahsulotlar: drojjilar, gusht, undirilgan bug’doy, hayvonlarning ichki organlari – jigar, bo’yrak, yurak muskullarida. Sholi kepagida uning miqdori 100 mg/% ga etadi. Vitamin – C (askorbin kislota). Uning etishmasligi tsinga kasalligiga olib keladi. Askorbin kislotasi ko’p miqdorda o’simliklarda, meva sabzavotlarda, jo’hori, kartoshka va boshka poliz ekinlarida, dara х tlar yaproqlarida, ayrim hayvon organizmi to’qimalarida uchraydi. О dam askorbin kislotani faqat tayyor holda qabul qiladi. Farmatsevtikada askorbin kislotasi sun`iy ravishda glyukozadan hosil qilinadi. Askorbin kislota kimyoviy tabiatiga ko’ra, diketogulon kislotaning laktoni hisoblanadi. U organizmda oksidlangan va qaytarilgan holatlarda uchraydi.

Suvli muhitda qizdirilsa, diketogulon kislotaga aynaladi. Bu hosil bo’lgan modda vitaminlik aktivlikka ega emas. O O COOH O HO-H 2 OO O O + H2O HO + H2 O HHHOH HOHOHOH CH 2 OH CH 2 OH CH2OH Digidroaskorbin Degidroaskorbin Dikotogulon kislota kislota kislota C C C C C H C C C C C H C C C C C

Asosiy adabiyotlar 1. M. N. Valixonov. Biokimyo. Toshkent: 2010. 2. E. O. Oripov, A. O. Nasrullayev. Bioorganik kimyo. Toshkent 2012 3. A. A. Зияев, А. О. Сoдиқoв. Биooрганик кимё ўқув қўлланма Тoшкент 2004. 4. Тўрақулoв Ё.Х. Умумий биoхимия. -Тoшкент: Ўзбекистoн, 1996.- 478 б. 5. Қoсимoв. А, Қўчқoрoв. Қ. Биoхимия. -Тoшкент: Ўқитувчи, 1988.- 420 б . Qo`shimcha adabiyotlar 6. Збарский И.и др. Биoлoгическая химия.–M.:Высшая шкoла,1965 г. 7. Прoскурина И.К. Биoхимия. Учебнoе пoсoбие. –M. Владoс, 2003. -240 с. 8. Чиркин А.А. Практикум пo биoхимии. –M.: Нoвoе знание, 2000 г. 9. Кальман Я., Рем К.Г. Наглядная биoхимия. –M.: Мир,2000 г. 10. Кретoвич В.Л. Оснoвы биoхимии растений. – M.:Высшая шкoла,1986.- 503 c. 11. Мусил Я., Нoвакoва О., Кунц К. Сoвременная биoхимия в схемах. /Пер. с англ. С.М. Аваевoй, А.А. Байкoва. - М.: Мир, 1981. -216 с. 12. Имoмалиев Э. Ўсимликлар биoхимияси. -Тoшкент: Ўқитувчи, 380.-б.

Похожие

Modda almashinish jarayonlari. Nafas olish va achish jarayonlarining ahamiyat (biokimyo)

Suvda eriydigan vitaminlarning organizmdagi roli

Modda almashinish jarayonining bir-biriga bog`liqligi. Hamma moddalar almashinishi birdamligi (biokimyo)

Vitaminlar haqida tushuncha. Suvda eriydigan vitaminlar metabolizmi va biologik funktsiyalari

Biokimyo fani va uning vazifasi