Термодинамиканинг нолинчи ва биринчи қонунлари - Химия - Рефераты

Термодинамиканинг нолинчи ва биринчи қонунлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

186 KB

Термодинамиканинг нолинчи ва биринчи қонунлари Режа: 1. Мувозанат. 2. Термодинамиканинг нолинчи қонуни. 3. Жараён иши. 4. Термодинамиканинг биринчи қонуни. 5. Калорик коэффициентлар. 6. Гесс қонуни. Кирхгоф тенгламаси.

Термодинамиканинг нолинчи, ёки умумий қонуни температурани термометр ёрдамида ўлчашга асосланган. Иссиқлик ҳақидаги таълимотга температура иссиқлик ёки термодинамик мувозанат тушунчалари орқали киритилади. Ушбу тушунчаларни мантиқий таърифлаш қийин. Агар температуралари сезги аъзолари орқали ўлчанганда бир-биридан кескин фарқ қиладиган иккита жисм, масалан қизиб турган металл ва совуқ сув, ўзаро туташтирилса, системада ҳар қандай макроскопик ўзгаришлар тўхтагунча уларнинг бири совийди, иккинчиси эса исийди. Бундай ҳолатда иккита жисм ўзрао термодинамик мувозанатда турубди ва улар бир хил температурага эга деб ҳисобланади. Иккита эмас, бир нечта жисм ўзаро туташганда ҳам термодинамик мувозанат қарор топади. 1931 йилда Р.Фаулер термодинамик мувозанат қонунини, яъни термодинамиканинг нолинчи қонунини қуйидагича ифодалади: Агар A ва B системаларнинг ҳар бири D система билан иссиқлик мувозанатида турган бўлса, A ва B системалар ўзаро иссиқлик мувозанатида бўлади деб ҳисоблаш мумкин. Термодинамиканинг биринчи қонуни (биринчи бошланиши) бир нечта шаклда ифодаланади. Улар қуйидагилар: Изоляцияланган системанинг энергияси доимий. Агар изоляцияланган системанинг энергияси атроф муҳит таъсирисиз ортиши мумкин бўлганда эди, биринчи тур абадий двигателни, яъни энергия сарфламайдиган двигателни ясаш мумкин бўлар эди. Лекин биринчи қонуннинг иккинчи таърифига кўра: Биринчи абадий двигателни бўлиши мумкин эмас. Изоляцияланган система энергиясининг домийлиги энергияни бир турдан иккинчисига ўтишига монеълик қилмайди. Бундай ўтишлар натижасида энергия йўқолмайди ва пайдо бўлмайди. Бундан биринчи қонуннинг учинчи таърифи келиб чиқади: Энергия изсиз йўқолиб кетмайди ва йўқдан бор бўлмайди, балки қатъий эквивалент миқдорларда бир турдан иккинчисига ўтади.

Энергиянинг сақланиш қонунидан қуйидаги тенглама келиб чиқади. Q =  U + W (1) Бу ерда Q – системага берилган иссиқлик,  U – ички энергиянинг ортиши, W- система бажарган иш. Чексиз кичик элементар жараёнлар учун (1) тенглама қуйидаги кўринишда ифодаланади:  Q = dU +  W = dU + pdV +  W’ (2) Бу ерда pdV – системанинг кенгайиш иши,  W’ – бошқа турдаги элементар ишлар йиғиндиси.  W’ катталик фойдали иш ҳам дейилади. Кимёвий термодинамикада фақат кенгайиш иши ҳисобга олинади,  W’ эса нолга тенг деб ҳисобланади. Бундан,  W = pdV (3) ва  Q = dU + pdV (4) келиб чиқади. 1 ва 4 тенгламалар термодинамика биринчи қонунининг математик ифодасидир. Мазкур тенгламалардан келиб чиқадики, системага берилган ёки системадан олинган иссиқлик системанинг ички энергиясини ўзгаришига ва система бажарадиган ёки система устида бажариладиган ишга сарфланади. Иссиқлик эффекти. Гесс қонуни. Кимёвий термодинамиканинг кимёвий реакцияларни иссиқлик эффектини ўрганувчи бўлими термокимё дейилади. Кимёвий мувозанатлар тадқиқотида ва кимёвий жараёнларнинг иссиқлик балансини ҳисоблашда термокимёнинг амалий аҳамияти жуда катта. Одатда кимёвий реакциялар ўзгармас ҳажмда ва ўзгармас босимда ўтказилади. Изохор жараёнларда Q V =  U (5) Изобар жараёнларда эса, Q p =  U + p  V =  H (6) 5 ва 6 тенгламалар ҳажм ва босим жараён охиригача ўзгармас бўлгандагина бажарилади. Q V ва Q p изохор ва изобар иссиқлик эффектлари ҳам дейилади.

Кимёвий реакциянинг иссиқлик эффекти деб, ўзгармас ҳажм ва босимда қайтмас жараёнда система томонидан ютилган ёки чиқарилган иссиқликнинг максимал миқдорига айтилади, шу шарт биланки, реакция маҳсулотлари ва бошланғич моддалар бир хил температурага эга бўлиши ва кенгайишдан бошқа иш бажарилмаслиги керак. Олиб борилган тажрибалар асосида 1936 йилда рус олими Г.Гесс қуйидаги қонуниятни таърифлаб берди: Реакцияннинг иссиқлик эффекти жараён йўлига эмас, балки системанинг бошланғич ва охирги ҳолатларига боғлиқ. Мазкур қонунни тушуниш учун қуйидаги мисолдан фойдаланамиз. Бошланғич моддалар икки йўл билан реакция маҳсулотига айланиши мумкин: А) иссиқлик эффекти  H 1 бўлган бевосита реакция орқали; Б) иссиқлик эффектлари  H 2 ва  H 3 бўлган реакциялар орқали. Гесс қонунига мувофиқ реакцияларнинг иссиқлик эффектлари ўзаро  H 1 =  H 2 +  H 3 тенглама билан боғлиқ, яъни реакция қандай йўллар билан олиб борилишидан қатъий назар реакцияларнинг иссиқлик эффектлари йиғиндиси бир хил бўлади. Гесс қонуни термокимёнинг асосий қонуни ҳисобланади. 5 ва 6 тенгламалардан Q p - Q V = p  V (7) келиб чиқади, яъни ўзгармас босим ва ўзгармас ҳажмдаги иссиқлик эффектлари фарқи кенгайиш ишига тенг. 7 тенгламани идеал газ ҳолат тенгламасига татбиқ қилинса қуйидаги тенглама ҳосил бўлади: p  V =  nRT (8) бундан Q p - Q V =  nRT (9) ёки  H =  U +  nRT (10) Агар  n = 0 бўлса  H =  U бўлади. Агар реакцияда суюқ ва қаттиқ моддалар иштирок этаётган бўлса  n ни топишда улар ҳисобга олинмайди.

Кимёвий реакциялар бориши давомида моддалар миқдорининг ўзгариши (  n) реакция тенгламасидаги стехиометрик коэффициентлар фарқи (  ) га тенг. Шунинг учун  n =  . Мисол. Ўзгармас босим ва 298 К температурада қуйидаги реакциянинг иссиқлик эффектини аниқланг. Ўзгармас ҳажмдаги иссиқлик эффекти -284,2 кЖ/мол: 2H 2 + O 2 = 2H 2 O Ечиш:  =  маҳс -  бошл. = 0-3 = -3. Бундан  H = -284,2 - 3  8,314  10 -3  298 = -284,2 – 7,4 = -291,6 кЖ/мол. Эндотермик реакцияларнинг иссиқлик эффекти мусбат (  H>0), экзотермик реакцияларнинг иссиқлик эффекти манфий (  H<0) ҳисобланади. Кўпинча кимёвий реакциялар ўзгармас босимда ўтказилади. Гесс қонуни ёрдамида берилган температурада реакцияда қатнашаётган моддаларнинг стандарт ёниш иссиқликлари ва стандарт ҳосил бўлиш иссиқликларини билган ҳолда реакциянинг иссиқлик эффектини ҳисоблаб топиш мумкин. Айрим ҳолатларда реакциянинг иссиқлик эффектини ҳар хил температурларда аниқлашга тўғри келади. Бунинг учун Кирхгоф тенгламасидан фойдаланилади. Агар реакция ўзгармас босимда кетаётган бўлса, унинг иссиқлик эффекти системанинг энталпияси ўзгаришига тенг бўлади.      0 ) ( 0 ) ( áîøëf ìàõñf H H H   ( 0f H - стандарт ҳосил бўлиш иссиқлиги) тенгламадан келиб чиқиб,            p áîøë pi i ìàõñ pi i p C C C T H ) ( ) (   (11), бундан p p C T H        (12). Изохор жараёнлар учун p V га алмаштирилади V V C T H        (13). Мазкур тенгламалар Кирхгоф тенгламалари дейилади. Кирхгоф тенгламалари ёрдамида иссиқлик эффектини температурага боғлиқлигини сифат жиҳатдан баҳолаш имкониятини беради. Температуранинг иссиқлик эффектига таъсири  C p нинг қийматига боғлиқ.  C p >0 бўлганда температура ортиши билан иссиқлик эффекти ортади,  C p <0

да эса температура ортиши натижасида иссиқлик эффекти камаяди.  C p =0 бўлганда реакциянинг иссиқлик эффекти температурага боғлиқ бўлмайди. Кирхгоф тенгламасининг интеграл шакли ҳам мавжуд.     T p r T dT C H H 298 0 (14) Ушбу тенглама ёрдамида реакциянинг кичик температура оралиғидаги иссиқлик эффектини ҳисоблаб топиш мумкин. Иссиқлик сиғими. Жисмнинг ҳақиқий иссиқлик сиғими C деб жисмга берилган чексиз кичик миқдордаги иссиқлик  Q ни унинг температурасини тегишли равишда ортиши dT га нисбатига айтилади. C =  Q/dT (5) Массаси бирга тенг бўлган жисмнинг иссиқлик сиғими солиштирма иссиқлик сиғими дейилади. Бир мол модда температураси бирга ортиши учун қабул қилган иссиқлик моляр иссиқлик сиғими дейилади. Баъзан ўртача иссиқлик сиғими ҳам қўлланилади. Ўртача моляр иссиқлик сиғими C бир мол модданинг температурасини T 1 дан T 2 ортиши сарфланган иссиқликни температура ўзгаришига нисбатига айтилади. T Q C   (6) Иссиқлик сиғимининг моляр катталиклари Ж/(мол  К) да, солиштирма иссиқлик сиғими Ж/(г  К) да ифодаланади. Ҳақиқий иссиқлик сиғими модданинг табиатига, жараён бораётган температура ва шароитларига боғлиқ. Агар система ўзгармас ҳажмда турган бўлса, унга берилган иссиқлик қуйидагича ифодаланади: C V =  Q V / dT (7) Бу ерда C V -изохор иссиқлик сиғими. Агар система ўзгармас босим шароитида бўлса, C P =  Q P /dT (8)

C P -изобар иссиқлик сиғими.  Q V =dU  Q p =dH Мисол. Реакцияда иштирок этаётган моддаларнинг стандарт ҳосил бўлиш иссиқликлари ва ўртача иссиқлик сиғимлари маълум бўлса, 600 К да қуйидаги реакциянинг иссиқлик эффектини топинг: CH 4 (г) + 3 Cl 2 (г)  CHCl 3 (г) + 3 HCl (г) Реагентлар CH 4 Cl 2 CHCl 3 HCl0f H кЖ/мол -74,9 0 -100,4 -92,3 p C Ж/ (мол  К) 17,5 36,7 81,4 26,5 Ечиш:      0 ) ( 0 ) ( áîøëf ìàõñf H H H   ва            p áîøë pi i ìàõñ pi i p C C C T H ) ( ) (   тенгламалардан фойдаланамиз.  H = -100,4 – 3  92,3 – (-74,9) = -306,4 = -306,4 кЖ/мол.  C p = 3  26 , 5 + 81,4 – (17,5 + 3  36,7) = 33,3 Ж/(мол  К) 14 тенглама бўйича  H 600 = -306,4  10 3 + 33,3(600 - 298) = -20544 Ж/мол = -20,5 кЖ/мол. реакция экзотермик. Табиатда учрайдиган барча жараёнларни ўз-ўзидан борадиган (табиий) ва ўз-ўзидан бормайдиган жараёнларга ажратиш мумкин. Ўз-ўзидан борадиган жараёнларни бориши учун ташқаридан энергия берилиши талаб қилинмайди (масалан иссиқликни иссиқроқ жисмдан совуқроқ жисмга ўтиши каби). Ўз- ўзидан бормайдиган жараёнларни бориши учун эса аксинча, ташқаридан энергия берилиши керак. Агар ўз-ўзидан борадиган жараён изоляцияланган системада борадиган бўлса, у ҳолда охир-оқибат мувозанат қарор топади. Мувозанат ҳолат деб, вақт давомида ўзгармайдиган ва ташқи омиллар таъсирисиз мавжуд бўла оладиган ҳолатга айтилади. Кимёвий термодинамикада мувозанат ва номувозанат, қайтар ва қайтмас жараёнлар тушунчалари катта аҳамиятга эга.

Агар тўғри ёки қайтар йўналишлардаги жараёнда атроф муҳитда ёки системада бирор ўзгариш содир бўлса, бундай жараён номувозанат жараён дейилади. Мувозанат жараён эса чексиз секин боради ва чексиз кўп миқдордаги мувозанат ҳолатлари орқали ўтади. Мувозанат жараён максимал иш бажаради ва қайтар бўлади. Номувозанат ( а, б ) ва мувозанат ( в ) жараёнларда газларнинг кенгайиш ва сиқилиш эгри чизиқлари Қайтар жараён деб атроф муҳитда ёки системанинг ўзида бирор энергия сарфисиз бошланғич ҳолатига қайта оладиган мувозанат жараёнга айтилади. Қайтмас жараён деб системага берилган таъсирлар натижасида борадиган ва чексиз кичик куч таъсирида йўналишини ўзгартирмайдиган жараёнга айтилади. Қайтмас жараён кам иш бажаради ва бир томонлама кетади. Термодинамик қайтарлик билан кимёвий қайтарлик орасида фарқ бор. Кимёвий қайтарлик жараён йўналишини характерласа, термодинамик қайтарлик реакцияни ўтказиш усусли (йўли) ни характерлайди. Термодинамик жараён системада энергетик ўзгаришларни келтириб чиқаради. Бундай ўзгаришлар ички энергия, энталпия, иссиқлик, бажарилган иш шаклида ифодаланади.

Адабиётлар 1. Е.Н.Еремин. “Основ ы химической термодинамики”. М.: “В ы сшая школа”, 1978, 391 с. 2. О.М.Полторак. «Термодинамика в физической химии». М.: «Высшая школа», 1991, 319 с. 3. М.Х.Карапетьяц. «Химическая термодинамика». М.: «Госхимиздат», 1953. 4. Х.У.Усманов, Х.Р.Рустамов, Х.Р.Рахимов. «Физик химия». Тошкент: “Ўқитувчи» , 1974. 5. Х.Р.Рустамов. «Физик кимё». Тошкент: “Ўқитувчи» , 1980. 6. А.Г. Стромберг, Д.П.Семченко. “Физическая химия” М.: “Химия”, 1988.

Похожие

Термодинамиканинг иккинчи ва учинчи қонунлари

Кимёнинг асосий қонунлари

Термодинамикани номувозанат жараёнларга қўллаш

Кимёвий жараёнлар хакидаги таълимот, физик кимёнинг ривожланиши

Химиявий термодинамика ва термохимия асослари