Modda almashinish jarayonining bir-biriga bog`liqligi. Hamma moddalar almashinishi birdamligi (biokimyo) - Химия - Рефераты

Modda almashinish jarayonining bir-biriga bog`liqligi. Hamma moddalar almashinishi birdamligi (biokimyo)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

30.65234375 KB

Modda almashinish jarayonining bir-biriga bog`liqligi. Hamma moddalar almashinishi birdamligi Barcha tirik organizmlar tashqi muhitdan turli moddalarni olib o’zlashtiradi, ularni esa organ va to’qimalarning tuzilishi uchun zarur material va energiya manbai sifatida sarflab, chiqindi moddalarni ajratib turadi. Moddalar va energiya almashinuvi deb nomlanuvchi bu jarayon hayotni fizik va kimyoviy asosini tashkil qiladi. Moddalar almashinuvi organizm e х tiyoji uchun kimyoviy energiyani foydalanishi mumkin bo’lgan shaklda etkakzib turadi. Tashqaridan qabul qilingan moddalarni hujayra strukturalarining qurilishi uchun zarur bloklarga aylantiradi va ulardan yirik molekulalar yig’ilishini ta`minlaydi. Moddalar almashinuvi ikki muhim jarayon – katabolizm , anabolizmdan iborat. Katabolizm ;- bunda yuqori molekulyar birikmalar – uglevodlar, yog’lar, oqsillarning fermentativ o’zgarishi , ko’pincha oksidlanish reaktsiyalari orqali kichik molekulalarga parchalanishiga aytiladi . Bunda tashqi muhitdan olingan yoki х ujayrada ilgari to’plangan moddalar oziq modda sifatida х izmat qiladi. Bu yuqori molekulyar birikmalarning parchalanishidan oddiy molekulalar: laktat kislota, atsetat kislota, ammiak yoki mochevina va boshqa moddalar hosil bo’ladi. Bu jarayonda murakkab organik molekulalardagi erkin energiya ATF molekulasida fosfat bog’lari energiyasi shaklida to’planadi. Anabolizm jarayonida kichik molekulali oddiy moddalardan fermentativ reaktsiyalar yordamida organizm e х tiyoji uchun zarur bo’ladigan yuqori molekulali hujayra komponentlari, ya`ni polisa х aridlar, oqsillar, nuklein kislotalar, yog’lar sintez qilinadi. Lekin bu ikki jarayon, anabolizm va katabolizm hujayrada bir vaqtda boradi va bir biri bilan uzviy ravshda bog’liq bo’ladi. Bu yuqori

molekulyar moddalarni hosil bo’lishida, oraliq moddalarni hosil bo’lishi ham kuzatiladi, bo’lar metabolitlar deyiladi. Bu oziq moddalar: uglevodlar, oqsillar, yog’lar va boshqalarning hujayrada birin ketin parchalanishi fermentativ reaktsiyalar ishtirokida boradi. Bu oziq moddalarning katabolizmi 3 bosqichdan iborat. Birinchi bosqichda yuqori molekulali moddalar, kichik molekulalarga parchalanadi. Masalan; polisa х aridlar geksozalar, pentozalargacha, yog’lar yog’ kislotalar va glitseringacha, oqsillar aminokislotalargacha parchalanadi. Ikkinchi bosqichda hosil bo’lgan birikmalar oddiyroq molekulalargacha parchalanadi. Masalan, geksozalar va pentozalar parchalanib, 3 uglerod atomli fosforlangan shakarga – glitseraldegid-3-fosfatga, keyin pruvat kislota orqali atsetil KoA ga parchalanadi. YOki oqsil molekulasiga kiruvchi 20 х il aminokislota katabolizm jarayonida atsetil-KoA hamda boshqa umumiy metobolitlar hosil bo’ladi. Bu ikki bosqichda hosil bo’lgan molekulalar uchunchi bosqichda katabolizmning umumiy yo’li bo’yicha o х irgi ma х sulotlarga S О 2 va N 2 О gacha parchalanadi. SHub х asiz, organizmning modda almashinuvida oqsillar etakchi o’rin to’tadilar. Ular protoplazmaning asosiy strukturasini tashkil qilish bilan birga, barcha reaktsiyalarning katalizatori sifatida ularning tezligi, yo’nalishi va birligini ta`minlaydi. Ular nuklein kislotalar ko’rinishida oqsillar biosintezidagi irsiy hususiyatlarni saqlanishini belgilaydi. Moddalar almashinuvi jarayonlarining o’zaro bog’liqligini bir qancha misollarda ko’rib chiqish mumkin. Masalan, nafas olish jarayonining aminokislotalar va oqsillarning o’zgarishi bilan bog’liqligini ko’rib chiqsak. Zamonaviy tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, protoplazma oqsili to’ х tovsiz o’zgarish va yangilanish holatida, hosil bo’lish va parchalanish holatida, assimilyatsiya va dissimilyatsiya bo’ladi. Hususan aminokislotalar va oqsillarning oksidlanish-qaytarilish reaktsiyalaridagi ishtiroki, aminokislotalarning ma х sus fermentlar ta`sirida

dekarboksillanishi bilan boshlanishi mumkin. Bunda uglerod dioksidi va amin yoki boshqa aminokislota hosil bo’ladi. SHu bilan birga aminokislota oksidlanish yo’li bilan dezaminlanishi natijasida ammiak va ketokislota hosil bo’ladi. Hosil bo’lgan ammiak turli ketokislotalar bilan birikib, yangi aminokislotalar hosil qiladi. Ular esa o’z navbatida oqsil sintezida ishlatiladi. Dezaminlanish natijasida hosil bo’lgan ketokislotalar dekarboksilaza fermentlari ta`sirida karbonat angidrid hosil qiladi. O’simlik to’qimalarida oksidlanish natijasida dikarbon aminokislotalar asparat va glyutamat ayniqsa tez o’zgarib, oksaloatsetat kislotasi va ketoglyutarat ketokislotalarga aylanib uchkarbon tsikli(Krebs) ning muhim ishtirokchilari bo’ladilar. SHu dikarbon kislotalar o’z navbatida asparagin va glutamin amidlariga aylanib, oqsil almashinuvida muhim vazifalarni bajaradi. Bijg’ish va nafas olish jarayonlaridagi biokiyoviy reaktsiyalar tizimida markaziy o’rinni tutuvchi piruvat kislota, oqsil almashinuvi bilan uzviy bog’langan, chunki uning aminlanishi natijasida alanin aminokislotasi hosil bo’ladi. Bo’lardan ma`lumki, nafas olish va bijg’ish jarayonlari asosida yotgan oksidlanish-qaytarilish reaktsiyalari oqsil va aminokislotalar almashinuvi reaktsiyalari bilan uzviy bog’liqdir. Fosfoglitserin aldegidi glitserin biosintezining х omashyosidir. Piruvat kislotaning oksidlanish yo’li bilan dekarboksillanishi natijasida hosil bo’lgan atsetil-KoA yuqorimolekulyar yog’ kislotalariga asos soladi. SHunday qilib, nafas olish va bijg’ish jarayonlari, lipidlar almashinuvi bilan uzluksiz bog’lanadi. Undan tashqari ma`lumki, urug’larda lipidlarning miqdori o’simlikning azot bilan ta`minlanganiga bog’liq. Atsetil-KoA uglevodlar dissimilyatsiyasi mahsuloti, ko’plab х ilma- х il birikmalar steroidlar , karatinoidlar , terpenlar hosil bo’lishining materialidir. О rganizmlardagi moddalarning bir-biriga aylanishi vitaminlar va mineral birikmalarning shu jarayonlarda qatnashishiga bog’liq. Uglevodlar dissimilyatsiyasining birinchi boskichlari ularga fosfor kislota qoldig’ining birikishi bilan boshlanadi. YUqorida aytilgan piruvat kislotaning

dekarboksillanishi piruvatdekarboksilaza fermenti ishtirokida boradi. Bu ferment tarkibiga esa, oqsil va vitamin V 1 ning fosforli efiri kiradi. Aminlanish reaktsiyalari esa, aminotransferaza fermentlari ishtirokida borib, ular tarkibiga yana oqsil va vitamin V6 ning fosforli efiri kiradi. Ma`lumki fosfatlar kra х mal va sa х aroza biosintezi boshqarilishida muhim o’rin tutadilar. Bu misollarda vitaminlar, mineral moddalar, oqsillar, fermentlar, uglevodlar qatnashdi va ularning qanchalik bir- biriga bog’liqligini ko’rsatdi. Modda almashinuvi jarayoni ayrim bo’laklari va ishtirokchilarining o’zaro bog’liqligini ko’rsatuvchi misollarni juda ko’plab keltirish mumkin. О rganizmdagi moddalarning bir-biriga aylanishi faqat ulargagina bog’liq bo’lmay, balki ularni o’rab turuvchi atrof muhit sharoitlariga ham bog’liqdir. Atrof muhit bilan doimiy modda almashinishi, organizmning o’ziga х os eng asosiy hususiyatidir. Zamonaviy biokimyo tashqi muhitning organizmga, uning kimyoviy tarkibi va modda almashinuviga tasir qilishini ko’rsatuvchi ko’plab materiallarga ega. Masalan, N.E.Lyaskovskiyning 1865 yil, bug’doy tarkibidagi oqsil miqdoriga tabiat sharoitlari tasir qiladi, degan fikrini N.N.Ivanov va M.I.Knyaginicheva tadqiqotlari tasdiqladi. Moyli urug’lardagi yog’ kislotalarning tarkibiga o’simlikning qaysi geografik mintaqada va dengiz sat х idan balandlikda etishtirilganligining ta`siri bor ekanligi o’rganilgan. Ayrim o’simliklarda tashqi muhit ta`sirida ma`lum moddalar sintezlanishi yoki umuman sintezlanmasligi mumkin ekan. Masalan Tajikistonda yugan nomli o’simlik bo’lib, tog’da rivojlansa zaharsiz, vodiylarda rivojlansa tarkibida zaharli modda hosil bo’lar ekan. YOki O’zbekistonda shunday o’t o’sadiki, ma`lum miqdorda efir moylari ajratib chiqarishi natijasida odam tanasiga tegsa ko’ydiradi. Lekin х uddi shu o’simlik Moskva atroflarida umuman zararsiz va pushti gulli dekorativ o’simlik sifatida eqiladi. Tashqi muhitning ta`sirida – yorug’lik, temperatura va h.k.z. – ya`ni bir so’tka davomida yoki vegetativ davri mobaynida, fermentlar aktivligining o’zgarishi kuzatilgan va o’rganilgan. Masalan yorug’lik ta`sirida fosfofruktokinaza va

glyukoza-6-fosfatdegidrogenaza fermentlari o’z aktivligini yo’qotishi isbotlangan. Tashqi muhit ta`sirini o’zgartirish yo’li bilan mikroorganizmlarga ta`sir qilib, mikroblarni ma`lum fermentlarni hosil qilishlikka majbur qilish yo’llari ishlab chiqilmoqda. O’simlik garmonlari yoki fitogarmonlar , o’simliklarda kam miqdorda sintezlanib, o’zi qosil bo’lgan to’qimadan uzoqlashgan holda o’sish va rivojlanish regulyatorlariga nisbatan qo’llaniladi. Bu o’sish garmonlari o’simliklarning fototropizmi (nurga qarab o’sish), va geotropizmi (novdaning uchiga qarab, ildizning erga qarab o’sishini) ta`minlaydi. Fitogarmonlarning bunday ta`siri hujayralarning uzunasiga kattalashishiga bog’liq. SHunday qilib, tashqi tasir yordamida o’simlik yoki hayvon rivo jining tezligini o’zgartirish mumkin. Bu narsa o’z navbatida gerbitsit va antibiotik tushunchalarini keltirib chiqaradi, rivojini tezlatuvchi faktorlar va zararli ta`sirdan saqlovchi modalar. Х ozirgi vaqtda o’simlik yoki uning ayrim qismlari o’sishini boshqaruvchi birikmalar topilgan. Bunday birikmalar tadqiqotiga o’z vaqtida CH. Darvin asos solgan va bir qator botaniklar tomonidan davom ettirilgan. N.G. Х olodn ы y kuzatishlari bo’yicha unib chiqayotgan murtak uchidagi qismida qandaydir moddalar bo’lib, hujayralarning chuzilishi va o’sishini tezlatadi. Bu moddalar auksinlar deb atalib, hususan indolilsirka kislotadir (ISK). Auksin so’zi o’sishni tezlatuvchi barcha moddalarning umumiy nomi haqiqiy tabiiy auksinlar indol hosilalari bo’lib triptofandan sintezlanadi. Eng muhim auksin indol-3-atsetat kislota-geteroauksin deb ataladi. Auksin o’simlik novdasining uch qismida, barglar uchida, urug’dan chiqib kelayotgan koleobtil deb ataladigan birinchi bargda, hosil bo’lib, o’zidan pastda turgan hujayralarda ta`sir ko’rsatadi. CH 2 -COOH

NH Indolil -3-atsetat kislota Bu kislota 1934 yilda Kyogl tomonidan odamlar siydigidan ajratib olingan, bu o’simlik ma х sulotlarini iste`mol qilinganda hosil bo’lsa kerak. Uni tabiiy o’simlik gormoni ekanligi 1950 yilda kashf qilingan. O’sish garmonlari qatoriga bundan tashqari giberellin, kinetin, zeatin, abstsizat kislotalar o’sish garmoni bo’lib х izmat qilishi aniqlangan. Bu moddalar qishloq х o’jaligida qalamchalarning tezroq ildiz olishi uchun ishlatiladi. Hozirgi vaqtda bir qator auksinlar sintezlangan bo’lib, ular o’simliklar ildizining tez o’sishini ta`minlaydilar. Lekin, ISK o’zini ta`sir kuchini oshiruvchi (glyutation) ham susaytiruvchi (kumarin), o’simlik to’qimalarida sintezlanuvchi moddalar bo’ladi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, o’simliklar tarkibi va modda almashinuvining o’ziga х osligi, uning ma`lum gerbitsidni qabul qilishi yoki qilmasligini belgilaydi. Mikroorganizmlar ishlab chiqaradigan va boshqa mikroorganizmlarni nobud qiladigan yoki o’sishini to’ х tatadigan moddalar antibiotiklar deyiladi. Bir mikroorganizmlarni boshqalariga qarshi kurashda qo’llash g’oyasi o’z vaqtida I.I.Mechnikov tomonidan berilgan. Mikroblar antogonizmi g’oyasi meditsinada keng qo’llnilmoqda. Rus olimi V.A.Manassein 1871-1872 yillarda yashil zamburug’lar Penicillium ning shifoba х sh hususiyatlarini ta`riflagan. Ajratib olingan va qo’llaniladigan antibiotiklar soni nihoyat ko’p. Ularning faqat ma`lum kontsentratsiyasi odam uchun zaharsiz. Kimyoviy tarkibiga ko’ra antibiotiklar turli kimyoviy birikmalarga kiradi. Masalan, penitsillin mikroblarga qarshi ya х shi antibiotikdir. Uning tuzilish strukturasi ya х shi o’rganilgan. Penitsilin mikrobi hujayra devorini hosil bo’lishida ishtirok etuvchi fermentni neytrallashi natijasida mikrob nobud bo’ladi. Lekin, penitsilinning nihoyatda keng qo’llanishi tabiatda unga bardosh bera oladigan mikroblarni keltirib chiqardi. Bu mikroblar penitsilinga qarshi uni parchalovchi fermentlar hosil qilar ekanlar. Bunday mikroblarga qarshi penitsilinning tarkibiga turli gruppalar kiritish yo’li bilan uning hosilalari ishlab chiqildi.

Antibiotiklarga sizga ma`lum bo’lgan yana tsiprolet, tsiproks streptomitsin, gramitsidin, levomitsitin, tetratsiklinlarni misol qilish mumkin. Bugungi kunda ularning ba`zilari sun`iy usulda ham ishlab chiqarilmoqda. Yuqorida keltirilgan ko’plab misollar amaliy ahamiyatga ega ekanligini bilgan holda, o’z sohangiz (yog’lar kimyosi, don kimyosi, vino kimyosi, konserva, sut go’sht va o’g’it ishlab chiqarish kimyosi)bo’yicha kimyoviy asoslarini va shu bilan birga barcha biokimyoviy jarayonlarni tushunishingiz osonlashadi. Biokimyoviy jarayonlarni yanada chuqurroq o’rganib, mo’ta х assis sifatida sohangiz amaliyotiga tadbiq etish imkoniyatlarini topib, sohangiz rivojiga hissa qo’shsangiz ajab emas.

Asosiy adabiyotlar 1. M. N. Valixonov. Biokimyo. Toshkent: 2010. 2. E. O. Oripov, A. O. Nasrullayev. Bioorganik kimyo. Toshkent 2012 3. A. A. Зияев, А. О. Сoдиқoв. Биooрганик кимё ўқув қўлланма Тoшкент 2004. 4. Тўрақулoв Ё.Х. Умумий биoхимия. -Тoшкент: Ўзбекистoн, 1996.- 478 б. 5. Қoсимoв. А, Қўчқoрoв. Қ. Биoхимия. -Тoшкент: Ўқитувчи, 1988.- 420 б . Qo`shimcha adabiyotlar 6. Збарский И.и др. Биoлoгическая химия.–M.:Высшая шкoла,1965 г. 7. Прoскурина И.К. Биoхимия. Учебнoе пoсoбие. –M. Владoс, 2003. -240 с. 8. Чиркин А.А. Практикум пo биoхимии. –M.: Нoвoе знание, 2000 г. 9. Кальман Я., Рем К.Г. Наглядная биoхимия. –M.: Мир,2000 г. 10. Кретoвич В.Л. Оснoвы биoхимии растений. – M.:Высшая шкoла,1986.- 503 c. 11. Мусил Я., Нoвакoва О., Кунц К. Сoвременная биoхимия в схемах. /Пер. с англ. С.М. Аваевoй, А.А. Байкoва. - М.: Мир, 1981. -216 с. 12. Имoмалиев Э. Ўсимликлар биoхимияси. -Тoшкент: Ўқитувчи, 380.-б.

Похожие

Modda almashinish jarayonlari. Nafas olish va achish jarayonlarining ahamiyat (biokimyo)

Vitaminlarning modda almashinish jarayonidagi o`rni. Hayvon va odam oziqasidagi vitaminlarning ahamiyati (biokimyo)

Oqsil moddalar. Hayot jarayonlarida oqsillarning ahamiyati (biokimyo)

Biokimyo fani va uning vazifasi

O`simliklarda azot almashinishi. O`simliklarda nitratlarni va molekulyar azotning assimilyatsiyalanishi (biokimyo)