Analitik kimyo fani va uning uslublari - Химия - Рефераты

Analitik kimyo fani va uning uslublari

Загружено в:

25.11.2022

Скачано:

0

Размер:

22.673828125 KB

Analitik kimyo fani va uning uslublari Reja: 1. Kirish. Sifat tahlili va uning uslublari 2. Analitik reaksiyalarning bajarilish usullari 3. Analitik reaksiyalarining sezgirligi va o`ziga xosligi 4. Kation va anionlarni guruhlarga bo’linishi

1. Kirish. Sifat tahlili va uning uslublari Analitik kimyo-har hil moddalar va ular aralashmasining sifat va miqdoriy tarkibini o’rgatuvchi fandir. Bu fan sifat va miqdoriy tahlil usullariga bo’linadi. Sifat tahlili- tahlil qilinayotgan modda yoki moddalar aralashmasi qanday kimyoviy elementlardan (atomlar, ionlar yoki ionlar guruhidan) tashkil topganligini aniqlash usullarini o’rgatadi. Miqdoriy tahlil - aniqlanayotgan moddada kimyoviy elementlarning qancha miqdorda borligini aniqlash usullarini o’rgatadi. Murakkab moddalar, avvalo, sifat tahlil qilinib, so’ngra tekshirilayotgan elementlarning massa foizlari, ya'ni miqdorlari aniqlanadi. Analitik kimyoni usullari moddalarning turli xususiyatlariga asoslanadi. Masalan, moddalarning cho’kmaga tushishi, rangi, gaz holatda bo’lishi kabi xossalarga asoslanib analitik usullar yaratilgan. Bu usullarni uch guruhga kimyoviy, fizikaviy va fizik-kimyoviy usullarga ajratish mumkin. Kimyoviy usullar kimyoviy reaksiyalarga asoslanadi. Tahlil jarayonida ishlatiladigan, reaksiyalar analitik reaksiyalar ularni vujudga keltiruvchi moddalar esa, reagentlar deyiladi. Fizikaviy usullarda kimyoviy reaksiyalardan foydalanilmaydi, faqatgina moddalarning fizikaviy xususiyatlari tekshiriladi. Tahlilning fizik-kimyoviy usullari kimyoviy reaksiyalar vaqtida sodir bo’ladigan fizikaviy o’zgarishlarni tekshirishga asoslangan. Shuni alohida ta'kidlash lozimki fizikaviy va fizik-kimyoviy usullar hilma-hil murakkab tuzilishga ega bo’lgan asboblarni qo’llashni talab etadi. Ana shu sababli kimyoviy tahlil uslublari qulay va ularning qishloq xo’jaligida qo’llanilish sohasi ham kengdir. Analitik reaksiyalar bajarishda, ishlatiladigan moddaning miqdoriga qarab, sifat tahlili usullari 1955-yildan boshlab quyidagicha nomlanadigan bo’ldi. Oldingi nomlanishi Yangi nomlanishi Olingan modda miqdori g ml Mikrotahlil Gramm usul 1-10 10-100 Yarimmikrotahlil Santigramm 0,05-0,5 1-10-2

Mikrotahlil Milligramm 10-3-10-6 0,1-10 -4 Ultromikrotahlil Mikrogramm 10-6-10-9 10-4-10-6 Submikrotahlil Nanogramm 10-9-10-12 10-7-10-10 Subultromikrotahlil Pikogramm usul 10-12 10-10 Kimyoviy tahlil ko’pincha yarimmikro usulda bajariladi, bunda reaktivlar kam sarflanib, kichik hajmli idishlardan foydalinish mumkin. Agar tahlil to’gri bajarilgan bo’lsa, yarimmikro usulda juda aniq natijalar olish mumkin. Shuning uchun moddalarni sifat jihatdan kimyoviy tahlil qilishga asosan yarimmikrotahlil (santigramm) usulidan foydalaniladi. 2. Analitik reaksiyalarning bajarilish usullari Kuzatish mumkin bo’lgan effekt sodir bo’ladigan kimyoviy reaksiya analitik reaksiya deyiladi. Effekt deganda cho’kmani hosil bo’lishi yoki erishi, eritmani rangini o’zgarishi, gazsimon moddalarni hosil bo’lishi tushuniladi. Analitik reaksiyalar ho’l va quruq usullarda olib boriladi. Modda quruqligida tahlil qilinsa, quruq usul, eritib tahlil qilinsa ho’l usul deyiladi. Modda suvda, kislotada yoki ishqorda eritiladi va hosil bo’lgan eritmadan izlanayotgan ionlar tegishli reaktivlar orqali topiladi. Ma’lumki, bu moddalar elektrolitlardir, yani ular suvdagi eritmalarda ionlarga dissotsialangan bo`ladi. Shu sababli ho`l usul bilan o`tkaziladigan reaksiyalar, odatda, oddiy yoki murakkab ionlar o`rtasida boradi. Binobarin, bu reaksiyadan foydalanib, to`g`ridan to`gri elementlarni emas, balki ular hosil qilgan ionlari topiladi. Topilgan ionlarga qarab tekshiriladigan moddada tegishli elementlar borligi haqida xulosa chiqariladi. Reaksiyalarni amalga oshirishda ayrim ionlar muhim vazifani bajaradi, qolgan ionlar esa reaksiyaga kirishmaydi. Masalan: BaCl 2 + H 2 SO 4 = BaSO 4 + 2HCl Ba(NO 3 ) 2 + Na 2 SO 4 = BaSO 4 + 2NaNO 3 Ba(CH 3 COO) 2 + ZnSO 4 = BaSO 4 + Zn(CH 2 COO) 2

Barcha reaksiyalarda oq cho’kma BaSO 4 hosil bo’ladi. Yuqorida keltirilgan uchala reaksiyani qisqartirilgan ionli tenglamasini Ba 2+ +SO 4 2- =BaSO 4 holida ifodalash mumkin. Demak, Ba 2+ ioni yordamida SO 4 2- ionini, aksincha SO 4 2- ioni bilan Ba 2+ ionini aniqlash mumkin. Analitik reaksiyalarni o’tkazishda harorat ta'sir ko’rsatadi. Ba'zi bir reaksiyalar sovuqda, ayrimlarini esa, xona haroratida, yana boshqalarini qizdirish bilan olib borishga to’g’ri keladi. 3. Analitik reaksiyalarining sezgirligi va o`ziga xosligi Analitik reaksiyalarni o`tkazish uchun ma’lum bir shart-sharoit bo`lishi kerak. Masalan, kislotalarda eriydigan cho`kmalar eritmada erkin holatdagi kislota ortiqcha miqdorda bo`lganda ajralib chiqmaydi; xuddi shuningdek, ishqorda eriydigan cho`kmalar ishqoriy muhitda cho`kmaydi. Agar cho`kma kislotada ham, ishqorda ham erisa, uni faqat neytral muhitda hosil qilish mumkin va hokazo. Bu misollardan ko`rinib turibdiki, reaksiyalarni amalga oshirishning eng muhim shart-sharoitlaridan biri shu reaksiya uchun zarur muhit bo`lib, uni kerak bo`lganda, eritmaga kislota, ishqor yoki boshqa biror reaktivlardan qo`shib vujudga keltirish mumkin. Masalan: K 2 Cr 2 O 7 + 2BaCl 2 +H 2 O → 2BaCrO 4 +2KCl+2HCl Cr 2 O 7 2- +2Ba 2+ +H 2 O → 2BaCrO 4 +2H + Hosil bo`lgan BaCrO 4 kuchli kislotalarda eriydi, sirka kislotada esa erimaydi. Bu yerda reaksiyaning o`zida kuchli kislota hosil bo`lishi sababli reaksiya oxirigacha bormaydi. Ammo eritmaga K 2 Cr 2 O 7 dan tashqari CH 3 COONa ham qo`shilsa, Ba 2+ -ni to`la cho`ktirish mumkin, shunda kuchli kislota o`rniga kuchsiz kislota CH 3 COOH hosil bo`ladi. CH 3 COONa → CH 3 COO - +Na + CH 3 COO - + H + → CH 3 COOH Ikkinchi bir muhim sharoit eritmaning haroratidir. Haroratning ko`tarilisi bilan eruvchanligi ortib ketadigan cho`kmaning issiq holatdagi eritmalardan hosil qilish yaramaydi. Bunday reaksiyalarning uy haroratida, ba’zan esa sovitib o`tkazish kerak bo`ladi. Ba’zi reaksiyalar faqat, qizdirilganda boradi.

Reaksiya borishining muhim shart sharoitlaridan yana biri eritmada topiladigan ionning konsentratsiyasi yetarli darajada katta bo`lishidir. Uning konsentratsiyasi juda oz bo`lsa, reaksiya chiqmay qoladi. Sababi: har qanday moddaning eritmadagi konsentratsiyasi uning ayni sharoitdagi eruvchanligidan ortiq bo`lgandagina, shu modda cho`kmaga tushadi. Agar modda qiyin eriydigan bo`lsa, topiladigan ionning konsentratsiyasi nihoyatda oz bo`lsada cho`kma tushsa, bunday reaksiyalar seziluvchan reaksiyalar deyiladi. Reaksiyaning sezuvchanligi miqdoriy jihatdan bir-biriga bog`langan ikkita ko`rsatkich: topilishi minimumi va suyultirish chegarasi bilan tavsiflanadi. Topilish minimumi modda yoki ionning reaksiya muayyan shart-sharoitlarda o`tkazilganida topilishi mumkin bo`lgan eng kam miqdoridir. Modda (ion)ning shu reaksiya yordamida topilishi mumkin bo’lgan eng kam konsentratsiyasi suyultirish chegarasi deyiladi. Reaksiyalarning seziluvchanligi bilan bir qatorda, ularning o’ziga xosligi ham juda katta ahamiyatga ega. Bir ion boshqa ionlar bilan aralashgan holatda bo’lganda ham uni tajriba sharoitda ajratmasdan turib to’g’ridan-to’g’ri aniqlashga imkon beradigan reaksiya, o’sha ion uchun o’ziga xos (spetsifik) reaksiya deyiladi. Bunga ishqor ta’sirida qizdirilganda hidi va boshqa xossalaridan ammiak ajralib chiqayotganligi oson bilinadigan NH 4 + ni aniqlash reaksiyasini misol qilib keltirish mumkin: NH 4 + +OH - → NH 3 ↑+ H 2 O Ammoniy tuzlarigina bunday sharoitda ammiak hosil qiladi. Shuning uchun ishqor bilan olib borilgan reaksiya NH 4 + ionini topish uchun xos reaksiyadir. Analitik kimyoda tekshirilayotgan ion bir necha ionlar bilan o’xshash natija beradigan reaksiyalar ham uchraydi. Bunday reaksiyalarda tanlab ta’sir etuvchi yoki selektiv reaksiyalar deyiladi. Reaksiyalar ijobiy natija beradigan ionlar soni qancha kam bo’lsa, reaksiyaning selektivlik darajasi shuncha yuqori bo’ladi. Aniqlanishi kerak bo’lgan ionlarni o’ziga xos (spetsifik) reaksiyalardan foydalanib tekshirilayotgan eritmaning alohida ulushlaridan bevosita aniqlash bo’lib-bo’lib tahlil qilish deyiladi. Lekin hamma ionlar uchun xos reaksiyalar yo’q. Ayrim

ionlar ikkinchisini topishga xalaqit beradi. Masalan, Ba 2+ ioni Ca 2+ ni topishga xalaqit beradi. Bunday hollarda har bir alohida ionni ma’lum ketma-ketlikda aniqlash reaksiyalarini ishlab chiqishga to’g’ri keladigan usulidan foydalaniladi. Bunda har bir ionni topishdan oldin uning topilishiga xalaqit beradigan boshqa hamma ionlar oldindan topiladi va eritmadan ajratiladi. Yuqoridagi misolda agar eritmada Ba 2+ va Ca 2+ ionlari bo’lsa, cho’kmani sentrifugalab, Ba 2+ ionini to’liq cho’ktirib ajratib tashlanadi. Buning uchun Ba 2+ ioni uchun xos reaksiya, K 2 Cr 2 O 7 bilan sariq cho’kmani hosil bo’lishidan foydalaniladi. Cho’kmdan ajratib olingan eritmaga yana ozgina reagent qo’shiladi. Agar cho’kma qaytadan hosil bo’lmasa, eritmada Ba 2+ ioni qolmagan bo’ladi va undan Ca 2+ ionini (NH 4 ) 2 C 2 O 4 ta’sirida topish mumkin. Oq CaC 2 O 4 cho’kmasining hosil bo’lishi eritmada Ca 2+ ioni borligini bildiradi. Ca 2+ + (NH 4 ) 2 C 2 O 4 = ↓CaC 2 O 4 +2NH 4 Demak, tizimli tahlil qilishda ayrim topish reaksiyalari bilan bir qatorda, ularni bir-biridan ajratish reaksiyalarini o’tkazishga to’g’ri keladi. Ajratish reaksiyalarida ko’pincha ajratilayotgan ionlar hosil qiladigan o’xshash birikmalarning eruvchanligi bir-biridan farq qilishidan foydalaniladi. Masalan, Ba 2+ ionini Ca 2+ ionidan ajratish. BaCrO 4 va CaCrO 4 eruvchanliklarining (EK BaCrO4 =2,3∙10 -10 , EK CaCrO4 =2,3∙10 -2 ) har hilligiga asoslangan va hokazo. 4. Kation va anionlarni guruhlarga bo’linishi Tizimli tahlil qilishda ionlar murakkab aralashmadan ayrim-ayrim holda emas, guruh-guruh tarzida ajratiladi. Bunda ularni reagenti deb ataluvchi ba’zi reaktivlar ta’siriga bir hil munosabatda bo’lishidan foydalaniladi. Guruh reagentiga quyidagi talablar qo’yiladi: Kationlarni amalda to’liq cho’ktirishi; keyingi tahlillarni o’tkazish uchun hosil bo’lgan cho’kma kislotalarda oson eriydigan bo’lishi; ortiqcha qo’shilgan reagent eritmada qolgan ionlarni topishga xalaqit bermasligi kerak.

Kationlarning analitik guruhlarga bo’lishining bir necha usullari bor. Ulardan eng qulayi va ko’proq tarqalgani-vodorod sulfidi va kislota asosli usullaridir. Vodorod sulfidli usulni 1871-yilda N.A. Menshutkin taklif qilgan. Sulfidlari suvda eruvchan Sulfidlari suvda erimaydi yoki suv ta'siridan erimaydigan gidroksidlar hosil qiluvchi Karbonatli tuzlari suvda Sulfidlari suyultirilgan kislotalarda eriydi yoki suv ta'siridan kislotalarda eriydigan gidroksidlar hosil Sulfidlari suyultirilgan kislotalarda erimaydi eruv chan erimay digan I guruh II guruh III qiluvchiGuruh IV Guruh V Guruh K + , Na + , NH 4 + , Mg2+ Guruh 2+ Са , Sr 2+ , Ba 2+ Guru h reagenti Al 3+ , Cr 3+ , Fe 3+ , Fe 2+ , Mn2+, Co2+, Zn2+,, Ni 2+ , Guruh reagenti (NH 4 ) 2 S Ag + , Pb 2+ , Hg 2 2+ Cu 2+ , Cd 2+ , Bi 3+ Guruh As 3+ , As 5+ , Sb 3+ , Sb 5+ , Sn2+, Sn4+ Guruh reagenti Na 2 S Manfiy zaryadlangan ionlar anionlar deb ataladi. Masalan, С l - , SO 4 2- , NO 3 - va hokazo. Kationlardan farqli o’laroq, barcha anionlarni tekshirilayotgan eritmadan bo’lib - bo’lib tahlil qilish mumkin. Guruh reagentlari anionlarni guruhlarga ajratish uchun emas, ularni topish uchun ishlatiladi. Ushbu qo’llanmada anionlar, ularga BaC1 2 va AgNO 3 ning ta'siriga ko’ra uch guruhga, ajratilgan. Kationlar, asosan, bitta atomdan tashkil topgan bo’lsa, anionlar murakkab tarkibli ionlardir, ya’ni ular bir yoki bir nechta atomlardan tarkib topgan. Masalan, CH 3 COO - , SCN - , SO 4 2- , B 4 O 7 2 -, Cr 2 O 7 2- , CO 3 2- , PO 4 3- . Anionlar kationlardan farq qilib, ko’pincha bir-birining topilishiga halal bermaydi. Shuning uchun anionlar eritmani bo’lib-bo’lib tekshirish usuli yordamida, ya’ni tekshirilayotgan eritmaning ayrim ulushlaridan topiladi. Anionlar aralashmasini tahlil qilishda guruh reagentlari odatda guruhlarni bir-biridan ajratish uchun emas, balki guruhlarning

boryo’qligini aniqlab olish uchun qo’llaniladi. Agar biror guruh anionlarining yo’qligi aniqlansa, shu guruhga kiradigan ayrim anionlarni topish uchun reaksiya o’tkazilmaydi. Shunday qilib, anionlar guruhini topish reaksiyalari umumiy tahlilni ancha osonlashtiradi. Yuqorida anionlarning ko’pchilik reaksiyalari bilan tanishilgan edi. Masalan, Ba 2+ , Pb 2+ kationlari SO 4 2- va CrO 4 2- anionlari yordamida topilgan edi. Aksincha, bu anionlarni bariy va qo’rg’oshin tuzlari yordamida topish mumkin. Shunga o’xshash Ag + ionining reagenti С l - ioni bo’lgani holda С l - ionini Ag + yordamida topish mumkin. Anionlar sinflanishi, asosan, anionlarning bariy va kumushli tuzlari eruvchanliklarining bir-biridan farq qilishiga asoslangan. Anionlarning ko’pchiligi bo’lib - bo’lib tahlil qilish usulida ochiladi. Eng ko’p tarqalgan sinflanishiga ko’ra anionlar uch guruhga bo’linadi. 1. I -Analitik guruh anionlari:SO 4 2- , SO 3 2- , S 2 O 3 2- , SiO 3 2- , CO 3 2- , PO 4 3- , AsO 4 3- , BO 2 2 -, CrO 4 2 -, Cr 2 O 7 2 -, C 2 O 4 2 -. Bu anionlarning bariyli tuzlari suvda qiyin eriydi. Guruh reaktivi — neytral yoki kuchsiz ishqoriy muhitda BaCl 2 . 2. II -Analitik guruh anionlari: С l - , Br - , J - , S 2- , SCN-, [Fe(CN) 6 ] 4- , [Fe(CN) 6 ] 3 -, CN - , BrO 3 - , JO 3 - , C1O 3 - . Bu anionlarning kumushli tuzlari suvda va suyultirilgan nitrat kislotada qiyin eriydi. Guruh reagenti - 2n -li HNO 3 ishtirokida AgNO 3 . 3. III - Analitik guruh anionlari: NO 3 - , NO 2 - , CH 3 COO - , MnO 4 - va boshqalar. Bu anionlarning bariyli va kumushli tuzlari suvda juda yaxshi eriydi. Guruh reagentga ega emas. Kationlarni sinflanishini davriy tizim bilan bog’liqligi . Kationlarni vodorod sulfidli sinflanishi bilan elementlar davriy sistemasi orasidagi bog’liqlikni ko’rib o’taylik. Tahlil davomida karbonatlar, gidroksidlar va sulfidlar holida cho’kadigan kationlar, ularning ba’zilarini hisobga olmaganda, davriy tizimda qonuniy ravishda joylashgan. I va II analitik guruh kationlari Na + , K + , Mg 2+ , Ba 2+ , Sr 2+ , Ca 2+ , davriy tizimdagi o’sha guruhning asosiy guruhchasida joylashgan. Ammoniy sulfid ta’sirida gidroksidlar holida cho’kadigan uchinchi analitik guruh kationlari Al 3+ ,

Cr 3+ davriy tizim III va IV guruhlarining chap tomonida joylashgan. Ammoniy sulfid ta’sirida sulfidlar holida cho’kadigan III analitik guruh kationlari Fe 2+ , Fe 3+ , Cr 3+ , Ni 2+ , Co 2+ , Mn 2+ , Zn 2+ esa, asosan, to’rtinchi katta davrning o’rtasida joylashgan. Qiyin eriydigan sulfidlar hosil qiluvchi IV analitik guruh kationlar Cu 2+ , Cd 2+ , Bi 3+ , Sn 2+ davriy tizimning o’ng tomonida katta davrlarning birinchi yarmida VI guruhdan boshlab joylashadi va shu guruhning ikkinchi yarmida tugaydi. Xloridlar hosil qiluvchi V analitik guruh kationlari Ag + , [Hg 2 ] 2+ , Pb 2+ davriy tizimning chap tomonida joylashgan. Agar tegishli kationlar elektron qavatining tuzilishiga e’tibor bersak, birinchi va ikkinchi analitik guruhning natijalari, shuningdek, uchinchi guruhning (NH 4 ) 2 S ta’sirida gidroksidlar holida cho’kadigan kationlar, inert gazlar kabi, 2 yoki 8 elektonli tugallangan tashqi elektron qavatga ega ekanligini ko’rish mumkin. Qiyin eriydigan sulfidlar hosil qiluvchi uchinchi va beshinchi analitik guruh kationlari esa tugallangan tashqi qavatga yoki 8 ta elektrondan 18 ta elektronga o’tuvchi tugallanmagan elektron qavatga yoki tashqi ikkita qavatida 18+2 elektronga ega bo’ladi. Tashqi tugallanmagan elektron qavatidan oldingi qavatida 8 ta elektron bor kationlar odatda, kislotalardan (masalan, HCl) eriydigan sulfidlar hosil qiladi, ya’ni uchinchi analitik guruhga kiradi. Tashqi tugallanmagan elektron qavatidan oldingi qavatda 18 ta elektron bor, kationlar esa kislotalarda qiyin eriydigan sulfidlar hosil qiladi, ya’ni to’rtinchi va beshinchi analitik guruhlarga kiradi. Ba’zan bu qonuniyatlardan chetga chiqish hollari ham uchraydi. Masalan, Mg 2+ kationini elementlar davriy tizimida tutgan o’rniga qarab ikkinchi guruh kationlari qatoriga kiritish kerak edi. Haqiqatan ham CaCO 3 , SrCO 3 , BaCO 3 -lar kabi magniy karbonat ham suvda qiyin eriydi. Lekin u ammoniy tuzlarida eriydi va shuning uchun ham uni (NH 4 ) 2 CO 3 ta’sirida to’liq cho’ktirib bo’lmaydi. Shunga ko’ra Mg 2+ ionini I guruh bilan birga eritmada qoldirish maqsadida I-II guruhni ammiakli buffer eritma (NH 4 OH va NH 4 Cl) ishtirokida cho’ktirsh kerak, Mg 2+ ionining I guruh kiritilishiga sabab ham ana shu.

Похожие

Analitik kimyo fani va uning usullari

Temir va uning birikmalari. Analitik kimyo fani va uning metodlari. Analitik tarozi va unda tortish qoidalari

Kimyo fani va uning vazifalari

Organik kimyo fani

Organik kimyo fani