Кимёвий жараёнлар хакидаги таълимот, физик кимёнинг ривожланиши - Химия - Рефераты

Кимёвий жараёнлар хакидаги таълимот, физик кимёнинг ривожланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64 KB

Кимёвий жараёнлар ҳақидаги таълимот, физик кимёнинг ривожланиши Кимёнинг асосий муаммосини ечишнинг тўртинчи концепцияси - ишлаб чиқаришнинг (авиация, автомобил, материал, ёқилғи, энергетика.) ривожланиши ва унга қўйиладиган талаблар асосида юзага келди. Сабаби структура ҳақидаги таълимот бу масалани батафсил ҳал қилиб бера олмади. Чунки кимёвий динамика - реакция боришини структурага асосланиб тушунтира олмади. Буни кимёвий жараёнлар асосида тушунтириш мумкин. Маълумки, моддий оламнинг ҳаракат қонунларини, жумладан, кимёвий жаргёнларни асосан, икки усул билан кузатиш-тажриба ва фикрлаш йўли билан ўрганиш мумкин. Кузатиш-тажриба усули асосий усул бўлса ҳам унинг воситасига турли кимёвий жараёнларни, улардаги умумийлик, фарқни ва умумлашган қонуниятларни билиб бўлмайди. XVIII асрнинг ўрталарида буюк рус олими М.В.Ломоносов табиат сирларини, шу жумладан, кимёвий жараёнларни ўрганишда кузатиш-тажриба усули билан бир қаторда, фикрлаш усулини ҳам қўллашни тавсия этди ва юқорида баён этилган вазифаларни ҳал этувчи «Назарий кимё» фанининг яратилиши кераклигини, яъни кимёвий жараёнларни ўрганишда физика қонунларидан фойдаланиш кераклигини ва бу янги фанни «Физик кимё» номи билан аташ кераклиги ҳақидаги таклиф билан чикди. Физик кимёнинг номи ва унинг вазифаси биринчи марта Ломоносов томонидан 1755 йилда унинг «Ҳақиқий физик кимё» китобида - физик кимё мураккаб моддаларда содир бўладиган кимёвий жараёнларнинг сабабиии физика қонунлари ва тажрибалари асосида тушунтирувчи фан деб белгиланди. Шундай қилиб, физик кимё кимёвий жараёнларнинг умумлашган қонунлари ва улар орасидаги боғланишларни аниқлайдиган фандир. Физик кимё фани бу вазифаларни ечишда, асосан уч усулдан: термодинамика, молекуляр-кинетик назария ва квант механика усулидан

фойдаланади. Термодинамика усули термодинамиканинг учта қонунига (яъни постулатига) асосланган бўлиб, унда узоқ вақт давомида тўпланган тажриба ва кузатиш натижалари умумлаштирилгандир. Бу усулда термодинамиканинг уч постулатидан фойдаланиб, аниқ натижалар олинади. Термодинамика усулида системадаги моддалар молекулаларининг тузилишини билиш шарт эмас, яъни бу усул воситасида жараённинг моҳияти ойдинлашмайди (термодинамика усулининг камчилиги). Бу усулнинг яна бир хусусияти шундаки, унда системанинг умумий хоссалари (масалан, температура, ҳажм, босим ва ҳоказолар) билан иш кўрилади. Молекуляр кинетик ёки статистик усулда системани ташкил этувчиларнинг (атомлар ва молекулалар ҳаракати) хоссалари теширилиб, жамланади. Бу усулдан фойдаланиш учун, асосан системанинг тузилишини билиш керак. Термодинамика ва молекуляр-кинетик усуллар бир-бирини тўлдирувчи усуллардир. Квант механика усули, асосан, модцаларнинг тузшшшини ўрганишда қўлланилади. Кимёвий жараён - кўп факторли бўлиб, реакция йўналиши, реакция тезлиги, температура, босим, ҳажм, реагентлар концеитрацияларига боғланишларини ўрганишни қамраб олди. Кимёвий реакциялар тезлигини биринчи марта 1850 йилда миқдорий жиҳатдан А.Вильгельм ўрганди. Поляриметр асбоби ёрдамида сахароза гидролизини кислота иштирокида ўрганиб реакция тезлигининг вақтга логарифмик боғлиқлигини аниқлади. 1862-63 йилларда М.Еертло ва Панн ден Сен-Жиль спиртга кислота таъсир этдириб мураккаб эфир олиш тезлигини текшириб, у олинган модда микдорига боғликлигини айтдилар. 1867 йил Норвегаялик олимлар Гульдберг К. ва Вааге П.лар томонидан массалар таъсири қонунини кашф қилинди.

Бу қонун реакция тезлигига концентрациянинг таъсирини ва унга қараб реакцияни бошқариш мумкин эканлигини кўрсатади. Меншуткин Н.А. - спирт ва кислота орасидаги реакция тезлигига спиртнинг тузилиши ва муҳитнинг таъсирини ўрганди. Пфаундлер Л. биринчи бўлиб фақат ўзаро тўқнашган молекулаларгина реакцияга киришади деган фиқрни фанга киритди.. Аррениус С. 1879 йилда реакция тезлиги фақат тўқнашиш сонига боғлиқ бўлиб қолмай, балки активланиш энергиясига ҳам боғлиқ эканлигани исботлади. Вант-Гофф реакцияларни икки турга: мономолекуляр ва бимолекуляр реакцияла]эга ажратди ҳамда температура, иссиқлик эффекти (изобара, изохора тенгламалари) ва мувозанат константасини ифодасини кўрсатади. 1877 й Г.Гельмгольц "кимёвий жараёнлар термодинамикаси" деган атамани фанга киритди. Эркин энергия қуйидаги ифода билан белгиланди: 1884 йилда француз олими Ле-Шателье кимёвий реакциялар мувозанатининг силжиш қоидаларини таърифлади. Боденштейн М-, Эйринг Г. ва бошқалар активланган комплекс назариясини яратдилар. лекин бу текширишларда электроннинг тўлқин хоссаси ҳисобга олинмайди. Кимёга реакция бориш жараёнлари кўп омилли деган атама 1880 йилда киритилди. Бу омиллардан энг муҳими - эритувчи эканлигини 1770-80 йилларда Шееле К. кўрсатиб ўтади ва уни микдорий жиҳатдан 1880 йилда Н.А.Меншуткин изоҳлаб фақат эритувчи табиати эмас, балки унинг массаси ҳам таъсир этишини исботлади.

Иккинчи таъсир қилувчи омил уларда қатнашаётган қўшимча заррачалар табиати ва миқцори ҳисобланади. Реакция жараёнига таъсир қилувчи учинчи омил -реакциялар амалга ошадиган реактор деворларининг таъсиридир. Бу йўналишдаги илмий ишлар натижаси сифатида Семенов Н. томонидан занжирли реакцияларнинг таклиф қилиниши бўлди. Шундай қилиб - назарий кимё вужудга келиб, бунда фақат атом, ва молекулалар ўртасидаги борадиган реакцияларнигина эмас, балки кимёвий - технологик жараёнларни ҳам олдиндан қандай амалга ошиши ва қандай маҳсулотлар ҳосил бўлиши мумкин эканлиги кўрсатилди. Семёнов Н.Н. ва Хиншельвулд С. Н лар бу соҳадаги ишлари учун Нобел мукофоти совриндори бўлганлар ва кимёвий жараёнларни бошқариш учун уларнинг механизмларини ўрганиш кераклигини таъкидлашган. Кейинги ўн йилликларда реакциянинг занжирли механизмларидан фойдаланиб полимерланиш, портлаш реакциялари, радиацион кимёвий жараёнларни, атом реакторларида бўладиган реакцияларни амалга ошириш мумкин эканлиги исботланди. Кимёвий реакциялар тезлиги ва мувозонатини ўрганишда катализ ҳақидаги таълимот ҳам асосий ўринни эгаллайди. 1835 йилда Берцелиус бир қанча реакцияларни ўтказиб реакция боришига катализаторлар таъсир бўлади деган ғояни фанга киритди. Бир қанча олимлар шу жумладан Грин В катализаторлар реакцияга киришаётган заррачаларни ташийди деган бўлса, Мерсер Д катализни кучсиз кимёвий мойилликдан иборат бўлади деган ғояни илгари суради. Кекуле А эса катализатор реакцияга киришаётган заррачаларни бир-бирига яқинлаштириш учун хизмат қилади деган фикрлар билан чиқдилар. Оствальд В. катализатор реакция тезлигини оширишини кўрсатиб, лекин ўзи охирги маҳсулотда бўлмаслигини айтади ва катализ ҳодисасини қуйидаги хилларга бўлишни таклиф қилди: 1. Гомоген катализ. 1. Гетероген катализ.

2. Фермент катализ. Шундай қилиб кимёвий кинетика ва термодинамика кимёвий жараенларни бошқаришда асосий ролни ўйнабгина қолмасдан, кимёнинг асосий муаммосини ҳал килишдаги тўртинчи концепцуал система вазифасини ҳам бажарди. КИМЁВИЙ ЖАРАЁНЛАР ЭВОЛЮЦИЯСИ. Кимёнинг тарихий ривожланишида кимёнинг бош муаммосининг эволюцияси жуда катта аҳамиятга эга. Бу фақатгина назарий кимё бўлиб қолмасдан балки кимёнинг янги сифатдагиси бўлиб ҳисобланади. Чунки бу кимё табиатда бўлаётган ҳодисаларни ўтган миллиард йиллардаги тўпланган тажрибаларга ҳам асосланиб ўрганади. Миллиард йиллар давомида табиат бир қанча танлашлар натижасида энг мукаммалланган нарсаларнигина сақлаб қолди. Кимёвий эволюцияга асосланган тўртинчи концепциянинг асосий предметлари қуйидагилар ҳисобланади; 1. Кимёвий эволюция муаммоларини тадқиқ қилиш ва биогенез. 1. Биоорганик системаларни ўрганиш ва уларнинг ҳосил бўлишининг ўзига хослигини текшириш. 2. Биокатализаторларнинг таъсирлашишларини моделлаштириш. Кимёвий эволюция геокимё ёрдамида тадқиқ қилингани учун Вернадский геокимёни атомларнинг ердаги тарихини ўрганувчи фан деб атади. Кимёвий эволюция биринчи навбатда кимёвий моддаларнинг қаттиқ, суюқ, газ ҳолатга ўтишларини кузатган атмосфера, гидросфера ва литосферада бўлган эволюциялардир. Атмосферадаги эволюция дастлаб 4,5 млрд йил олдин атмосфера таркиби водород, аммиак, аргон, метан, азот, углерод оксидларидан ва кам миқдордаги кислороддан бор экан, у қайтарувчилик хоссасини намоён қиларди. 2,7 млрд йил олдин кислород жуда кам микдорда мавжуд эди. Атмосфера таркибида кислород кўнайиши учун 0,4 млрд йил керак бўлди. Натижада биронта. ҳам планетада бўлмаган кислородли атмосфера пайдо

бўлди. Атмосфера ердаги ҳаётни ташқи таҳлика ва зарарли офатлардан пўлат зирҳ каби муҳофаза қилади. Фақатгина муҳофаза қилиб қолмасдан ҳаётга қувват бериб унинг давомийлигани ва узлуксизлигини таъминлайди. Атмосфера турли даражадага иссиқликка тўсиқ бўлиб, инсоният ва ҳайвонот оламини ортиқча иссиқлик ва совуқликдан сақлаган ҳолда ҳаётга хизмат қилмоқда. Ҳар кеча ва кундузда йирик ва майда тошлардан иборат миллионлаб метеоритлар ҳужуми қаршисидамиз. Агар улар ерга тушганда ер қобиғи аллақачонлар илма-тешик бўлиб кетар эди. Атмосфера бизни бу каби ҳужумлардан сақловчи қалқондир. Секундига бир неча юз километр тезликда келадиган метеоритлар атмосферага ишқаланиш натижасида юқори даражали иссиқликка учраб, ёнгин ҳолда чанг парчаларига айланиб йўқолиб кетмокда. Қуёшдан келаётган ультрабинафша нурлари юқори ўлчовларда жуда зарарли ва таҳликали бўлиб куйдириши ва ўлдириши мумкин. Қуёш термоядро реактори ҳисобланйб ундаги синтезда 69 элемент қатнашади. Атмосферани қуршаб олган озон гази эса, қуёшдан келаётган ультрабинафша нурларини ютиб юборади ва газ фильтри вазифасини ўтайди. Нур атмосфера ёрдамида ёйилади, товуш ҳавода эшитилади. Атмосфера бўлмаганвда денгизлар бир лаҳзада буғланар, сувсиз, жонсиз бир дунё билан юзма-юз қолар эдик. Атмосфера таркибидага 78% азот, 21 % кислород ва бошқа газлар билан ҳаётни саклаб туради. Ердаги бўлган ўзгаришлар натижасида ҳаво атмосфераси қайтарувчи системадан кислород билан бойиши ҳисобига оксидловчи системага айланди. Аммиак, метан ва бошқа углеводородлар, сув ва углерод оксидлари ультрабинафша нурлар ҳисобига - альдегидлар ва нитрилларга айлавди. Турли хил реакциялар ҳисобига аминокислоталар ҳосил бўлиши мумкин. Гидросферадаги эволюция Ҳаётнинг асоси сув деб келинди. Сувнинг эритувчанлик хусусияти жуда юқори. Куёш ҳар дақиқада ер юзасидан 1 млрд тонна сувни буғлатади. Буг осмонда булутга айланиб яна ерга қайтиб тушади. Ҳар секундда сув буғи ер

атмосферасига шунчалик катта миқдорда энергия юборадики, бунча энергияни 1 миллион қувватли 400 млн электр станцияси амалга ошириш мумкин. Бу энергия 100 млрд. лаб тонна сувни булутларга кўтариб кейин ёмғир қилиб беради. Гидросферадаги сувнинг эритувчанлик қобилияти натижасида тез орада газ-суюқлик мувозанати тикланди. Метан, азот, водород сувда эриши натижасида аммоний тузлари, нитратлар, ишқорий ва ишқорий-ер металларинкнг карбонатлари ҳосил бўлди. Улардан ташқари яна фосфатлар, сульфатлар, фторидлар ҳосил бўлди. Литосферадаги эволюция. Турли хил вулқонларнинг мавжудлиги натижасида ер шарида алюмосиликатлар, гурли хил валентликдаги марганец(П), темир(И) ҳосил бўлиши натижасида кислород асрига тез яқинлашди. Ерда кўпик тошлар (пемза), тупроқ ҳосил бўлиб улар адсорбентлик хоссаларини намоён қила бошладилар ва ўз навбатида ерда ҳаётнинг юзага келиши учун хизмат қилди. Булар ер тарихида амалга ошган кимёвий жараёнларнинг механизмларидир. Бундан ташқари яна катта аҳамиятга эга бўлгани космосдаги кимёвий жараёнлар механизми бўлиб ҳисобланади. Чунки космосдаги млрд. градус температураларда газ атомлари бир-бири билан бирикиб кўп ядроли бирикмалар ҳосил қилади. Яна шуни кузатиш мумкинки 3000 К дан кам температурада қаттиқ жисмлар юзага келади. Лекин қаттиқ жисмларнинг юзага келиши улардаги азот, инерт газлар, карбонат ангидридларга таъсир қилмайди. Албатта кейинги боскич атмосферадан кейин гидросфера бўлиб ҳисобланади. Чунки кўпгина моддалар фақат сувда ҳаракат қилиши мумкин. Углерод оксиди, аммиак, цианлар бирикиб аминокислоталарни ҳосил қилиши мумкин, улар ўз навбатида оқсилларни ҳосил қилади. Шундай қилиб, кимёвий эволюция ионлашган плазма ҳолидан қандай қилиб тирик организмлар ҳосил бўлишига олиб келган кимёвий жараёнлар механизмларини кўрсатди. Умумлашган ҳолда кимё фанидаги эволюцияни икки босқичга бўлиш

мумкин. Биринчи босқичда термоядровий синтез натижасида кимёвий элементларнинг ҳосил бўлиши бўлса, иккинчи босқич эса материянинг кимёвий ҳаракат формаларининг вужудга келишидир. Шунинг учун Ф.Энгельснинг ҳаёт кимёвий йўл билан ҳосил бўлган дейиши бежиз эмас. Жданов Ю.А кимёвий эволюцияни уч босқичга ажратиб, кимёвий бирикмаларнинг ҳосил бўлиши - анорганик, органик ва биокимёвий моддалар ва жараёнларнинг асосида вжудга келган деган таклифни айтган. Натижада энг ривожланган шаклда тирик организмлар вужудга келди.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати 1. М. Джуа. История химии. -Москва: Мир.,1975. 2. Азимов А. Краткая история химии. -Москва: Мир.,1982. 3. Фигуровский М Н. Очерк общей истории химии. -Москва: Наука.,1978 4. Umarov B.B. Kimyo tarixi fanidan ma'ruza matnlari. -Buxoro:2003. 5. Ю.И.Соловьев, Д.Н.Трифонов, А.Н.Шамин. "История химии". Издание 2-е, переработание. Москва "Просвещение" 1984 .

Похожие

XX асрда кимёнинг ривожланиши

XIX асрда органик кимёнинг ривожланиши

Органик кимёнинг ривожланиши витализм таълимоти органик кимёнинг назарий концепциялари

Атом-молекуляр таълимот

Тупроқ тупроқнинг пайдо бўлишидаги кимёвий жараёнлар