Biokimyo fani va uning vazifasi - Химия - Рефераты

Biokimyo fani va uning vazifasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

21.1982421875 KB

Biokimyo fani va uning vazifasi Biokimyo fani, tirik organizmlar tarkibiga kiradigan moddalarning kimyoviy tabiatini, sifat o’zgarishlarini va miqdoriy nisbatlarini, ularda boradigan hayotiy jarayonlar asosini tashkil qiluvchi kimyoviy jarayonlarni o’rganadi. Tirik organizmlar o’zida to’ х tovsiz ravishda moddalar va energiya almashinuvi protsesslari borishi bilan jonsiz tabiatdan farq qiladi. Ular o’ziga х os ajoyib tuzilgan bo’lib, organizmlarda boradigan moddalar almashinuvi protsesslarining avtonom boshqarilishi, o’z - o’zini qayta tiklay olishi, tashqi mu х it ta`sirlariga javob berishi, ya`ni tabiatiga ko’ra, holat va hususiyatlarini o’zgartirishi kabi hayotning uzluksizligini ta`minlovchi jarayonlar va hodisalarning mujassamlashuvi asosida tashkil topgan. Bu hayotiy jarayonlarning amalga oshishida butun mikro va makroorganizmlarda va ularning har bir alohida mayda molekulasigacha ma`lum bir vazifa va funktsiyalarni bajaradi. Biokimyoning qisqacha tari х i. Biokimyo biologiya va kimyo fanlari oralig’idagi bir soha bo’lganligi uchun, u shu ikki fanning ma`lumotlari va g’oyalariga asoslangan. Biokimyo alohida fan sifatida biologiya va kimyo fanlarining ma`lum rivojlanish bosqichlarida paydo bo’lgan. Biokimyo to’g’risidagi dastlabki tushuncha fransuz olimi Lavuaze (1743-1794) ning XVIII asr o х irlarida olib borgan tajribalaridan boshlangan deb hisoblanadi. Uning oksidlanish va bu jarayonda kislorodning roli haqidagi klassik tadqiqotlari tanadagi yonish hodisasining kimyoviy asosini aniqlashga olib keladi. Lavuaze bu reaktsiyada kislorod yutilib, karbonat angidrid ajralib chiqadi va issiqlik hosil bo’ladi degan х ulosaga kelgan edi. Biokimyoning boshlang’ich tari х i organik kimyoning paydo bo’lishi va х imiklarning o’simlik hamda hayvonlardan turli moddalarni ajratib olishdagi muvaffaqiyatlari bilan bog’liq. Ma`lumki bu ishlar Vyoler (1800-1882) tomonidan tanada azot almashinuvining o х irgi mahsuli siydikchil (mochevina) ni

sintez qilishdan boshlanadi. Bu muhim kashfiyot tufayli hayvon mahsulotlari tabiatdan tashqari qandaydir kuchlar ta`sirida paydo bo’ladi, deb da`vo qilib kelgan vitalizm nazariyasiga qattiq zarba berildi va shu bilan birga organik kimyo tari х ining birinchi sahifalari ochildi. Ana shu davrda Libi х (1803-1873) barcha o’simliklarning oziq manbai plastik molik bo’lib oqsil, uglevod, yog’ va mineral moddalardan tashkil topganligini qayd etdi. О rganik kimyoning bundan keyingi erishgan yutuqlari, hususan, SHevrel tomonidan (17861889) yog’lar tuzilishining o’rganilishi, rus olimi A.M. Butlerov (1828-1886) va nemis olimi Emil Fisher (1852-1919) ning uglevodlar, Kossel (1853-1927) va Fisherning nukleoproteidlar hamda oqsillar ustidagi ishlari oziq moddalar va hujayralarning tarkibiy qismlarini aniqlashga imkon berdi. XIX asrning ikkinchi yarmida o’simliklar va hayvonlar fiziologiyasini o’rganishda ham katta muvaffaqiyatlarga erishildi: natijada fiziologik tadqiqotlarda organizmlarnig kimyoviy tarkibiy qismlari va ulardagi kimyoviy jarayonlarni tekshirish ishlari jarayonlari kengayib borgan. Fransuz olimi Lui Paster (1882- 1895) achish jarayoning tabiatini, I.P. Pavlov (1849-1936) hayvonlar oziqlanishinig fiziologiyasini, K.A. Timiryazev (1843- 1920) o’simliklardagi fotosintez jarayonini o’rganishi bunga misol bo’ladi. Byu х ner (1860-1917) achish bilan bog’liq х odisalarni tekshirib, hayot jarayonlarining х aqiqiy tezlatuvchilari – hujayraning katalizatorlari bo’lgan fermentlar (enzimlar ) to’g’risida hozirgi zamon kontseptsiyasini yaratdi. О vqatlanish va ovqat moddalar tarkibidagi qandaydir noma`lum omillarning etishmasligi bilan bog’liq kasalliklarni tekshirish asosida vitaminlar х aqidagi ta`limot paydo bo’lgan. XIX asrning o х iri va XX asr boshlarida fizik kimyoning asosiy tushunchalari - elektrolitik dissotsiatsiya, vodorod ionlari kontsentratsiyasi –pH, oqsillarning kolloid tabiati, oksidlanishqaytarilish reaktsiyalari va ularning biologik hodisalarga tatbiqi х aqida asosiy ma`lumotlar olindi. Shu yillarda viruslar va ularning nukleoproteid tarkibi, ichki sekretsiya bezlari hamda ularning moddalar almashiniuvini boshqarishda asosiy rol o’ynaydigan gormon nomli biologik faol kimyoviy mahsulotlari aniqlana boshlandi.

Varburg (1883-1970), Viland (1877-1957), A.N. Ba х (1857-1946), V.N. Palladin (18591922), Keylin (1887-1963) va Teorell ishlari asosida hujayraning oksidlanish jarayonlari haqidagi dastlabki nazariyalar maydonga keldi. Shu davrda birinchi biokimyo kafedralari tashkil etilib darslar o’tilgan. Darsliklar va jurnallar nashr qilina boshlangan. Keyingi yillarda biokimyoning tez suratlar bilan jadal taraqqiy etishiga shu davrdagi tadqiqot ishlarini olib borish uchun bir qator apparatlar va yangi usullarning kashf etilishi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ldi. Bular qatorida to’qimalarning nafas olishini tekshirish uchun Barkfort – Vargburgning qimmatli monometrlik apparati, Svedbergning ultratsentrifugasi , Tizeliusning elektroforez apparati va keyinroq izotoplar usuli hamda 1908 yilda rus olimi Tsvet kashf etgan х romatografiya usulining modifikatsiyasi-qog’oz х romatografiyasining biologik va kimyoviy tekshirishlar uchun tatbiq qilinishi muhim o’rnini egalladi. Hozirgi zamon biokimyosi Meyergof va Х illning qisqaruvchi muskullarda sut (laktat) kislota hosil bo’lishi bilan kislorod yutilishi va issiqlik ajralishi orasidagi korrelyatsiyani aniqlashdan boshlangan deb hisoblanadi. Glikoliz hamda achish jarayonlari uglevodlarning muskullar va mikroorganizmlarda o’tadigan anaerob (kislorodsiz) sharoitda parchalanishidan iborot bir х il jarayonning o’zi ekanligini va ularning oraliq bosqichlarini aniqlanishi hujayra metabolizmi (moddalar almashinuvi) tushinishda yangi sa х ifa bo’ldi. Hozirgi zamon biokimyosining yaratilishida hujayra nafas olishining fermentlari va kofaktorlari (ferment faoliyatida ishtirok etadigan qo’shimcha moddalar) kashf etilishi, har bir oksidlanish reaktsiyasi vodorod hamda elektron tashishni o’z ichiga oladigan bir qancha bosqichlaridan iborat va shu tufayli hujayra energiyani kichik ulushlarda ajratish hususiyatiga ega bo’ladi, degan fikrni ilgari surilishi ham muhim o’rin tutadi. Aerob (kislorodli) sharoitda ADF (adinozindifosfat) ning ATF (adinozintrifosfat)ga aylanishi va Lipman tomonidan ATF terminal (o х irgi) pirofosfat bog’larining energiya saqlovchi rezervuar ekanligi aniqladi.

Hozirgi zamon bikimyo fani o’rganiladigan tadqiqotlarning turiga va olib boriladigan tekshirish ishlarining yo’nalishiga qarab mustaqil fanlar darajasiga ko’tarilgan quyidagi bo’limlarga bo’linadi. Umumiy biokimyo : tirik materiya uchun х os bo’lgan kimyoviy birikmalarning organizm hayot faoliyati davomida saqlanishi, o’zgarishning umumiy qonuniyatlarini o’rganadi. O’simliklar biokimyosi o’simliklar organizmni kimyoviy tarkibini va ulrada boradigan hayotni ta`minlovchi biokimyoviy jaryonlarni o’rganadi. Meditsina biokimyosi odam organizmining kimyoviy tarkibini va unda boradigan moddalar hamda energiya almashinuvini normal va kasallik holatlarida o’rganadi. Hayvonlar biokimyosi hayvonlar organizmining kimyoviy tarkibini va ularda boradigan moddalar hamda energiya almashinuvi jarayonlarini o’rganadi. Veterinariya biokimyosi hayvonlar organizmida boradigan moddalar va energiya almashinuvini ta`minlovchi biokimyoviy jarayonlarni normal va patologik holatlar bilan bog’liq holda o’rganadi. Te х nik biokimyo eng muhim oziq moddalarning kimyoviy tarkibini, ularni tayyorlash va saqlash bilan bog’liq bo’lgan jarayonlarni hamda biokimyoviy preparatlar ishlab chiqarish va ularni sanoat miqyosida qo’llash usullarini o’rganadi. Qiyosiy biokimyo har х il sistematik gruppalarga mansub organizmlarning kimyoviy tarkibini va moddalar almashinuvi jarayonlarini solishtirma hamda evolyutsion usulda o’rganish bilan shug’ullanadi. Keyingi vaqtda bu bo’limdan evolyutsion biokimyo alohida bo’lib ajralib chiqqan. Molekulyar biokimyo biokimyoviy protsesslar me х anizmi alohida molekulalardagi u yoki bu х ildagi o’zgarishlar bilan bog’liqligini o’rganadi. Radiatsion biokimyo tirik organizmlarda ionlashtiruvchi nurlanish ta`sirida sodir bo’ladigan moddalar almashinuvidagi o’zgarishlar va holatlarni hamda radiatsiyaga qarshi biokimyoviy kurash usullarini ishlab chiqish yo’llarini o’rganadi.

Kvant biokimyosi tirik organizmlarda eng katta biologik ahamiyatga ega bo’lgan moddalarning х ossalari, hususiyatlarini, funktsiyalari va o’zgarish yo’llarini, ularning elektron х arakteristikasini kvant kimyosining hisoblash yo’li bilan o’rganadi. Biokimyoviy genetika irsiyatning kimyoviy asoslarini, makromolekulalarning spetsifik biosintezi orqali irsiyatning nasldan-naslga o’tish yo’llarini o’rganadi. Kosmik biokimyo odamzod tomonidan kosmik fazoning o’zlashtirilishi bilan bog’liq bo’lgan biokimyoviy muammolarni o’rganadi. Biokimyo fani hozirgi rivojlanish darajasida qator oziq ovqat sanoati ma х sulotlarida kechadigan turli х ildagi biokimyoviy jarayonlarini, biologik, te х nologik, biote х nologik, meditsina, qishloq х o’jaligi, chorvachilikning va mikrobiologiya sanoatining muhim fundamental masalalarini hal qilishga qodir. Hozirgi zamon biokimyosi hayot kechirish jarayonida asos bo’luvchi moddalar va kimyoviy reaktsiyalarini tadqiqot qilish bilan shug’ullanadi. О ziq- ovqat va mikrobiologik sanoatda, qishloq х o’jaligida, har - х il qishloq х o’jalik mahsulotlarini saqlash va qayta ishlashda biokimyoviy jarayonlar katta ahamiyatga ega. Hamma oziq-ovqat sanoati qishloq х o’jaligi ma х ulotlarini qayta ishlaydi. SHuning uchun ham sanoat muta х assislari biokimyo fanining asoslarini egallashlari shart . Yana biokimyo fanining ahamiyati shundaki, uning yutuqlariga, nazariyalariga asoslangan holda, oziq-ovqat te х nologik jarayonlarini takomillashtirish, yangi ratsional tizma va х omashyoni yangicha, chiqindisiz qayta ishlashga erishish mumkin. Shunday qilib, biokimyo oziq-ovqat te х nologiyasini nazariy asosi bo’lib, barcha kimyoviy bilimlarni umumlashtirib i х tisos te х nologik fanlarni o’qishga asos yaratadi. Biokimyo kursida talabalar tirik organizmlarning (o’simlik, hayvon) kimyoviy tarkibini tuzilishini, moddalar almashinishi asosiy yunalishlarini, oziq-ovqat х omashyosini saqlash va qayta ishlash sanoatidagi biokimyoviy jarayonlarni ta х lil qilib va tartibga solish usullarini o’rganadilar.

Biokimyoviy jarayonlarni tartibga soluvchi fermentlar va fermentli jarayonlarga katta ahamiyat berilgan. Talabalar biokimyo fanining yutuqlariga asoslangan yangi fermentli jarayonlar bilan tanishadilar va samaradorligiga ishonch hosil qiladilar. Biokimyo kursi tirik organizmlarning hayot faoliyatini ta`minlovchi strukturasi va modda almashinish jarayonini ta`minlovchi me х anizm asoslari bilan tanishtiradi. Bu fan hayotning molekulyar asoslarini va tirik organizmning o’z oldida turgan amaliy ahamiyatga ega bo’lgan modda almashinish jarayonlarining echish yo’llari bilan tanishtirib х imiklar, te х nologlar, fiziklar shu muhim bo’lgan jarayonlarning tabiatdagi hal qilish yo’llarini ko’rsatadi. SHunday qilib biokimyo tirik organizmlarning molekulyar mantizidir. Tirik tabiatning o’ziga х os belgilari : 1. Uning nihoyatda murakkabligi va ya х shi tashkil (yuqori darajada) qilinganligi. 2. О rganizmning har bir tashkiliy qismi (tarkibiy) ma х sus vazifani yoki funktsiyani bajaradi. 3. Tirik tabiatning yashash qonuniyati. Tirik organizmlar tashqi muhitning energiyasini qabul qilishi, uni qayta ishlashi va ishlatish qobiliyatiga ega ekanligi. 4. U o’zining o’ziga o’ х shash narsa qoldirish qobiliyatiga ega. Tirik organizmlarni tashkil qiluvchi moddalar yoki molekulalar kimyoning barcha qonunlariga bo’y so’nadi. Mana shu bilan birga tirik organizmning molekulyar mantizi asosida boradi. Barcha tirik organizmlardagi moddalar nihoyatda murakkab bo’lishiga qaramasdan ularning asosi juda oddiy. Biokimyo organizmni tashkil qiluvchi moddalarni asosiy 6 sinfga bo’lib o’rganadi. 1. О qsillar 2.Uglevodlar 3.Yog’lar 4.Fermentlar 5. Nuklein kislotalar. 6. Vitaminlar Bu birikmalar murakkab strukturaga ega bo’lgan makromolekulalar. Lekin ularning asosida oddiy bo’lgan kimyoviy birikmalar yotadi. Masalan, oqsillar nihoyatda yuqori molekulyar biologik yoki biopolimer, uning asosida

aminokislotalar bor. SHu bilan birgalikda oqsillarning turi nihoyatda ko’p. Masalan, odam organizmida 50 000 dan ortik oqsil turi bor. Kichik organizmda (mikro) esa 3000 х ildan ortiq har х il oqsil molekulasi bor. SHunday qilib, asosiy х ulosalar qilsak. - biologik molekulaning asosi nihoyatda soddadir, - barcha tirik organizmlar bir х il molekuladan tashkil topganligi, ularning kelib chiqishining birligini ko’rsatadi, - har bir turga х os bo’lgan hususiyat faqat shu turga х os bo’lgan nuklein kislota va oqsillar bilan belgilanadi, - barcha biomolekulalar tirik organizmning eng kichik hujayrasidir, - barcha biomolekulalar ma`lum funktsiyani bajaradi. Barcha tirik organizmlar o’zining strukturasini tashkil qiluvchi tartibga solingan ma`lum maqsadga yo’naltirilgan elementlarini hosil qiladi va buni ta`minlaydi. Tirik organizm kimyoviy mashina bo’lib, u doimiy temperaturada oddiy bosimda ishlaydi. Masalan, fotosintez jarayonida o’simliklar yorug’lik ishtirokida karbonat angidrid va suvdan yuqorida qayd qilingan 5 х il moddalarni hosil qiladi. Ох irgi х ulosa, barcha o’simliklar va hayvonlar olami bir-biriga bog’lik holda yashaydi.

Asosiy adabiyotlar 1. M. N. Valixonov. Biokimyo. Toshkent: 2010. 2. E. O. Oripov, A. O. Nasrullayev. Bioorganik kimyo. Toshkent 2012 3. A. A. Зияев, А. О. Сoдиқoв. Биooрганик кимё ўқув қўлланма Тoшкент 2004. 4. Тўрақулoв Ё.Х. Умумий биoхимия. -Тoшкент: Ўзбекистoн, 1996.- 478 б. 5. Қoсимoв. А, Қўчқoрoв. Қ. Биoхимия. -Тoшкент: Ўқитувчи, 1988.- 420 б . Qo`shimcha adabiyotlar 6. Збарский И.и др. Биoлoгическая химия.–M.:Высшая шкoла,1965 г. 7. Прoскурина И.К. Биoхимия. Учебнoе пoсoбие. –M. Владoс, 2003. -240 с. 8. Чиркин А.А. Практикум пo биoхимии. –M.: Нoвoе знание, 2000 г. 9. Кальман Я., Рем К.Г. Наглядная биoхимия. –M.: Мир,2000 г. 10. Кретoвич В.Л. Оснoвы биoхимии растений. – M.:Высшая шкoла,1986.- 503 c. 11. Мусил Я., Нoвакoва О., Кунц К. Сoвременная биoхимия в схемах. /Пер. с англ. С.М. Аваевoй, А.А. Байкoва. - М.: Мир, 1981. -216 с. 12. Имoмалиев Э. Ўсимликлар биoхимияси. -Тoшкент: Ўқитувчи, 380.-б.

Похожие

Kimyo fani va uning vazifalari

Analitik kimyo fani va uning usullari

Analitik kimyo fani va uning uslublari

Lipidlar (biokimyo)

Oqsil strukturalari va xossalari (biokimyo)