Коллоид кимё - Химия - Рефераты

Коллоид кимё

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69 KB

Коллоид кимё Режа: 1. Дисперс системаларнинг ўзига хос хусусиятлари. 2. Дисперс системалар хиллари 3. Коллоид системаларни ҳосил бўлиш назариялари 4. Табиатдаги ва техникадаги дисперс системалар

Кириш Амалий машғулотлар ўқув педагогик жараённинг энг мухим бўғинларидан биридир. Талабалар унда ўзларининг ўрганаётган фани бўйича назарий билимларини чуқур ва тўла ўзлаштириш имкониятига эга бўлиб, иш асбоблари билан муомула қилишни, олинган натижалар асосида мустақил хулосалар чиқаришни ўрганадилар. Ҳавола қилинаётган ушбу услубий қўлланма «Коллоид кимё» ўқув дастури асосида тузилган бўлиб, «Кимё» ихтисослиги талабаларига мўлжалланган. Унда жами 8 та амалий машғулотлар давлат ўқув дастури асосида ёритилган. Ҳар бир лаборатория машғулотидан олдин ўрганиладиган мавзу бўйича назарий махлумот, ишни бажариш учун керакли асбоб – ускуна ва реактивлар, унинг тафсилоти, олинган натижаларни хисоблаш йўли (график ва жадвал тарзида) кўрсатиб ўтилган. Шунингдек ҳар бир машғулотга оид назорат саволлари ва тест топшириқлари берилган. Талаба ушбу услубий қўлланмадан фойдаланишда қуйидаги кетма – кетликка риоя қилиши лозим: 1). Ишни бажаришдан олдин берилган мавзуга оид назарий қисм билан танишиб чиқиши; 2) ишни бажарилиш услуби билан танишиб чиқиши; 3) керакли асбобнинг схемасини қайд килиш дафтарига чизиши ва асбобдан фойдаланиш билан танишиб чиқиши; 4) олинган натижалар асосида график ва жадвалларни тўлдириши; 5) ва ниҳоят мавзуга оид назорат саволлари ва тест топшириқлари бўйича мустақил ишлай олиши; 6) олинган умумий натижаларни хисоботини иш дафтарига қайд қилиши.

ДИСПЕРС СИСТЕМАЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ. Ҳозирги замон коллоид кимёсини ҳеч қандай муболағасиз, коллоидлар ва сирт ҳодисалар фани дейиш мумкин. “ Коллоид “ сўзи грекча сўз бўлиб клейсимон деган махнони англатади. Дисперслик, яхни моддани тарқалганлиги (майдаланганлиги ) коллоид кимёвий характеристикаларнинг энг асосийси ҳисобланади. “ Дисперс “ сўзи лотинча тарқалмоқ, бўлак-бўлак бўлиб кетмоқ сўзидан келиб чиққан. Бирор модданинг майда заррачалари бошқа модда ичида тарқалишидан ҳосил бўлган система дисперс система дейилади. Тарқалган модда дисперс фаза , иккинчи модда эса дисперсион муҳит деб номланади. Агар дисперслик сўзини кенг махнода ишлатсак, масалан молекуляр сатҳдаги (атом ва ядро сатҳдаги) дисперслик ҳар қандай моддага тааллуқлидир. Коллоид кимёдаги дисперслик тушунчаси фақат коллоид ҳолатдаги соҳани, яхни жисм кўхлами 10 -7 дан 10 -5 см гача бўлган соҳани ўз ичига олади. Бу соҳада барча реал жисмлар мавжуддир. Шунинг учун коллоид ҳолат тўғрисида гапирганда у материянинг умумий ва шу вақтнинг ўзида алоҳида бир ҳолати деб қаралиши керак. Бу алоҳида ҳолатнинг асосий ҳал қилувчиси сирт ҳодисалардир. Хақиқатда ҳам ҳар бир қаттиқ жисмни майдалаётганда, эзаётганда биз узликсиз равишда унинг йиғинди сиртини оширамиз, бунда йиғинди ҳажм ва масса ўзгаришсиз қолади. Демак, дисперсликни оширган сари солиштирма сирт ҳам ортади (бирлик массага нисбатан ). Дисперс системаларда дисперс фаза заррачалари катта сиртга эга бўлганлиги сабабли уларнинг сиртидаги атом ва молекулалар алоҳида ҳолатда бўлади. Кўпинча коллоид эритманинг сирт қавати унинг ички қаватидан ҳатто таркиб жиҳатидан фарқ қилади. Бинобарин, ҳар қандай дисперс системада хақиқатан учта фаза: дисперс фаза, дисперсион муҳит ва сирт фаза мавжуддир. Шунга кўра коллоид кимёда уч мухим муаммо билан иш кўришга тўғри келади, бўлар:

1) сиртда содир бўладиган ҳодисаларни ва сирт қаватларни ўрганиш; 2) дисперс системаларнинг сирт фазага боғлиқ хоссаларини ўрганиш ва 3) дисперс системаларнинг мавжудлик шароитларини ўрганишдан иборат. Капилляр- ғовак моддалар ҳам дисперс системалар жумласига киради. Уларда ҳам юқори дисперслик ва катта сирт мавжуддир. Бу синф дисперс системаларга тупроқ, ёғоч, табиий сув, тоғ жинслари, адсорбентлар, катализаторлар, турли туман озиқ –овқат маҳсулотлари, резина, бўёқ ва ҳоказоларнинг ҳаммаси дисперс системаларга мисол бўла олади. Мембраналар, диафрагмалар, геллар ва ивиқлар дисперс системалар синфининг чегара ҳолатини эгаллайди. Мембрана диафрагмага қараганда умумийроқ тушунчадир. Диафрагма – бу ғоваксимон жисмлар бўлиб, мембраналар эса одатда, юпқа эластик плёнкалардан иборат бўлади. Улар ҳажмий фазаларни ажратиб туради. Лекин униси ҳам, буниси ҳам бир хил механизмда тахсир қилади. Шу сабабли диафрагма ўрнида ҳам мембрана тушунчаси кўп ишлатилади. Дисперс системалар гетероген бўлиб улар икки (ёки ундан ортиқ) фазадан – дисперс фаза ва дисперсион муҳитдан иборатдир. Шундай қилиб, коллоидлар соҳасида янги сифат, янги мустақил ўзгарувчи – дисперслик келиб чиққан. Дисперслик модданинг барча хоссалари функциясига айланади. C истема эса ўзидаги ўзгарувчилари сони ортиши билан мураккаблашади. Кўпгина қонунлар (масалан, таркибнинг доимийлик, Фарадей қонунлари, фазалар қоидаси) коллоид соҳасида бутунлай бошқача тахрифлана бошлайди. Бу ажабланарли хол эмас, чунки физикавий кимё қонунларини яратишда идеал системалардан (масалан, идеал газлар, чексиз суюлтирилган эритмалар ва бошқа моделлардан) фойдаландик. Бизни ўраб олган дуне, бизни ўзимиз ҳам, дисперс системалардан таркиб топганмиз. Шунинг учун кимёнинг қонунларини реал дунёга қўллашда биз беихтиёр ўзига хос бўлган “коллоид – кимё “ билан иш кўрамиз. Коллоид кимёни реал жисмлар кимёси деб номлаш мумкин . Дархақиқат,

коллоид кимёни принципиал аҳамияти, мустақиллиги ва уни қизиқлиги ҳам ана шундадир. Коллоид системаларнинг заррачалари муҳитнинг молекула (ва ион) лари кўхламидан анча каттадир. Шунинг учун “ коллоид заррача – муҳит ” дан иборат чегара сирт ҳосил бўлади. Суспензияларда бу сиртни кўз билан ёки микроскоп билан кўриш мумкин. Лекин коллоид системаларда бахзи заррачаларни махсус оптик асбобсиз кўриб бўлмайди. Буни қайд қилиш мақсадида уларни микрогетероген системалар деб атаймиз. Махлумки, икки фазанинг чегарасида сирт энергия Е сирт ҳосил бўлади, у сирт юза S га тўғри пропорционалдир: Е сирт =   S Агар дағал дисперс системани майда бўлакларгача эзиб коллоид заррачалар ҳосил қилсак, системадаги йиғинди сирт юза бир неча бор катталашади ва демак сирт энергия ҳам ортади. Термодинамиканинг иккинчи қонунига биноан эркин энергия минимумга интилади, шунинг учун коллоид системаларда ўз – ўзича борувчи жараёнлар амалга ошади ва берилган ҳолда сирт энергияни камайтиради. Заррачаларни муҳитдан адсорбциялани-ши ёки агрегацияланиши, яхни коллоид –дисперс заррачаларни бирлашиб (ёпишиб) дағал дисперс системалар ҳосил қилишида эркин энергия камаяди. Бунда система кинетик нуқтаи назардан беқарор ҳолатга ўтади. Буни тахқидлаб ўтиш учун (Н. Г. Песков томонидан) коллоид системаларни агрегатив –беқарор системалар деб аташ таклифи киритилди. Шундай қилиб кинетик барқарор коллоид системалар ўз –ўзича агрегатив беқарор системаларга ўтади, яхни бузилади. Система бузилмасин десак, унга учинчи компонент – стабилизатор киритиш керак. Стабилизаторлар агрегатланиш, сольватланишни олдини олади. Коллоид системалардан фарқли, барча молекуляр ионли эритмалар гомоген системалар қаторига киритилади ва улар чин эритмалар дейилади. Юқори дисперс системаларда мавжуд ортиқча эркин энергия системани (химиявий системалардан фарқли) термодинамик беқарор қилиш билан уларни тўлиқ

олдинги ҳолатга келмайдиган, структур ўзгаришларга учрайдиган ва лабиллигини оширадиган даражага олиб келади. Бу эса ўз навбатида материянинг эволюциясида жуда катта аҳамият касб этади. Бошқача қилиб айтганда, материяни юқори даражада тартибли шаклга –хаётга ундайди. Ҳаётий жараёнларни потенциал имконияти дисперс системаларни пайдо бўлиш маҳсули экан дейиш мумкин. Шуни қўшимча қилиб айтиш мумкинки –ҳозирги кунда табиатшуносликда мавжуд комплекс биологик муаммолар махлум бир даражада дисперс системалар физик кимёси асосида 0102033 ечилмоқда. Шу сабабли дисперс системаларни (коллоид кимёни) ўрганиш кундан – кунга кенгайиши кутилмоқда. Дисперс системалар хиллари Кўпчилик олимлар дисперс системаларни ўз номи билан аташади. Улар: дағал дисперс системалар, коллоид-дисперс системалар ва молекуляр дисперс системалар. Махлумки, улар ўзаро бир-бирига ўта оладилар. Чин эритмадан коллоид эритма ҳосил қилиш мумкин, ундан дағал дисперс системага ўтиш ва тескари тартибда ўзгариш қилиш мумкин ва чин эритма олинади. Бу амаллар конденсация ва диспергация усуллари деб номланади. Яқинларгача коллоид эритмаларни (ўз навбатида) лиофоб ва лиофиль гуруҳларга бўлиб келишди. Агар коллоид заррачалар суюқ фазада бўлсалар, бу системалар одатда коллоид эритма ёки золлар деб аталади. Лиофоб коллоид эритмаларга шундай дисперс системаларни киритишар эдиларки, уларнинг заррачалари анорганик бирикмалар бўлиб, атомлар, ионлар ёки молекулалар агрегатидан иборат бўлиши керак эди. Лиофоб коллоид системалар ёмон сольватланади, яхни улар эритувчи молекулалари билан мустаҳкам бирикма ҳосил қилмайдилар. Бундай системаларни олиш учун энергия сарфлаш зарур. Масалан, механик (ишқалаш билан), химиявий (қайтариш, оксидлаш), электрик (электр токи

ёрдамида чанглатиш) энергияларини сарфлаш керак. Лиофиль коллоид системаларга ўз-ўзидан ҳосил бўлувчи оқсилнинг сувдаги, каучукнинг бензолдаги эритмалари ва бошқаларни киритганлар. Лиофоб коллоидлардан фарқли ўлароқ лиофиль коллоидлар эритувчига катта мойиллик билдиради ва сольватланадилар. Шу сабали улар нисбатан барқарордирлар. Академик Х. У. Усмоновнинг устози В. А. Каргин ва бошқалар бундай бўлинишни хатолигини исботлаб бердилар. Лиофиль коллоидлар юқори молекуляр бирикмалар–оқсиллар, гуммиарабиклар, каучук, бахзи бир углеводлар ва бошқалар коллоид эритмалар эмас. Улар чин эритмалар, яхни молекуляр эритмалар ҳосил қиладилар. Лекин макромолекулаларнинг катталиги билан ўз хоссалари жиҳатдан коллоидларга ўхшаб кетадилар. Чунончи: улар ярим ўтказгичлар орқали фильтрланмайдилар, диффузияси лиофоб коллоидларникидек ва ёруғликни тарқатиш хусусиятига эгадирлар. Коллоид системаларни лиофоб ва лиофиль гуруҳларга ажратадиган бўлсак ҳам, буни шартли равишда деб тушунмоқ ўринлидир, чунки, лиофиль коллоидлар юқори молекуляр бирикмалардир, уларнинг бахзи бир хоссаларигина коллоид эритмаларга мос келади, холос. Юқори молекуляр бирикмалар эритмаларининг ўзига хос хусусиятларидан бири, улар бир- бири билан ўзаро нафақат ассоциатлар ҳосил қила оладилар, балки улар сольватлана оладилар. Жуда кичик (0,5  ва ундан юқори) концентрацияларда эритма ўзининг оқишини тўлиқ йўқотади. Бу ҳолда юқори молекуляр эритмалар қаттиқ жисмлар хоссасини намоён этиб ивик (гель) лар ҳосил қиладилар. Лиофоб коллоидлар ҳам гель ҳолатга ўта оладилар. Лекин бунда характерли томони шундан иборатки, улар ўз-ўзича золь ҳолатига ўта олмайди. Шунинг учун лиофоб коллоидлар қайтмас коллоидлар ва лиофиллар эса қайтар коллоидлар номларини олганлар. Яна бир ўхшашлик томонларидан бири оқсиллар –амфотер электролитлар бўлиб лиофоб коллоидларга ўхшаб электролитлар тахсирида коагуляцияланадилар. Бир сўз билан, лиофоб коллоид системалар ва юқори

молекуляр бирикмалар эритмаларида фарқланишлик билан бирга ўхшашликни ҳам кўра оламиз. Коллоид системаларни ҳосил бўлиш назариялари Коллоид системаларни ҳосил бўлиши бўйича турли хил қарашлар мавжуд, лекин уларни 2 та назарияга бирлаштириш мумкин: суспензоид ва кимёвий назариялар. В. Оствальд суспензоид назарияси асосчиси бўлиб, у коллоидларни дағал дисперс системалар билан чин эритмалар ўртасидаги ҳолат деб қарайди. Бу нуқтаи назаридан барча золлар ва суспензиялар сифатий бир хил ва бир-биридан фақат заррача кўхлами билан фарқланадилар. Суспензоид назария заррачаларни изолирланган ва, мутлақо, ўзи тўрган муҳит билан алоқасиз деб қарайди. Кимевий назария (М. Жуков, Н. Песков, В. Думанский ва бошқалар ) эса, аксинча заррачаларни иккинчи даражали характеристика деб, заррачани у ўраб тўрган муҳит билан тахсирлашувини асосий ўринга суради. Бу тахсирлашув орқали коллоидларни барча хусусиятларини боғлашга харакат қилади. Айтиш жоизки, ҳеч бир назария ҳам коллоид хақида тўлиқ тасаввурга эга эмас. Шунга қарамасдан суспензоид назария ўзини оддийлигига қарамасдан чин эритма билан коллоид эритма ўртасидаги миқдорий боғланишларни ўрната олган, улар ўртасидаги метафизик қарама –қаршиликни бартараф қила олган назариядир. Коллоидлар хақидаги тўлиқ тасаввурларга фақат иккита назарияни бир олиб боргандагина эга бўлиш мумкин. Табиатдаги ва техникадаги дисперс системалар Табиатда коллоид системалар ва юқори молекуляр бирикмалар

эритмалари ниҳоятда кенг тарқалган. Оқсил, қон, лимфа кабилар ҳайвонларда, оқсил, углеводлар, пектинлар, шарбатлар –ўсимликларда коллоид ҳолатда мавжуд. Коллоид модда дейишни ўзи тўғри эмас, моддани коллоид ҳолатида дейилгани тўғри бўлади. Чунки, шароитга (муҳит, эритувчи табиатига) қараб бир модда ҳам кристоллоид, ҳам коллоид ҳолатда мавжуд бўла олади. Масалан, канифол, парафин, совун спиртда эриса чин эритма ҳосил қилади, сувда эриб эса коллоид эритма ҳосил қилади. Аксинча, натрий хлорид сувда эриганда чин эритма ҳосил қилади, лекин уни бензолда эритиб, коллоид эритмасини ҳосил қилиш мумкин. Демак, коллоид ҳолат материянинг ўзига хос алоҳида ҳолатидир. Коллоидларнинг аҳамияти саноатда каттадир. Саноатнинг кўпгина ишлаб чиқариш тармоқлари коллоид системалар билан боғлиқ. Озиқ –овқат, тўқимачилик, резина, тери, лак –бўёқ, керамика ишлаб чиқариш, синтетик каучук, сунхий ипак, пластмасса, сурков материаллар –барчаси коллоид системалар билан боғлиқ. Қурилиш материаллари ишлаб чиқариш (цемент, бетон, пенопласт ) технологияси ҳам коллоид кимё ютуқларига асосланади. Кўмир, торф, металлургия ва нефть саноати дисперс системалар билан алоқадор. Сун ъ ий тошлар, рангли шиша, қоғоз, совун, лак ишлаб чиқаришда ҳамда техниканинг бошқа соҳаларида, медицина ва қишлоқ хўжалигида коллоид-кимёвий жараёнларнинг аҳамияти ниҳоятда катта. Тупроқ коллоидлари ҳосилдорликни оширишда ниҳоятда катта роль ўйнайди. Коллоид кимё фойдали қазилма бойликларни бойитиш жараёнида, эзиш, майдалаш, флотация жараёнида, шунингдек фотография жараёни технологиясида ўз ютуқларини намойиш қилмоқда.

Похожие

Коллоид кимё фанининг вазифалари. Коллоид золларига характеристика

Коллоид эритмаларни тозалаш

Коллоид золларнинг синфлари

Коллоид золларнинг олиниш усуллари

Коллоид химиянинг ривожланиш тарихи