Oqsil strukturalari va xossalari (biokimyo) - Химия - Рефераты

Oqsil strukturalari va xossalari (biokimyo)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1084.03125 KB

Oqsil strukturalari va xossalari. О qsil malekulalarining birlamchi strukturalari Reja: О qsil molekulasidagi peptid bog’laridagi element atomlarining joylashishi  О qsillarning ikkilamchi strukturasi:- polipeptid zanjirining spiralsimon yoki  О qsillarning uchlamchi strukturasi  О qsillarning to’rtlamchi strukturasi  Tamaki mozaikasi virusining nukleoproteini to’rtlamchi strukturasining tashkil topishi. О qsillarning izoelektrik nuktasi  О qsillarga х os sifat reaktsiya  Ko’k binafsha rangli kompleks  Sariq rangli birikma

О qsil malekulasida aminokislotalarning birin ketin kelishi tartibi, oqsillarining birlamchi strukturasi deyiladi. Bu tartib nasliy belgilangan bo’lib, o’zgarmas avloddan avlodga o’tadi. Polipeptid zanjirida peptid bog’lari -C О -NH- shaklida bo’lganidan zanjirdagi birinchi aminokislotaning NH 2 gruppasi o х irgi aminokislotaning C ОО H gruppasi erkin holda qoladi, qolgan amino va karboksil gruppalar esa peptid bog’ hosil bo’lish uchun sarf bo’lganlar.Zanjirning NH 2 va C ОО H uchlari, “N” va “S ‖ uchlari bo’ladi. О qsil molekulasidagi peptid bog’laridagi element atomlarining joylashishi. Hozirgacha 10 000 lab oqsillarning birlamchi strukturalari aniqlangan. Akademik YU.A. О vchinikov va uning х odimlari tomonidan ishlab chiqilgan mass-spektral analizda ham polipeptid zanjir dastlab kuchli elektronlar oqimi yordamida peptidlarga parchalanadi. So’ng peptidlar tarkibidagi aminokislotalar qoldig’i 10 - 12 tadan ortiq bo’lmasligi kerak, aks holda samarali natijalar olish qiyin.

Hozirgi vaqtda har х il usullar bilan molekulyar massasi turlicha bo’lgan ko’plab oqsillarning birlamchi strukturalari aniqlangan. О qsil molekulasida aminokislotalarning peptid bog’lari orqali bog’lanishining ko’rinishi. Masalan, birlamchi strukturasi eng sodda tuzilgan insulin oqsili tarkibida 2 ta polipeptid zanjiri bo’lib A zanjirda 21 ta aminokislota, V zanjirda 30 aminokislotadan iborat ekanligi aniqlangan. 1-rasm. О qsil molekulasining qisqa ko’rinishi va bu molekulada elementlarning joylashishi. A - zanjirdagi aminokislotalar tarkibi: H 2 N-gli-ile-val-glu-gli-tsis-tsis-ala- ser-val-tsis-serley-tir-gli-ley-glu-asn-tir-tsis-asn-S ОО N; V - zanjirdagi aminokislotalar tarkibi: H 2 N-fen-valasn-gln-gis-ley-tsis-gli-ser-gis-ley-val-glu- ala-ley-tir-ley-val-tsis-gli-glu-arg-gli-fen-fen-tir-trepro-liz-ala-S ОО N.

YU.A. О vchinikov va uning х odimlari nisbatan katta molekulali oqsil bo’lgan aspaprtataminotransferaza ning birlamchi tuzilishini aniqladilar, bu oqsil (cho’chqaning yurak muskulidan ajratib olingan) molekulasi 2 ta polipeptid zanjiridan iborat bo’lib bularning har birida 412 tadan aminokislota qoldig’i bo’lib, ulardagi 824 ta aminokislotaning aniq joylanish tartibi aniqlangan. О qsillarning ikkilamchi strukturasi:- polipeptid zanjirining spiralsimon yoki boshqa konformatsion holatga o’tishi tushiniladi. Lekin polipeptid zanjirining ayrim qismi to’liq spirallanmay to’g’ri polipeptid zanjirini tashkil qiladi. Bu holat shu zanjirda qanday aminokislotalar kelishiga bog’liq. Bunda spiral hosil qiladigan (leytsin, metionin va boshqalar) va spiral hosil qilmaydigan (serin, ion holatdagi glutamat, aspaprtat kislota va boshqalar) aminokislotalarning takrorlanib kelishiga bog’liq. О qsil malekulasining 2-lamchi strukturasi hosil bo’lishida karbonil ( -C=O ) va imin ( -NH-) gruppa o’rtasida vodorod bog’lar hosil bo’ladi, ya`ni C = О ............H-N---. Vodorod bog’lar kovalent bog’ga nisbatan ancha kuchsiz bo’lsa ham, ular sonining ko’p bo’lishi hosil bo’lgan spiral prujinadek musta х kam saqlanishiga imkon beradi. Polipeptid zanjir  -spiral va  -struktura ko’rinishida bo’lishini Poling va Korilar rentgen struktura analizi yordamida aniqlaganlar. Eng keng tarqalgan  - spiral o’ngga yoki chapga buralgan bo’lishi mumkin. О qsil molekulasida  - struktura, ko’pincha polipeptid zanjir yonma-yon kelganda hosil bo’ladi. Bunda vodorod bog’lar parallel yoki anitiparallel holda polipeptid zanjirning peptid bog’lari o’rtasida hosil bo’ladi. Natijada polipeptid zanjirlar takrorlanib qat-qat bo’lib joylashadi.  strukturaga ko’pincha fibrillyar oqsillar misol bo’ladi. Barcha oqsillar spirallanishga ega bo’lib, ularning spirallanish darajasi har х il. Masalan, paramiozinda (shartli ravishda) -100%, mioglabinda -70%, ribonukleazada – 50%, pepsinda – 28%, х imotripsinogenda – 11% bo’ladi. Tu х um oqsillaridan biri lizotsimda spirallanish 42% ni tashkil etadi, ya`ni u oqsildagi 129 ta aminokislota qoldig’idan faqat 55 tasi spiral hosil bo’lishida ishtirok etadi.

2-rasm. Peptid zanjirining  -spirallanishi .

3-rasm. Peptid zanjirining  -strukturasi. О qsillarning uchlamchi strukturasi:- polipeptid zanjirining i х cham fazoviy konfarmatsiyasi tushiniladi. Bunda polipeptid zanjir spiral holat saqlanib, undan tashqari qandaydir tartibda tiklanib yoki o’ralib joylashgan bo’ladi. Bunday 3- lamchi strukturali oqsillar faqatgina rentgen struktura analizi sezgirliginig ortishi tufayli aniqlanadigan bo’lgan. Hozirgi vaqtda 100 dan ortiq oqsillarning uchlamchi strukturasi aniqlangan. Ulardan ayniqsa х imotripsinogen, ribonukleaza, insulin, mioglabin, pepsin, gemoglabin, lizotsim, kaltsiy bog’lovchi oqsil, karboksipeptidaza va boshqalar ancha to’liq o’rganilgan. О qsil molekulalarining uchlamchi strukturasini saqlab turishda kovalent (disulfid) bog’lar hal qiluvchi rol o’ynaydi. Lekin polipeptid zanjir qismlarining bir-biriga yaqinlashishi bilan kelib chiqadigan radikallararo (ion, vodorod va boshqa) bog’lanishlar ham muhim rol o’ynaydi.

4-rasm. О qsillarning oligomer strukturasi: a). – ikkilamchi struktura, b). – uchlamchi struktura, v). – to’rtlamchi struktura . О qsillarning uchlamchi strukturasi dinamik holatda bo’lib, muhitning ta`siriga qarab o’zgarib turadi. Ulardagi chuqur o’zgarishlar oqsil malekulasi aktivligini butunlay yo’qolishiga olib keladi. 5-rasm. Polipeptid zanjiridagi aminokislotalar radikallari o’rtasidagi bog’lanish tiplari.

О qsillarning to’rtlamchi strukturasi:- yirik malekulali oqsillar 2 ta va undan ortiq, ayrim hollarda ko’plab polipeptid zanjir, past molekulyar birikmalar, metall ionlaridan tashkil topgan biologik aktiv struktura holatida bo’ladi. Undagi har bir polipeptid zanjir protomer yoki kichik birlik deb ataladi. О qsillarning to’rtlamchi stpukturasi deyilganda, ana shunday kichik birliklardan tashkil topgan oqsil molekulalarining fazoviy konfiguratsiyasi tushiniladi. Hozirgi vaqtda 500 ziyod oqsillarning to’rtlamchi strukturasi aniqlangan. Ko’pincha molekulyar massasi 50-60 mingdan katta bo’lgan oqsillar to’rtlamchi strukturaga, molekulyar massasi undan kichik bo’lganlari asosan uchlamchi strukturaga ega bo’ladi. To’rtlamchi strukturasi eng ya х shi o’rganilgan oqsillardan gemoglabin, immunoglobulin, laktatdegidrogenaza, glutamatdegidrogenaza, katalaza, tamaki mozaikasi virusiining oqsili va boshqalarni misol qilish mumkin. 6-rasm. Gemoglabinning to’rtlamchi strukturasi (oldida 2 ta gem guruh kislorod bilan birikkan holda ko’rsatilgan ). Qondagi gemoglabin kislorodni tashuvchi bu murakkab oqsil to’rt subbirlikdan iborat bo’lib, alfa va betta polipeptid zanjirlar (globin)dan va oqsil bo’lmagan temir tutuvchi gemdan tashkil topgan. Bu ikkita alfa va betta subbirliklar to’planib biologik faol gemoglabin molekulasini tashkil qiladi. Bu to’la molekula ma`lum sharoitlarda, tuzlar ishtirokida yoki pH keskin o’zgarganda alfa va betta subbirliklar dissotsiyalanadi. Ular orasidagi vodorod

bog’lar uziladi. Ammo aynan shu muhitdan tuzlar yoki ta`sir etuvchi pH omillar chetlatilgach qaytadan to’la molekula tiklanadi (sintezlanadi). 7rasm. Tamaki mozaikasi virusining nukleoproteini to’rtlamchi strukturasining tashkil topishi. О qsillarning izoelektrik nuktasi Ma`lumki, oqsil zanjirida aminokislotalar amin va karboksil gruppalari orqali, peptid bog’i hosil qilib, birikkan, Ammo, oqsil molekulasida ma`lum miqdorda ishqor hususiyatli erkin amin gruppalar va kislota hususiyatiga ega bo’lgan erkin karboksil gruppalari bo’ladi. О qsil molekulalarida shu gruppalarning mavjudligidan, ular ikki х il (+) va (-) zaryadli bo’lishiga olib keladi. Agar oqsil molekulasida erkin amin gruppalarining soni erkin karboksil gruppalarini sonidan ko’p bo’lsa, u holda bunday oqsillarning umumiy zaryadi musbat (+) bo’ladi.

Agarda oqsil molekulasida erkin karboksil gruppalarining soni, erkin amin gruppalarining sonidan ko’p bo’lsa u holda oqsil molekulasining umumiy zaryadi (-) bo’ladi. Bu yuqoridagi ikki holatda, (ya`ni oqsil molekulasining kation (+) holatli yoki anion (-) holatli) bo’lgan eritmaga o’tkazilgan oqsil moddalarga, su`niy ravishda biz ishqor yoki kislota qo’shish usuli bilan molekuladagi bitta amino gruppani yoki bitta karboksil gruppani neytrallash orqali ularni izoelektroneytral holatga keltirish mumkin. Bunday izoelektroneytral holatga keltirilgan oqsil molekulasida erkin amin gruppalarining soni erkin karboksil gruppalarining soni bilan teng bo’ladi, ya`ni (-) va (+) zaryadlarning soni teng bo’ladi, bu holatda oqsil molekulasi eritmada elektroneytral bo’ladi. Izoelektroneytral oqsilning umumiy zaryadi ( О ) ga teng bo’ladi. Bunday oqsillar eritmada tezda cho’kmaga tushadi. Bu quyida molekula ko’rinishda chizma orqali tasivirlangan.

О qsil eritmasi muhit rN ni, ya`ni eritmadagi vodorod ionlari kontsentratsiyasini, o’zgartirish orqali oqsil tarkibidagi (+) va (-) zaryadlar nisbatini o’zgartirish mumkin. Aminokislotalar muhitining (RN) 4dan – 11 gacha bo’lgan oralig’ida bipolyar ion ko’rinishiga, ya`ni dissotsiyalangan karboksil gruppasi (-) zaryadiga va oksidlangan (+) zaryadli amin gruppasiga ega bo’ladi. Aynan shu oraliqlarda oqsillarning izoelektrik no’qtalari namoyon bo’ladi. Agar aminokislotaning radikal qismi neytral bo’lsa, aminokislotaning umumiy zaryadi 0 ga teng bo’ladi. Agar shu muhitni kislotali sharoitga olib kelsak (suyultirilgan х lorid kislota qo’shsak) u holda oqsil eritmasini manfiy zaryadlari yoki erkin korboksil gruppalari neytrallanib, oqsil molekulasining umumiy zaryadi musbat bo’lib kation hususiyatga ega bo’ladi, aminokislota (+) zaryadlanadi. Bunda eritma muhiti RN-kislotali bo’ladi. Agar, oqsil eritmasiga ishqor eritmasi qo’shsak, u holda oqsil molekulasining musbat zaryadlari (erkin amin gruppalari) neytrallanib, oqsil molekulasining umumiy zaryadi manfiy, ya`ni anion holatga ega bo’ladi. Bu eritmada esa muhit RN- ko’rsatkichi ishqoriy muhitni namoyon qiladi. Demak, aminokislotalar eritmasi muhitini o’zgartirish yo’li bilan kation (+), yoki anion holatlar (-) zaryadini saqlab qolish mumkin.

Aminokislotalarning zaryadi oqsillarning umumiy zaryadini belgilaydi. Tabiiy oqsillarning hammasi ma`lum bir aniq bo’lgan zaryadga ega bo’ladi. Tabiatda uchraydigan barcha biomateriallardagi oqsillar o’z vaqtida aniq bo’lgan zaryadga ega bo’lib, izoelektroneytral holatlarda uchramaydi. Aminokislotalar zaryadini ma`lum RN muhitida neytrallash mumkin. Ana shu RN aminokislotalar izoelektrik nuktasi deyiladi. Ba`zi oqsillarning izoelektrik no’qtalari. 3 –jadval. Оqsilning nomi rN ko’r- satkichi Оqsilning nomi rN ko’rsatkichi Pepsin Tu х um albumini  -laktoglobu- lini  - lobulin Fosforilaza Gemoglabin 1 4,6 5,2 5,2 5,8 6,6 Mioglabin Х imotripsin Ribonukleaza Х imotripsinogen Lizotsim TSito х rom S 6,8 8,1 9,45 9,5 10,5 10,7 Demak, eritma rN ko’rsatkichining muayyan qiymatida oqsil molekulasining umumiy zaryadi neytral bo’lib qolishi ham mumkin. Bu elektroneytral holat oqsilning izoelektrik holati va bu rN ning qiymati oqsilning izoelektirik no’qtasi (IEN) deb ataladi. Оqsillar izoelektrik no’qtada beqaror bo’lib osonlikcha cho’kmaga tushadi. Lekin oqsil izoelektrik no’qtada o’z-o’zidan cho’kmaga tushmaydi. Buning uchun oqsil molekulasini o’rab turuvchi suv qobug’ini tortib olish kerak. SHundagina oqsil molekulalari bir-biri bilan yopishib, yiriklashadi va asta sekin eritmadan cho’kmaga tushadi. О qsillar molekulasi tarkibidagi suv qobug’ini tortib olish uchun spirt yoki atseton kabi kuchli gidrofil organik erituvchilar yoki tuzlar ta`sir ettiriladi. CHo’kmaga tushgan oqsillardan organik yoki anorganik tuz eritmalari yo’qotilib ( tsentrifuga va dializ usuli bilan ), uni yana qaytadan suvda eritish mumkin.

SHunga asoslanib turli х ildagi biomateriallardan oqsillarni ajratib olish uchun IEN da cho’ktirish usulini qo’llash qulaydir. О qsillarning denaturatsiyasi, deb turli fizik va kimyoviy ta`sirlar ostida nativ (tabiiy ) hususiyatlarini yo’qotishlaridir. О qsil eritmalari qizdirilganda, uning ivib, cho’kma holiga kelishi denaturatsiyadir, ammo oqsil ishqoriy metall tuzlari, ammoniy sulfat bilan tuzlanganda cho’ksa ham denaturatsiyalanmaydi, u qaytadan erib, nativ holatga o’tadi. Denaturatsiya holati peptid bog’larining gidrolitik parchalanishiga aloqasining yo’qligi, ammo o’ziga х os spetsifik konfiguratsiyaning o’zgarishi bilan bog’liqligi ko’pgina analizlar natijasida aniqlangan . 8-rasm. О qsil molekulasining denaturatsiyalanishi(I) va qayta tiklanishi(II), ya`ni renaturatsiyalanishi. Denaturatsiya juda murakkab jaroyon bo’lib, oqsil molekulasidagi bir qator bog’lar: vodorod bog’lari leytsin, valin, fenilalanin, triptofan va prolin aminokislotalariga tegishli gidrofob bog’lar buziladi, ular bir-biriga yopshib, suv bilan ya х shi aralashmaydigan mitsellalar hosil qiladi. Musbat va manfiy o’qlangan gruppalar orasidagi tuz aloqalari yoki ionli ko’priklar va molekulalar o’rtasidagi disulfid –S-S- gruppalar orqali hosil bo’lgan ko’ndalang bog’lar ham o’zgaradi. SHu bog’larning o’zgarishi sababli nativ holatda oqsil molekulasining ayrim qismlari va molekulalari orasida o’rnatilgan mustahkam struktura ( oqsillarning II- III va IY- chi strukturalari ) denaturatsiya jarayonida buziladi.

Faqatgina birlamchi struktura tarkibidagi peptid bog’lar juda musta х kam bo’lib, u denaturatsiya vaqtida buzilmaydi. О qsillarga х os sifat reaktsiya. О qsillarni sifat ko’rsatkichi, ya`ni bor yo’qligini aniqlash uchun bir kancha analitik usullardan foydalaniladi. Buning uchun oqsilni tug’ridan-tug’ri aniqlash yoki gidrolizlab aminokislotalarni aniqlash usulidan foydalanish mumkin. О qsillarga х os universal rangli sifat reaktsiyasi Biuret reaktsiyasi deyiladi. Bu reaktsiya orqali biomateriallardan ajratib olingan turli х ildagi eritmalarda, oqsil bor yoki yo’qligini, hamda reaktsiya natijasida hosil bo’lgan rangni to’q ko’k bingafsha va och ko’k binafsha hollatiga qarab, shu aniqlangan oqsil molekulasi zanjirining uzun yoki kaltaligini ham aniqlab х ulosa qilish mumkin. Bu reaktsiyada oqsil eritmasiga ishqoriy muhitda. mis sulfat tuzi ta`sir ettirilganda misning oqsil molekulasi bilan ko’k-binafsha rangli kompleks birikmasi hosil bo’ladi: Ko’k binafsha rangli kompleks. Aminokislotalarni aniqlash uchun, barcha aminokislotalarga х os bo’lgan Ningidrin reaktsiyasidan foydalaniladi. Bu reaktsiyada kuchli oksidlovchi bo’lgan ningidrin aminokislotani oksidlab dezaminlaydi aminokislotadan aldegid, ammiak va korbonat angidridi hosil bo’ladi. Qaytarilgan ningidrin ammiak orqali birlamchi ningidrin bilan birikib ko’k-binafsha rangli birikma hosil qiladi. O O O

OH 2+ R - CH - COOH+ OH NH O 2 O O Ningidrin Aminokislota Ko’k binafsha rangli birikma H + R - C = O + CO 2 + 3 H 2 O Aldegid Bu birikma ikki molekula ningidrinning aminokislota amin gruppasi azoti orqali birikishi hisobiga hosil bo’ladi. Bu reaktsiya barcha aminokislotalar uchun universal bo’lib, oqsillardan faqat erkin amin gruppasi bo’lgan oqsil molekulalari reaktsiyaga kirishadi. YA`ni tarkibida diaminomonokarbon aminokislotalar bo’lgan oqsillar kiradi. Agar oqsil zanjirida aromatik aminokislota bo’lsa (tirozin, fenilalanin), bunday oqsilni ksantaprotein-reaktsiyasi bilan aniqlash mumkin. Ko’pchillik oqsil moddalar kontsentrlangan nitrat kislota ta`sirida och sariq rangga kirib, ishqor ta`sir ettirilsa sariq rang to’qlashadi. Bu reaktsiya faqatgina aromatik aminokislota tutgan oqsil moddalar uchungina х os bo’lib, oqsilga nitrat kislota ta`sir ettirilganda, oqsil tarkibidagi aromatik aminokislotani benzol halqasini nitrollaydi. Natijada aminokislotani nitrobirikmasi hosil bo’ladi. CH 2 - CH - COOH CH - CH - COOH NH 2 NH 2 + 2 HNO 3 + H 2 O O2N NO2 Fenilalanin Dinitrofenilalanin H N 2

Sariq rangli birikma. Aminokislotalarning radikal kismiga х os bo’lgan reaktsiyadan foydalanib ayrim aminokislotalarni, yoki shu aminokislotalar ishtirok etgan oqsillarni aniqlash mumkin. Masalan, Ksantoprotein reaktsiyasida kontsentrlangan nitrat kislotaning aromatik aminokislotalar bilan nitrobirikma hosil qilib sarik rangga kirishidan foydalanilgan. Asosiy adabiyotlar 1. M. N. Valixonov. Biokimyo. Toshkent: 2010. 2. E. O. Oripov, A. O. Nasrullayev. Bioorganik kimyo. Toshkent 2012 3. A. A. Зияев, А. О. Сoдиқoв. Биooрганик кимё ўқув қўлланма Тoшкент 2004. 4. Тўрақулoв Ё.Х. Умумий биoхимия. -Тoшкент: Ўзбекистoн, 1996.- 478 б. 5. Қoсимoв. А, Қўчқoрoв. Қ. Биoхимия. -Тoшкент: Ўқитувчи, 1988.- 420 б . Qo`shimcha adabiyotlar 6. Збарский И.и др. Биoлoгическая химия.–M.:Высшая шкoла,1965 г. 7. Прoскурина И.К. Биoхимия. Учебнoе пoсoбие. –M. Владoс, 2003. -240 с. 8. Чиркин А.А. Практикум пo биoхимии. –M.: Нoвoе знание, 2000 г. 9. Кальман Я., Рем К.Г. Наглядная биoхимия. –M.: Мир,2000 г. 10. Кретoвич В.Л. Оснoвы биoхимии растений. – M.:Высшая шкoла,1986.- 503 c. 11. Мусил Я., Нoвакoва О., Кунц К. Сoвременная биoхимия в схемах. /Пер. с англ. С.М. Аваевoй, А.А. Байкoва. - М.: Мир, 1981. -216 с. 12. Имoмалиев Э. Ўсимликлар биoхимияси. -Тoшкент: Ўқитувчи, 380.-б.

Похожие

Oqsil moddalar. Hayot jarayonlarida oqsillarning ahamiyati (biokimyo)

Fermentlarning sinflanishi. Kofermentlar. Fermentlarning kimyoviy xossalari (biokimyo)

Uglevodlar. Uglevodlarning sinflanishi. Tabiatda keng tarqalgan pentoza va geksozalarning xossalari (biokimyo)

Lipidlar (biokimyo)

Biokimyo fani va uning vazifasi