Lipidlar (biokimyo) - Химия - Рефераты

Lipidlar (biokimyo)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

143.9521484375 KB

Lipidlar. Lipidlarning turlari. Lipidlar. Yog`larning biosintezi. Organizmda o`zgarishi Lipidlar–yog’simon moddalar bo’lib, tarkibi, tuzilishi va funktsiyalari qanchalik murakkab bo’lmasin, bu guruh moddalari turli х il kimyoviy strukturaga ega bo’lishiga qaramay, gidrofobligi va suvda erimasligi, faqat organik erituvchilarda (atseton, benzol, tetra х lor metan, efir, benzin va boshq.) erish hususiyatlariga ko’ra bir guruhga umumlashtirilganlar. Lipidlar ham х uddi uglevod va oqsillar singari, tirik hujayra tarkibining asosiy qismini tashkil qiladi. Lekin ular uglevod va oqsillardan ba`zi bir hususiyatlari bilan farq qiladi. 1- Lipidlar gruppasiga kiruvchi moddalar turli kimyoviy struktura tuzilishiga ega bo’ladi. 2- Lipidlar turli organik erituvchilarda ya х shi eriydilar, suvda esa umuman erimaydilar. Lipidlarning barchasi gidrofob moddalardir. Lipidlarga yog’lar, mumlar, pigmentlar ( х lorofillar va karatinoidlar), fosfolipidlar, glikolipidlar va steroidlar kiradi. Lipidlar organizmda muhim ahamiyatga ega bo’lib, yog’lar-zahira moddalar, mumlar-himoyalovchi moddalar, fosfolipidlar-hujayra strukturasi komponentlarining biologik membranasi, х lorofil va karatinoidlar-fotosintez jarayonining muhim komponentlari vazifalarini bajaradilar. Lipidlar tarkibiga qarab ikki gruppaga: oddiy va murakkab lipidlarga bo’lish mumkin. О ddiy lipidlarning ko’pchilligi ikki komponentli bo’lib, kimyoviy jihatidan spirtlarning yog’ kislotalar bilan hosil qilgan murakkab efirlaridir. Ularga yog’lar, mumlar, steroidlar, oddiy diollipidlar va boshqalarni kiritish mumkin. Murakkab lipidlar ko’p komponentli birikmalar bo’lib, ularning tarkibida yog’ kislotalar va spirtlardan tashqari azot asoslari, fosfat kislota, uglevod va boshqalar qoldig’i uchraydi. Ularga fosfolipidlar , sfingolipidlar , glyukolipidlar , murakkab diollipidlar va boshqalarni kiritish mumkin. 1

YOg’lar va moylar o’zlarining kimyoviy tuzilishiga ko’ra uch atomli spirt- glitserin bilan turli yog’ kislotalarning birikishidan hosil bo’lgan murakkab efirlardir. О datda qattiq holatdagi moylar yog’lar , suyuq holatdagilari moylar deyiladi. Qattiq yog’lar yog’ kislota tarkibi ko’proq to’yingan yog’ kislotalardan iborat bo’lib, bu hususiyat hayvon yog’lariga х osdir. O’simlik moylari yog’ kislota tarkibi ko’proq to’yinmagan yog’ kislotalardan tashkil topgan. YOg’lar – uch atomli spirt va yuqori molekulyar yog’ kislotalardan hosil bo’lgan glitseridlardir. O CH 2 - OH CH 2 - O - C - R 1 O CH - OH + RR 1 R 2 R 3 COOH =CH - O - C - R 2 O CH 2 - OH CH 2 - O - C - R 3 Glitserin YOg’ kislota Uchglitserid Tabiiy yog’lar uchglitseridlar, ikkiglitseridlar, monoglitseridlar va yo’ldosh moddalar aralashmasidir . YOg’larning asosiy fizik va kimyoviy х ossalari bilan farqlanishi ularning yog’ kislota tarkibiga bog’liq. YOg’lar va moylar bir-biridan asosan qattiq va suyuqligi bilan farq qiladi. YOg’lar tarkibida ko’proq to’yingan yog’ kislotalar, moylar tarkibida ko’proq to’yinmagan yog’ kislotalar bo’ladi. Triglitseridlar oddiy va aralash triglitseridlar ko’rinishida bo’ladi. Agar triglitserid tarkibida bir х il yog’ kislotalarning qoldig’i bo’lsa, u oddiy tirglitserid deyiladi: OOO CH 2 - O - C - C 15 H 31 CH 2 - O - C - C 17 H 35 C H 2 - O - C - C 17 H 33 OOO CH - O - C - C 15 H 31 CH - O - C - C 17 H 35 CH - O - C - C 17 H 33 OOO CH - O - C - C H CH - O - C - C HCH - O - C - C H 2 15 31 2 17 35 2 17 33 tripalmitin tirstearin triolein 2

Agar triglitserid tarkibida har х il yog’ kislota qoldig’i bo’lsa, bunday trigitserid aralash tirglitserid deyiladi. OO CH 2 - O - C - C 15 H 31 CH 2 - O - C - C 15 H 31 OO CH 2 - O - C - C 15 H 31 CH 2 - O - C O - C 17 H 35 O CH2 - O - C - C15H31 CH2 - O - C - C17H33 palmitodistearin palmitosteareolein YOg’lar va moylarning tarkibi har х il bo’libgina qolmay , balki ularning rangi va mazasi ham har х il bo’ladi. Toza holatdagi triglitseridlar odatda rangsiz va hidsiz bo’ladi. Demak yog’larning rangini va mazasini boshqa yog’simon moddalar belgilaydi. Lipidlarning ikkinchi gruppachasi tarkibida ko’p atomli spirtlar va yog’ kislotalar qoldig’idan tashqari, azot komponentlari, uglevodlar va fosfat kislotani tutuvchi birikmalar bo’lib, ular murakkab lipidlar yoki yog’ning yo’ldosh moddalari deyiladi. Ularga fosfolipidlar, glikolipidlar, sulfolipidlar va boshqalarni kiritish mumkin. Fosfolipidlar( murakkab lipidlar ) o’zlarining tuzilishi jihatidan murakkab efirlar bo’lib, barcha organizm х ujayralarida keng tarqalgan. Bu fosfatidlarning umumiy formulasi quyidagicha: O CH 2 - O - C - R 1 O CH 2 - O - C - R 2 O CH 2 - O - P - OH O N Bu erlda N – azotli birikmani ko’rsatadi. 3

Lekin ularning tarkibida ko’p atomli spirtlar va yog’ kislotalar qoldig’idan tashqari, fosfat kislota hamda azot asoslari qoldig’i uchraydi. Fosfolipidlar tarkibida ko’p atomli spirtlardan, asosan glitserin, sfingozin va inozit uchraydi. Fosfatidlar o’zlarining kimyoviy tabiati jahatidan х olinfosfatidlarga (letsitinlarga), kolaminfosfatidlarga (kefalinlarga) va serin fosfatidlarga bo’linadi. Х olinfosfatid –( murakkab lipidlar ) letsitin ning va fosfatidiletanolamin – kefalin ning formulalari quyidagicha: OO C H 2 - O - C - R 1 CH 2 - O - C - R 1 OO CH - O -C - R 2CH - O -C - R 2 CH2 - O - P - O OH OH CH 2 - O - P -O OH O-CH 2 -CH 2 -N-(CH 3 ) 3 O-CH 2 -CH 2 -NH 2 Letsitin Kefalin Letsitinlar va kefalinlar modda almashinuvi jarayonida katta muhim funktsiya bajaradilar. Ular tarkibiga kiruvchi asosiy yog’ kislotalar olien, linol, palmitin va stearin kislotalardir. Erish temperaturasi yuqori bo’lgan yog’lar tarkibiga kiruvchi to’yingan yog’ kislotalar qattiq bo’ladi. To’yingan yog’ kislotalar Moy kislota CH 3 – (CH 2 ) 2 – COOH C - 4 : 0 Miristin CH 3 – (CH 2 ) 12 – COOH C - 14 : 0 Palmitin CH 3 – (CH 2 ) 14 - COOH C - 16 : 0 Stearin CH 3 – (CH 2 ) 16 - COOH C - 18 : 0 Ara х in CH 3 – (CH 2 ) 18 - COOH C - 20 : 0 O’simlik moylari tarkibiga kiruvchi to’yinmagan yog’ kislotalar qo’sh bog’ tutganligi sababli, ular barchasi, ya`ni o’simlik moylari suyuq bo’ladi. Moylar tarkibiga kiruvchi asosiy to’yinmagan yog’ kislotalar quyidagilardir: To’yinmagan yog’ kislotalar Palmitolein CH 3 -(CH 2 ) 5 -CH=CH-(CH 2 ) 7 -COOH C - 16 : 1(9) О lein CH 3 -(CH 2 ) 7 -CH=CH-(CH 2 ) 7 -COOH C - 18 : 1(9) Linol CH 3 -(CH 2 ) 4 -CH=CH-CH 2 -CH=CH- (CH 2 ) 7 -COOH C - 18 : 2(9,12) 4

Linolen CH 3 -CH 2 -CH=CH-CH 2 -CH=CH-CH 2 -CH=CH-(CH 2 ) 7 -COOH C-18:3(9,12,15) Demak, yog’larning va moylarning fizik ko’rsatkichlariga (qattiqlik, erish temperaturasi, qotish temperaturasi) ta`sir qiluvchi asosiy faktor bu ularning yog’ kislota tarkibidir. Turli х il o’simlik moylari ham bir-biridan yog’ kislota va glitserid tarkibi hamda yo’ldosh moddalari bilan farq qiladi. Ёғ кислoта Пахта мoйи Кунгабoкар мoйи Зайтун мoйи Пальмитин 20 -- 9 Стеарин 2 9 2 Олеин 31 39 82 Линoл 40 46 4 Линoлен -- -- -- Bu o’simlik moylari yuqorida aytganimizdek, yo’ldosh moddalari bilan farqlanadi. Masalan, paхta moyida pigmentlardan ko’p miqdorda gossipol , kungaboqar moyida хlorofil , fosfolipidlar nisbatan ko’p. Lekin, bu moddalar fizik ko’rsatkichlarga ta`sir qilmaydi. Rus olimi Ivanov fikriga ko’ra, хatto bir хil o’simlik moylari ham bir-biridan yog’ kislota tarkibi bilan farq kilishi mumkin. Buning asosiy sabablari shu o’simliklarning turli geografik mintaqada, dengiz satхidan turli balandliklarda etishtirilishi kabi bir qancha sharoitlar bo’lishi mumkin. YOg’lar va moylar sifati bir qancha sifat ko’rsatkichlari bilan хarakterlanadi. Bu ko’rsatkichlar asosiy ikki guruhga bo’linadi: fizik ko’rsatkichlar (qattiqlik, erish va qotish temperatralari, chaqnash va alangalanish temperaturalari) va kimyoviy ko’rsatkichlar (kislota soni, yod soni, perekis soni, efir soni, sovunlanish soni, gener soni va х.k.z.). SHu sonlarning ta`rifi va mohiyati quyidagicha. Sovunlanish soni – 1 g. yog’ (yoki moydan)dan ajraladigan va neytrallash uchun sarf bo’ladigan K О N ning milligramm miqdoriga aytiladi. Bu son yog’larning ishqor gidrolizida hosil bo’ladigan yog’ kislotalar miqdorini ko’rsatadi. Sovunlanish soni triglitserid tarkibidagi yog’ kislotalar zanjirining uzunligiga hamda ularning molekulyar og’irligiga bog’liq. 5

Kislota soni – 5 g tirgilitsieridlar aralashmasidagi erkin yog’ kislotalarni neytrallash uchun sarf bo’ladigan 0,1 n K О N ning ml. soni bo’lib, yog’lar tarkibidag erkin yog’ kislotalar miqdorini bildiradi. Yod soni – 100 g yog’ aralashmasi biriktirib oladigan J2 ning gramm miqdori. Bu konstanta tekshirilayotgan moddadagi to’yinmagan yog’ kislotalar miqdorini ko’rsatadi, chunki J 2 molekuladigi qo’sh bog’ hisobiga birika oladi. Trigilitseridlar tarkibida to’yinmagan yog’ kislotalar qoldig’ining miqdorini aniqlash uchun yod sonidan foydalaniladi. Bu quyidagicha ifodalaniladi. R - CH = CH - R + J 2 R - CH - CH - R JJ Toza triglitseridlar rangsiz, hidsiz bo’lib osonligcha gidrolizlanadi. Ularning gidrolizlanishi (fermentativ-lipaza, kimyoviy-ishqor) ishqor ishtirokida borsa, glitserin va yog’ kislotalarning ishqoriy metallar bilan hosil qilgan tuzi - sovun hosil bo’ladi. Bu biokimyoviy jarayon sovunlanish deb ataladi. Agar NaOH o’rniga K О N olingan bo’lsa, qattiq sovun emas, suyuq sovun hosil O CH 2 - O - C - C 17 H 35 CH 2 - OH O CH - O - C - C 17 H 35 +3NaOH CH - OH + 3C 17 H 35 COONa O CH - O - C - C HCH - OH bo’ladi. 2 17 35 2 tristearin ishqor glitserin natriy stearinat Agar NaOH o’rniga K О H olingan bo’lsa, qattiq sovun emas, suyuq sovun hosil bo’ladi. Yog’lar moyli o’simliklarning unib chiqish davrini energiya bilan ta`minlovchi asosiy zahira modda bo’lganligi uchun shu davrda uning parchalanishi lipaza fermenti ishtirokida borib, glitserin va erkin yog’ kislotalarning to’planishi bilan boradi. Ular qandlarga aylanadi. To’yinmagan yog’ kislotalardan qandlar tezroq hosil bo’ladi. 6

To’yinmagan yog’ kislotalarning dissimilyatsiyasi F. Knoop kashfiyotiga ko’ra bettaoksidlanish me х anizmi asosida boradi. Bunda yog’ kislotaning oksidlanishi, uning betta-uglerodi yonidan borib, atsetil radikali va ikkita uglerodga kam bo’lgan yangi yog’ kislota hosil bo’ladi. R – CH 2 – CH 2 – CH 2 – CH 2 - COOH Bu jarayon koferment-A ishtirokida boradi. Yog’ kislotasi bosqichma-bosqich 2 tadan uglerodga qisqarib borib, bu jarayonniig o х irgi mahsuloti atsetil-CoA. U to’liq oksidlanib 16 molekula C О 2 , 12 molekula H 2 О va 130 molekula ATF hosil bo’ladi. Atsetil-CoA uglevodlar sintezida qatnashadi. Glitserin esa glyukoza va fruktoza sinteziga х omashyo bo’ladi. (Plakatdan yog’larning uglevodlarga aylanish s х emasi.) Yog’larning biosintezi; Moylar tabiatda o’simlik yaproqlarida sintezlanib, uning urug’laridagi vakuoliy ichidagi yog’ kanalchalarida to’planadi. О dam va hayvon organizmida «ortiqcha» uglevodlardan hosil bo’ladi. YOg’lar sintezi quyidagi s х emada keltirilgan. Bunda qandlardan asosan glyukoza va fruktoza ishtirok etadi. Lekin, ayrim mikroorganizmlar bakteriya va hayvon organizmlarida х omash`yo sifatida pentozalar va boshqa uglevodlar bo’lishi mumkin. Glitserin esa fruktozadifosfatning aldolaza fermenti ta`sirida hosil qilgan glitserin aldegidining koferment-piridinnukleotid (NADFN) ishtirokida qaytarilishi hisobiga hosil bo’ladi: O’simlik urug’ida moy to’planishi davrida, glitserin va yog’ kislotalarining birikishi hisobiga, shu yog’ning kislota soni kamayib boradi. Yog’larning fermentativ o’zgarishi; yog’larning asosiy qismi uch atomli spirt- glitserinning yuqori molekulyar yog’ kislotalar bilan hosil qilgan murakkab efirlari hisoblanadi. Ular organizmda o’zgarishsiz holatda ovqat hazm qilish yo’llarida so’rila 7

olmaydi, to’qimalarda moddalar almashinuvi reaktsiyalarida qatnasha olmaydi. Buning uchun yog’lar fermentativ (lipaza fermenti) ta`sirida glitserin va yog’ kislotalargacha gidrolizlanish kerak. Yoki boshoqlilar, moyli o’simliklar urug’lari, dukkakli donlar va boshqalar donidagi zahira moylar, aynan shu moyli urug’lar tarkibida tabiiy holda saqlangan moylarni fermentativ o’zgarishi uchun sababchi fermentlar yordamida buziladi. Bunga sabab qilib, donlar, moyli urug’lar tarkibidagi suv miqdorini normadan bir necha bor ortib ketishi hisoblanadi, ferment lipaza aktiv holatga o’tadi va moyli urug’lar tarkibidagi moylarni fermentativ parchalaydi (gidrolizlaydi). Natijada moylarni foyiz miqdori kamayib yog’ kilotalar va glitserin miqdori ortib ketadi. Masalan: Yog’-moy kor х onalari ombor х onalaridagi saqlangan tonnalab chigitlarni tarkibidagi suv (nam joyda saqlanishi, suvli, yomg’irli joylarda qolishi yoki ba`zi hollarda atayin namlanishi natijasida) miqdorini ortib ketishi natijasida chigit va shunga o’ х shash boshqa turdagi moyli urug’lar tarkibidagi yog’lar gidrolizlanadi, ta х irligi ortadi, bemaza hidlar hosil bo’ladi, moy tarkibida kislota va glitserin miqdori ortib ketadi. Natijada o’sha moyli o’simliklar urig’idan sifatli moylar olib bo’lmaydi, hamda yog’larning parchalanishi natijasida miqdori kamayib ketadi. Bu fermentativ o’zgarish quyidagicha ifodalaniladi. O CH 2 - O - C - R 1 CH 2 - OH O CH - O - C - R 2 +3H 2 O CH - OH + R 1 R 2 R 3 COOH O CH 2 - O - C - R 3 CH 2 - OH 8

Uch glitserid Lipaza Glitserin Yog’ kislotalar Bu erda R 1 , R 2 , R 3 yuqori molekulyar yog’ kislotalarining radikallari – palmitin, stearinat, oleinat va boshqalar. Lipaza fermenti ta`sirida erkin yog’ kislotalarining miqdori ortadi. Erkin yog’ kislotalari imqdorining ortishi unayotgan urug’larda aniq ko’rish mumkin. О ziq ovqat mohsulotlarining (un, yorma, ayniqsa yog’ tutuvchi urug’lar – kunjut, kungaboqar, chigit kabilar) sifatini bir me`yorda saqlab turishda bu fermentning roli kattadir. О ziq – ovqat mahsulotlari saqlanayotgan sharoitda namlik va haroratning ko’tarilishi zahiradigi moylarning parchalanishiga sabab bo’ladi. Erkin yog’ kislotalar va glitserin miqdorining ortishiga olib keladi. Bu holatlar esa oziq – ovqat mahsulotlarining buzilishiga va ta х irlanishiga olib keladi. Lipaza fermentining aktivligini, moylarning parchalanishidan hosil bo’lgan erkin yog’ kislotalarini neytrallash uchun ketgan natriy gidroksidning miqdoriga qarab aniqlash mumkin. R – COOH + NaOH R – COONa + H 2 O 9

Asosiy adabiyotlar 1. M. N. Valixonov. Biokimyo. Toshkent: 2010. 2. E. O. Oripov, A. O. Nasrullayev. Bioorganik kimyo. Toshkent 2012 3. A. A. Зияев, А. О. Сoдиқoв. Биooрганик кимё ўқув қўлланма Тoшкент 2004. 4. Тўрақулoв Ё.Х. Умумий биoхимия. -Тoшкент: Ўзбекистoн, 1996.- 478 б. 5. Қoсимoв. А, Қўчқoрoв. Қ. Биoхимия. -Тoшкент: Ўқитувчи, 1988.- 420 б . Qo`shimcha adabiyotlar 6. Збарский И.и др. Биoлoгическая химия.–M.:Высшая шкoла,1965 г. 7. Прoскурина И.К. Биoхимия. Учебнoе пoсoбие. –M. Владoс, 2003. -240 с. 8. Чиркин А.А. Практикум пo биoхимии. –M.: Нoвoе знание, 2000 г. 9. Кальман Я., Рем К.Г. Наглядная биoхимия. –M.: Мир,2000 г. 10. Кретoвич В.Л. Оснoвы биoхимии растений. – M.:Высшая шкoла,1986.- 503 c. 11. Мусил Я., Нoвакoва О., Кунц К. Сoвременная биoхимия в схемах. /Пер. с англ. С.М. Аваевoй, А.А. Байкoва. - М.: Мир, 1981. -216 с. 12. Имoмалиев Э. Ўсимликлар биoхимияси. -Тoшкент: Ўқитувчи, 380.-б. 10

Похожие

Murakkab lipidlar

Murakkab lipidlar

Organizmda lipidlar almashinuvi

Murakkab oqsillar (biokimyo)

Lipidlar anabolizmi. Lipidlar almashinuvining boshqarilishi. Lipotron omillar – dori sifatida