Термодинамиканинг иккинчи ва учинчи қонунлари - Химия - Рефераты

Термодинамиканинг иккинчи ва учинчи қонунлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

88.5 KB

Термодинамиканинг иккинчи ва учинчи қонунлари Режа: 1. Ўз-ўзидан борувчи ва бормайдиган жараёнлар. 2. Мувозанат. 3. Термодинамиканинг иккинчи қонуни таърифлари. 4. Иккинчи қонунининг изоляцияланган системаларга татбиғи

Мувозанатдаги жараёнларда энтропиянинг ўзгариши. Планк постулоти- термодинамиканинг учинчи қонуни. Иккинчи қонуни изотермик системаларга татбиғи. Термодинамиканинг биринчи қонуни табиатда кечадиган ўз-ўзидан борувчи жараёнларнинг йўналиши ҳақида ҳеч қандай кўрсатма бермайди. Масалан, биринчи қонун бўйича изоляцияланган системалар учун барча жараёнларда системанинг энергияси доимий бўлиши керак. Биринчи қонун бўйича изоляцияланган системада қандайдир жараёнлар содир бўлишини аниқлаб бўлмайди. Ўз-ўзидан борадиган жараёнлар йўналиши ҳақида термодинамиканинг иккинчи қонуни тушунча беради ва биринчи қонун билан биргаликда термодинамик мувозанат ҳолатидаги системаларнинг макроскопик параметрлари орасидаги кўплаб аниқ миқдорий муносабатларни белгилайди. Термодинамиканинг иккинчи қонунини С.Карно кашф қилган. У иссиқликни ишга айланиш шарт-шароитларини тадқиқ этиб, иссиқлик машиналарида иссиқлик манбаидан олинган иссиқликнинг бир қисми ишга айланмасдан совутгичга берилишини аниқлади. Агар манбадан олинган иссиқлик Q 1 ва совутгичга берилган иссиқлик Q 2 билан белгиланса, улар орасидаги фарқ иш W га айланган иссиқликка тенг бўлади, яъни W = Q 1 - Q 2 . фойдали иш коэффициенти (ФИК)қуйидаги тенглама билан ифодаланиши мумкин:W Q Q Q Q 1 1 2 1     (1) Иссиқлик машинасининг ФИК ишчи жисмнинг табиатига боғлиқ эмас, фақат температуралар интервали билан белгиланади (Карно-Клаузиус теоремаси). Ушбу теорема термодинамиканинг иккинчи қонуни таърифи билан боғланади ва қуйидагича ифодаланади: 1 2 1 T T T    (2) Тенгламадаги T 1 – иссиқлик манбаининг температураси, T 2 – совутгич температураси.

2 тенглама иккинчи қонунни Р.Клаузиус таърифига (1850 й.) мос келади: Иссиқлик ўз-ўзидан совуқроқ жисмдан иссиқроқ жисмга ўтмайди. Термодинамиканинг иккинчи қонунини Томсон қуйидагича таърифлайди: Жараёнларнинг ҳеч қандай йиғиндиси иссиқликни ишга айланишига олиб келмайди, бинобарин, ишнинг иссиқликка айланиши жараёнларнинг ягона натижаси бўлиши мумкин. В.Оствалд таъриф эса қуйидагича: Иккинчи тур абадий двигатели амалга ошириш мумкин эмас. Иккинчи тур абадий двигатели деганда берилган иссиқликни тўла ишга айлантира оладиган машина тушунилади. Термодинамиканинг иккинчи қонуни турли хил системаларга нисбатан қўлланилиши мумкин бўлган табиатнинг умумий қонунидир. Ушбу қонун статистик характерга эга ва кўп миқдордаги заррачаларга, яъни статистика қонуниятларига нисбатан қўлланилиши мумкин. Юқорида таъкидланганидек, иккинчи қонун айланма жараёнда иссиқликни тўла ишга айлантириб бўлмайди. Бу таъкид иссиқлик ва ишнинг табиатидан келиб чиқади. Молекулаларнинг тартибсиз иссиқлик ҳаракатини йўналтирилган ҳаракатга айланиш эҳтимоли жуда кам. Аксинча, молекулаларнинг йўналтирилган ҳаракати тўлалигича тартибсиз ҳаракатга айланиши, иш иссиқликка айланиши мумкин. Газ ўз-ўзидан кенгайиши мумкин, лекин ўз-ўзидан сиқилмайди. Чунки газ сиқилганда тартибсиз ҳаракат йўналтирилган ҳаракатга айланиши керак. Молекулаларнинг тартибсиз ҳаракатини табиийлиги ҳар хил турдаги энергияларни иссиқликка айланишга интилишига, иссиқлик эса совуқроқ жисмларга ўтказилишига сабаб бўлади. Шундай қилиб, ўз-ўзидан борадиган жараёнлар иссиқлик энергиясининг ёйилиши билан кечади. Энергиянинг ёйилишини миқдорий жиҳатдан характерлаш учун термодинамик функция керак бўлади. Бу функция системани бир ҳолатдан иккинчисига ўтишида энергия қандай ёйилшини кўрсатади.

Мазкур функция Р.Клаузиус томонидан энтропия деб аталди ва S ҳарфи билан белгиланди (1865 й.). Энтропиянинг математик ифодасини Р.Клаузиус Карно циклидан келтириб чиқарган.T Q dS   (3) Бу тенглама ихтиёрий ўз-ўзидан борадиган қайтар жараёнлар учун термодинамиканинг иккинчи қонунини аналитик ифодаси ҳисобланади. Қайтмас жараёнлар учун ҳам қўлланилса 3 тенглама умумий тарзда қуйидагича ифодаланади: T Q dS   (4) Бу ерда тенгсизлик белгиси қайтмас жараёнлар учун, тенглик белгиси қайтар жараёнлар учун қўлланилади. Энтропия ҳолат функцияси ҳисобланади, чунки энергиянинг ёйилиши системанинг ҳолатига боғлиқ. Тенгламадаги  Q/T нисбат жараённинг элементар келтирилган иссиқлиги дейилади ва энтропиянинг тўлиқ дифференциали (dS) га тенг. Энтропия ҳолат функцияси бўлганлиги учун унинг ўзгариши (  S) жараён йўлига эмас, системанинг бошланғич ва охирги ҳолатларига боғлиқ:      îõèð áîøë áîøë îõèð T Q S S S  (5) Энтропия системанинг экстенсив хоссаси бўлганлиги учун системанинг массаси берилган температурада n марта орттирилса, системага берилган иссиқликнинг элементар миқдори ҳам n марта ортади. Шундай қилиб, модданинг энтропияси унинг табиати ва массасига, ҳамда температурага боғлиқ. Энтропиянинг қиймати Ж/(мол  К) да ифодаланади. 3 тенгламадаги  Q ни C p dT га алмаштирилса, T dT C dS p  (6) келиб чиқади. Ушбу тенглама абсолют нолдан T гача интегралланса қуйидаги тенглама ҳосил бўлади:

   T T p T dT C dS 0 0 ;   T p T T dT C S S 0 0 (7) Тенгламадаги S 0 ва S T модданинг абсолют 0 ва T температурадаги энтропиялари. 1906 йилда Нернст ҳар хил моддаларнинг энтропияларини аниқлаб абсолют нолга яқин температураларда кўплаб жараёнларнинг энтропиясининг ўзгариши ҳисобга олиш учун жуда кам бўлади. 1912 йилда Планк ва 1923 йилда Льюис ва Рендал абсолют 0 да кристалл панжарасида дефекти бўлмаган кристалл модданинг энтропияси (S 0 ) 0 га тенг бўлади деган постулатни таклиф қилдилар. Планкнинг ушбу постулати кейинчалик термодинамиканинг учинчи қонуни деб номланди. S 0 = 0 га нисбатан топилган энтропия абсолют энтропия дейилади ва унинг қиймати доим мусбат бўлади. Ҳисоблашларда стандарт энтропия S 0 дан фойдаланилади. Стандарт энтропия деб стандарт босим ва стандарт температурадаги энтропияга айтилади. Ўзгармас агрегат ҳолатдаги 1 мол модда учун энтропия қуйидаги тенглама бўйича ҳисобланади:    T p T T dT C S S 298 0298 (8) ёки   T p T T dT C S 0 (9) Ҳолат функцияси сифатида энтропиянинг ўзгариши жараённи қайтар ёки қайтмас йўл билан боришига боғлиқ эмас. Бу ҳолат ихтиёрий реал жараёнда энтропиянинг ўзгаришини ҳисоблаб топиш имкониятини беради. Фазавий ўтишларда энтропиянинг ўзгариши. Фазавий ўзгаришларга суюқланиш, кристалланиш, буғланиш каби жараёнлар киради. Бундай жараёнлар ўзгармас босим ва ўзгармас температурада боради. Уларнинг энтропияси ўзгаришини қуйидаги тенглама бўйича ҳисоблаш мумкин:             îõèð áîøë îõèð áîøë îõèð áîøë áîøë îõèð T H H d T Q T T Q S S S ) ( 1 1 . .   (10) Бу ерда  H ва T фазавий ўзгаришнинг моляр иссиқлиги ва температураси.

Мисол. 25 o C да 3,16  10 3 Па босимда сувнинг моляр буғланиш иссиқлиги 44 кЖ/мол бўлса, 1 мол сувни буғланиш жараёнида энтропия ўзгаришини ҳисобланг. Ечиш: ) /( 15,0 298 / 44 Ê ìîë êÆ ìîë êÆ S S S ñóþê áóã       Энтропия ўзгариши ишораси жараён иссиқлиги ишораси билан белгиланади. Иссиқлик системага берилганлиги учун  H буғл >0 ва  S буғл >0 бўлади. Кимёвий реакцияларда энтропиянинг ўзгариши. Кимёвий реакция боришидаги энтропиянинг ўзгариши реагентларнинг стандарт энтропия қийматларидан фойдаланиб ҳисобланади:     áîøë i i ìàõñ i i r S S S ) ( ) ( 0 0 298,   (11) Бу формулада  ìàõñ i iS ) ( 0  ва  áîøë i iS ) ( 0  стехиометрик коэффициентларни ҳисобга олган ҳолдаги реакция маҳсулотлари ва бошланғич моддаларнинг стандарт энтропиялари қийматлари. Мисол. Стандарт шароитларда сув ҳосил бўлиш реакциясида энтропиянинг ўзгаришини ҳисобланг. H 2 (г) + 1/2 O 2 (г) = H 2 O (г). Ечиш: 11 тенгламага ва справочник маълумотларига асосан S 0 H2 =130,6; S 0 O2 =205,0; S 0 H2O =69,7 Ж/(мол  К);  S r = 69,7 – 130,6 – 1/(2  205,0) = -163,1 Ж/ (мол  К). Айрим физик-кимёвий масалаларни ҳал қилишда энтропиядан фойдаланиш мумкин. Энтропия изоляцияланган системада борадиган жараённинг мумкинлиги, йўналиши ва бориш чегарасини белгиловчи критерий сифатида. Изоляцияланган системада  Q = 0, шунинг учун ички энергия ва ҳажм доимий. Бундан (dS) U,V  0, (  S) U,V  0 (12) 12 тенгламадан келиб чиқадики, ташқаридан энергия берилмаганда изоляцияланган системада энтропия ортиши билан борадиган, яъни қайтмас

жараёнлар содир бўлади. Жараён энтропиянинг максимал доимий қиймати билан характерланадиган мувозанат қарор топгунча давом этади. Энтропия системада тартибсизлик ўлчови сифатида. Юқоридаги мисолдан кўрсатилганидек,  S нинг қиймати фазавий ўзгариш иссиқлигига тенг. Агар  H > 0 бўлса  S > 0. Энтропиянинг ортиши молекулаларнинг тартибсиз ҳаракатининг кучайиши билан боғлиқ. Демак, энтропиянинг ортиши системада тартибсизликнинг ортишидан келиб чиқади. Мисол. 1 мол сувни буғ ҳолатига ўтишида энтропия қандай ўзгаради? Ечиш: 10 тенгламага мувофиқ,  S = S буғ – S суюқ. = 188 – 69,8 = 118,2 Ж/(мол  К). Энтропия боғланган энергия ўлчови сифатида.  H = H охир – H бошл бўлганлиги учун  H = TS охир – TS бошл (13) бўлади. Ушбу тенгламадаги TS энергия ўлчамига эга. S қанча катта бўлса, TS ва H ҳам шунча юқори, молекулаларнинг тартибсиз ҳаракати ва энергиянинг ёйилиши ҳам шунча катта ва системанинг иш бажариш қобилияти паст бўлади. Демак, энтропия энергиянинг ишга айланмайдиган қисми (TS) ни характерлайди. Бундай энергия боғланган энергия дейилади. Бир хил энергия заҳирасига эга бўлган система ҳар хил иш бажариш қобилиятига эга бўлиши мумкин. Масалан, сиқилган ва сиқилмаган газ ҳар хил энтропияга эга, сиқилган газнинг энтропияси камроқ. Шунинг учун бир умумий энергия заҳирасига эга бўлишига қарамасдан сиқилган газнинг иш бажариш қобилияти каттароқ. Термодинамик потенциаллар. Энтропия изоляцияланган системада ўз- ўзидан жараённи бориши эҳтимолини белгиловчи функция ҳисобланади. Ёпиқ системалар учун шунга ўхшаш функциялар термодинамик потенциаллар: Гелмголц энергияси A (изохор-изотермик потенциал) ва Гиббс энергияси G (изобар-изотермик потенциал) ҳисобланади. Кимёда кўпроқ Гиббс энергияси аҳамиятлироқ, чунки кимёвий реакциялар кўпроқ доимий босимда кетади. Гелмголц энергияси ва Гиббс энергиялари қуйидагича ифодаланади:

A = U – TS (14) G = H – TS (15) Гелмголц энергиясининг физик маъносини тушуниш учун қуйидаги тенглама доимий ҳажм ва температурада дифференциалланади. TdS  dU + pdV +  W’ (16) W’  T(S охир – S бошл ) – (U охир – U бошл ), W’  T(U бошл – TS бошл ) – (U охир – TS охир ), W’  A бошл – A охир ёки W’  – (A охир – A бошл ), W’  –  A (17) Тенглик белгиси қайтар жараёнларга, тенгсизлик белгиси қайтмас жараёнларга тегишли. 17 тенгламадан кўринадики, Гелмголц энергиясининг камайиши жараённинг фойдали ишига тенг ёки катта. Гелмголц энергияси системанинг иш бажариш қобилиятини кўрсатади, яъни изохор-изотермик жараёнда энергиянинг ишга айланган қисмини белгилайди. Гиббс энергиясини Гелмголц энергияси орқали ифодалаш мумкин. G = U + pV – TS = A + pV (18) –  G = –A – p  V (19) Гиббс энергиясининг камайиши жараённинг максимал фойдали ишига тенг ёки ундан катта. Гиббс энергияси ҳам системанинг иш бажариш қобилиятини кўрсатади, яъни изобар-изотермик жараёнда энергиянинг ишга айланган қисмини белгилайди. Гиббс ва Гелмголц энергиялари эркин энергия ҳам дейилади. Шундай қилиб, иккита муҳим ҳолатда кимёвий реакциянинг фойдали иши 0 га тенг: 1) реакция тўла қайтмас йўл билан бораётган бўлса; 2) реакция бораётган система барқарор мувозанат ҳолатида бўлса. Иккала термодинамик потенциал ҳам ҳолат функциялари бўлиб, реагентлар табиатига, массасига ва температурага боғлиқ. Бундан ташқари, Гиббс энергияси босимга, Гелмголц энергияси ҳажмга боғлиқ. Термодинамик

потенциалларнинг абсолют қийматлари маълум эмас, ҳисоблашларда уларнинг ўзгаришидан фойдаланилади. Изотермик жараёнда изохор ёки изобар потенциалнинг ўзгариши қуйидаги тенгламалар билан ифодаланади: 14 ва 15 тенгламалардан Гиббс-Гелмголц тенгламасини келтириб чиқариш мумкин:V T A T U A          (20) p T G T H G          (21) Мазкур тенгламалар Гиббс-Гелмголц тенгламаси дейилади. S T A V         ва S T G p        бўлганлиги учун 20 ва 21 тенгламалар қуйидагича ифодаланиши мумкин:  A =  U – T  S (22)  G =  H – T  S (23) 22 ва 23 тенгламалардан кўпинча реакция давомида Гиббс ва Гелмголц энергияларининг ўзгаришини ҳисоблашда фойдаланилади.

Адабиётлар: 1. Е.Н.Еремин. “Основ ы химической термодинамики”. М.: “В ы сшая школа”, 1978, 391 с. 2. О.М.Полторак. «Термодинамика в физической химии». М.: «Высшая школа», 1991, 319 с. 3. М.Х.Карапетьяц. «Химическая термодинамика». М.: «Госхимиздат», 1953. 4. Х.У.Усманов, Х.Р.Рустамов, Х.Р.Рахимов. «Физик химия». Тошкент: “Ўқитувчи» , 1974. 5. Х.Р.Рустамов. «Физик кимё». Тошкент: “Ўқитувчи» , 1980. 6. А.Г. Стромберг, Д.П.Семченко. “Физическая химия” М.: “Химия”, 1988.

Похожие

Термодинамиканинг нолинчи ва биринчи қонунлари

Кимёнинг асосий қонунлари

Кимёвий жараёнлар хакидаги таълимот, физик кимёнинг ривожланиши

Термодинамикани номувозанат жараёнларга қўллаш

Коллоид кимё