Тупроқ тупроқнинг пайдо бўлишидаги кимёвий жараёнлар - Химия - Рефераты

Тупроқ тупроқнинг пайдо бўлишидаги кимёвий жараёнлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

99.5 KB

Тупроқ тупроқнинг пайдо бўлишидаги кимёвий жараёнлар Инсоният тарихида кишилар тупроқни узоқ ўтмишдаёқ ўргана бошлаганлар. Tyпpoқ ҳақидаги дастлабки маълумотлар эрамиздан 3-4 минг йиллар илгари хитойлар, греклар ва римликлар ёзиб қолдирган асарларида учратилади. Эрамиздан тўрт аср олдин яшаган файласуф Аристотель ва ботаник Теофраст асарларида тупроқнинг хоссалари ва ўсимликларнинг озиқланиши ҳақида илк маълумотлар ёзилган. Эрамиздан бир аср илгари яшаган римлик олимлардан Катон, Баррон, Колумелла ва Вергилий асарларида ҳам тупроқ туғрисида айрим маълумотлар келтирилган. Бу асарларда ҳатто тупроқнинг унумдорлигини оширишга доир баъзи тадбирлар ҳам айтиб ўтилган. Ўзбек халқининг Ўрта асрда яшаб ижод этган, улуғ олими Абурайҳон Муҳаммад ибн Ахмад Беруний (973-1048) литосферадаги фойдали ва қимматбаҳо минералларнинг физикавий хоссаларини ўрганиш ва аниқлашда оламшумул илмий тадкиқиқот олиб борди ва бу соҳада «Китобул жамоҳир фи маърифатил жавоҳир» («Жавоҳирни билишга оид маълумотлар тўплами») номли гениал асар ёзиб қолдирди. Берунийнинг бу қимматли асари она жинс ва тупроқ минерал қисмининг физикавий хоссаларини ўрганишда дастлабки муҳим дастур-қўлланма ҳисобланади. Берунийнинг литосферадаги фойдали қазилмалар қатламининг пайдо бўлиши, жинслар емирилишининг аҳамияти, тоғ жинсларининг нураши кабилар ҳақидаги хулосалар катта аҳамиятга эга, чунки X асрда айтилган бу илмий фикр дунё миқёсида биринчи бўлиб, ҳозирги тупроқшунослик фанидаги тупроқ она жинси пайдо бўлишида нураш процесси маҳсулоти эканлиги ҳақида айтиладиган фикрлар соҳасидаги бошланғич илмий кашфиёт ҳисобланади.

Айтилган фикрлар ва ёзиб қолдирилган асарлар феодализм жамияти хукмрон бўлган даврларда инобатга олинмади. XVI асрга келиб, капиталистик жамият тузуми пайдо бўлиши билан яна тупроқ ва ўсимликларнинг озиқланишига доир масалалар ўрганила бошланди. 1563 йилда француз олими Бернар Палиссининг «қишлоқ хўжалигидаги турли тузлар ҳақида» номли асари нашр этилди. Бу асарда тупроқ ўсимликларни минерал-озиқ моддалар билан таъмин этиладиган асосий восита эканлиги туғри баён қилинган. Бироқ Палиссининг бу фикри узоқ вақтларгача оммага маълум бўлмади. 1629 йилда голландиялик алхимик Ван-Гельмонт ўсимликлар фақат сув билан озиқланади деган назария билан чиқди. Бу нотуғри назария XVIII асрнинг охирларигача давом этди. XIX асрнинг бошларида Альберхт Тэернинг «Гумус назарияси» («Усимликлар тупроқдаги гумус-чиринди деб аталадиган органик модда билан бевосита озиқланади» деган назария-М.Б.) пайдо булди. 1840 йилда немис олими Юстус Либих бу назариянинг мутлақо нотуғри эканлигини аниқ далиллар билан исбот этди ва яшил усимликлар тупроқдан озиқ моддаларни минерал бирикмалар ҳолидагина олади деган туғри фикрни баён қилди. Ю.Либих тупроқ унумдорлигини унинг таркибидаги минерал тузларнинг сифати ва миқдорига борлиғ эканлигини ишонч билан айтган эди. Унинг назарияси тупроқлар кимёвий таркибини текширишнинг ривожланишига ва тупроқ унумдорлигини оширишда минерал уғитлардан кенгроқ фойдаланишга имкон берди. XIX асрнинг ўрталарида Ғарбий Европада, айниқса Германияда тупроқни ўрганишда нотуғри агрогеологик оқим (Фалҳу, Берент, Орт Рихтгофен, Рамани сингарилар назарияси) пайдо булди. Бу оқим таълимотига кўра, Tyпpoқ мустақил табиий жисм булмасдан, балки нураш натижасида вужудга келган ТОҒ жинсидир. Нотуғри агрогеологик оқим тарафдорлари тупроқда кечадиган биологик процессларни ҳамда унинг таркибидаги мавжуд органик моддаларни инкор этадилар, шунингдек, тупроқнинг физикавий ва физик-механикавий

хоссаларини, тупроқдаги кимёвий ва биокимёвий процессларни мутлақо ҳисобга олмайдилар, бунинг натижасида кўпгина хатоларга йул қуядилар. Тупроқшунослик фани Россияда вужудга ке л ди ва ривожланди. Тупроқнинг пайдо б ў лиш процессини дастлаб улу ғ рус олими М.В.Ломоносов (1711 - 1765) ў зининг 1763 йилда нашр этилган «Ер қатламлари ҳақида» («О слоях земних») номли классик асарида биринчи б ў либ ту ғ ри аниқлади. Тупроқ она жинсининг пайдо бўлиши Ернинг устки қаттиқ қобиғи (литосфера), асосан, ҳар хил (минерал ва тоғ) жинсларидан иборат. Минераллар табиатда кварс (Si20) ва кальций карбонат (СаСОз) сингри қаттиқ, нефть (СпНп), сув (Н2О) каби суюқ ҳамда карбонат ангидрид (СО2) сингари газ ҳолида учрайди. Минерал жинслар турли мураккаб процесслар натижасида пайдо б ў лади. Минерал жинсларнинг к ў пчилиги узоқ муддат давом этган геокимёвий процесслар натижасида пайдо б ў либ, улар анорганик минерал жинслар, биокимёвий процесслар натижасида пайдо б ў лганлари эса органик жинслар ёки биолитлар де й илади. Масалан графит (С), галенит ( PbS ), галит ( NaCI ), гематит (Ре20з), гипс ( CaS 04-2 H 20) кабилар анорганик минераллар, қаҳрабо (С40Н64О4) ва шунга ў хшашлар органик минераллар жумласига киради. Литосферанинг таркибида анорганик минерал жинсларнинг миқдори минерал жинсларга нисбатан к ў п. Табиатда булардан бошқа яна космоген минерал жинслар (метиоритлар) ҳам б ў лиши мумкин. Минераллар ва то ғ жинслари тупроқ она жинсининг манбаидир. Минерал. Литосферанинг таркибида учрайдиган ў зига хос физикавий хусусиятга ва маълум кимёвий таркибга эга б ў лган табиий жинслар минерал де й илади. Демак, ер қоби ғ ида учрайдиган минераллар ў зининг кимёвий таркиби ва физикавий хоссалари жиҳатдан бир - биридан фарқ қилади. Масалан, квар с ( Ci 0 2 ), ортоклаз ( K 2 AI 2 CI 6 O 16 ), доломит [СаМд (СОз) 2 ], альбит ( Na 2 Al 2 Si 6 0 i 6 ), анортит ( CaAl 2 Si 2 0 8 ), мусковит [КН 2 А1з(8ЮН)з] нинг ҳар қайсиси алоҳида минералдир.

Минерал мураккаб ҳисобланган ҳар хил геохимиявий ва биохимиявий процесслар натижасида шаклланган (асосланган) литосферада пайдо б ў ладиган табиий жинсдир. Шунинг учун ҳам сунъий равишда синтезлаш й ў ли билан олинган жинслар минерал б ў ла олмайди. Масалан, чили селитраси NaN О 3 табиий шароитдаги биохимиявий, геохимиявий процесслар натижасида пайдо б ў лгани сабабли уни минерал де й илади; аммо сунъий синтезлаш й ў ли билан олинган аммиакли селитра ( NH 4 NO 3 ) минерал ҳисобланмайди. Таркибида ўсимликлар ҳаёти учун зарур озуқавий элементлардан Са, К, Мд, Fe, N, Р, S сингариларнинг биронтаси мавжуд бўлган ёки тупроқнинг химиявий на физикавий ҳолатини яхшилаш жиҳатидан қишлоқ хўжалиги учун маълум даражада аҳамиятли бўлган минераллар ва тоғ жинсларига агроруда (агрономик рудалар) дейилади. Масалан, апатит [Ca]o (FeiCI) (PО 4 ) 6 ], фосфорит [Саз (РО 4 ) 2 ]. калий нитрат (KNO3), натрий нитрат (ЫаЫОз), сильвин (KCI), сильвинит (KCI, NaCI), карналлит (KCI, MgCl2-6 HjO) ва полигалит (K 2 SО 4 -MgSО 4 -2CaSО 4 -2H 2 О) сингари минераллар ана шундай агроруда ҳисобланади. Литосферанинг маълум қисмида кўп жойни эгаллаган бир ёки бир қанча минерал тўпламидан (агрегатидан) иборат табиий ж:исмларга тоғ жинси дейилади. Масалан: гранит, сиенит, мармар, қум ва шағал тоғ жинсларидир. Температуранинг ўзгариши, сув, ҳаво ва организмлар таъсирида тоғ жинслари ва минералларнинг майдаланиш ва парчаланиш ходисасига нураш дейилади. Литосферанинг нураш процесси давом этаётган устки —юза қатламига нураш дейилади. Ер юзида тарқалган хар хил тош, ша ғ ал, қум, чанг ва ло й қалар сингари ғ овак жинслар узо қ вақтлардан бу ё н давом этиб келаётган нураш процесси махсули хисобланиб, улар асосан ернинг нураш қоби ғ ида учрайди ва тупроқ

она жинси б ў лиш қобилиятига эгадир. Ty п po қ она жинсининг пайдо б ў лишидаги ягона процесс хисобланган нураш ва уни юзага келтирадиган айрим табиий фактоғларнинг таъсирига к ў ра, нураш асосан физикавий, химиявий ва биологик турларга б ў линади. Физикавий нураш. Бу процесс натижасида яхлит то ғ жинслари ҳ амда минералларнинг химиявий минералогик ва таркиби ў згармаган ҳ олда улар механикавий равишда хар хил хажмдаги б ў лакчаларга ажралиб, парчаланади ва майдаланади. Физикавий нураш асосан хаво хароратининг кескин ў згариши таъсирида вужудга келганлиги сабабли бу хил нурашга к ў пинча термик нураш дейилади . Кимёвий нураш . Тоғ жинслари ва айрим минераллар сув ва атмосферадаги кислород ҳамда карбонат ангидриди (СО 2 ) таъсирида кимёвий ўзгаради, яъни бирикмалар ва минераллар ҳосил бўлади. Бу хилдаги жараёнга нураш дейилади. Химиявий нураш жараёнида литосфера таркибидаги дастлабки ортоклаз (К 2 А1 2 81 бО ,5 ), гематит (РегО з ), ангидрид (CaS0 4 ) сингари бирламчи минераллар парчаланади ва улардан янги бирикма иккиламчи каолин (H 4 Al 2 Si 2 0g), лимонит (2Ре20 з -ЗН 2 0), гипс (CaS0 4 -2H 2 0) каби минераллар вужудга келади. Кимёвий нураш жараёнида сув, кислород, ва карбонат ангидриди мухим фактоғ ҳисобланади. Литосферанинг асосий таркибий қисмини ташкил этган ва сувсиз, хавосиз шароитда хосил бўлган гранит сингари полиминералли тоғ жинсларига химиявий нураш фактоғлари бошқа жинсларга нисбатан кучлироқ таъсир этади ва у тезроқ парчалана бошлайди. Кимёвий нурашнинг боришига харорат хам таъсир этади. хароратнинг ортиши билан кимёвий реакциялар хам кучаяди. Демак, кимёвий нураш иccиқ зоналарда coвyқ зонага нисбатан кучлироқ бўлади. Кимёвий нураш процессида айниқса эриш, гидролиз, гидратланиш, оксидланиш реакциялари мухим роль уйнайди.

Галит (NaCI), гипс (CaS0 4 -2H 2 0) ва кальцит (СаСОз) каби минераллар сувда анча яхши эрийди. Таркибида карбонат ангидриди (СО 2 ) ҳамда хар хил тузлар, айниқса хлоридлар (NaCI,MgCI сингари) кўп бўлган сувда ва иссиқ хароратли шароитда эриш процесси кучли ўтади, чунки таркибида карбонат ангидриди бўлган сувда қуйидаги реакция асосида СаСОз тез эрийдиган бикарбонатга ўтади: СаСОз+С02 +Н2О =Са(НСОз)2 Магматик то ғ жинслари таркибидаги минералларнинг кимёвий нурашида, айниқса гидролиз катта роль уйнайди.Гидролиз реакцияси вақтида ишқорий характердаги минералларнинг катиони диссоциацияланган сув ионлари билан бирикиб янги минераллар юзага келади. Масалан, ортоклаз минерали гидролиз натижасида қуйидагича ў згаради; К2А1281бО,б+2Н20_>. H 2 Al 2 Si 60 i 6 +2КОН Бу реакция туфайли хосил булган КОН эритманинг ишқорий булишига сабаб б ў лади. Ана шундай ишқорий реакция шароитида эса квар с ў згариб каолинит минерали хосил булади: H2Al2Si208-H20+4Si02 • ПН 2 О КОН эса карбонат ангидриди ( СО 2) таъсирида қуйидаги тенглама буйича по р т л ашга а й ланади : 2 КОН + С 02= К 2 СОз + Н 2 О Бундан таш қ ари , ём ғ ир ёки o қ ap сув таркибида Н 2 СО 3, HCI, H2SO4 сингари кислоталар ҳ амда аммиак (NH3) гази б ў лиши мумкин . Агарда. сувда карбонат кислота (Н2СО3) к ў проқ б ў лса, реакция тезлашади ва каолинит билан бирга по р т л аш (К2СО3) ҳ амда кремний кислотаси ) ҳ ам вужудга келади. Тропик ва субтропик и қлимли зоналарда ё ғ ин ва унинг таркибида СО2 нинг к ў п б ў лиши ҳ амда харорат ю қ ори б ў лишлиги сабабли каолинит гидролизи давом этади ва натижада кремнезём ва алюминий оксидининг гидрати (боксит) хосил б ў лади. H2Al2Si60i6 + пН 20_

AI 2 O 3 п Н2О + Si 02 -п Н2О Гидрадланиш процессида минераллар сув зарралари билан бирикиб, янги минералга а й ланади хамда кимёвий нурашда гидратланиш юзага келади. Ана шундай гидратланиш туфайли гематит минерали лимонитга, ангидрид эса гипсга айланади. Тупроқдаги кимёвий бирикмалар Tyпpoқлapдaги кимёвий элементлар асосан ҳар хил бирикмалар таркибида учрайди. Куйида тупроқдаги баъзи элементлар ва уларнинг аҳамияти ҳақида қисқача тўхталамиз. Кремний (Si). Тупроқда бу элемент миқдор жиҳатдан иккинчи ўринда бўлиб, асосан кварс (Si02) шаклида учрайди. Кварс Иттифоқимиз территоғиясидаги тупроқларда айниқса қумлоқ ва қум таркибли тупроқларда бошқа минералларга нисбатан куп учрайди, унинг миқдори 60 — 90 % ни ташкил этади. Кремний тупроқдаги силикат, алюмосиликат ва феррисиликатлар таркибида ҳам мавжуд. Tyпpoқ эритмасидаги кремнезёмнинг бир қисмини ўсимликлар ўзлаштиради ва қолган қисми сув билан тупроқнинг қуйи қисмига ўтиб ювилиб кетади. Донли экинлар таркибида ўзлаштирилган кремний миқдори 3 % га қадар эканлиги аниқланган. Кислород (О). Тупроқлар таркибида кислород энг куп миқдорни ташкил этиб, тупроқнинг чириндиси ва минерал қисмидаги купгина бирикмалар таркибида булади. Углерод (С). Бу элемент органик бирикмаларнинг асосий таркибий қисми ҳисобланиб, тупроқдаги чиринди ўсимлик ва ҳайвон қолдиқлари ҳамда карбонат бирикмалари таркибида учрайди. H 2 Al 2 Si 208 •Н2О

Азот (N). Бу ҳам углерод сингари биоген элемент бўлиб, биосферада ғоят катта аҳамиятга эга. Тупроқда 0,1 % ни ташкил этадиган азот элементи турли органик қолдиқлар ва чиринди таркибида, шунингдек азот тўплайдиган бактериялар таркибида бўлади. Тупроқдаги органик моддалар айниқса чириндининг купайиши билан азотнинг миқдори ҳам мутаносиб равишда купайиб боради. Азот ў симликка асосан нитрит ва нитрат сингари минерал бирикмалар тарзида сингади. Бу бирикмалар эса тупро қ даги турли органик қ олди қ лар, жумладан чиринди моддаларнинг парчаланиши процессида вужудга келади. Ў симликлар тупро қ даги ози қ элементлар таркибидан азотни бош қ а элементларга нисбатан қўп po қ талаб этади. Шунинг учун тупро қ даги азот зонасини купайтириб туриш тадбирларига ало ҳ ида этибор бериш лозим. Фосфор (Р). Ty п po қлар фосфор асосан биоген элемент сифатида органик бирикмалар, жумладан чиринди таркибида т ў планади. Тупро қ даги минерал бирикма ҳ олидаги фосфор эса тупро қ скелетидаги апатит [Са1о(РеС1)(Р04)б], фосфорит [Саз(Р04)2], вивианит [Рез(Р04)2 ■8Н2О] сингари минераллар таркибида учрайди ва сингдирилган ҳ олда ҳ ам б ў лади. Апатит тупро қ даги фосфорли бирикмаларнинг асосий манбаи ҳисобланади. Бу минерал асосан магматик ТО Ғ жинслари таркибида б ў либ, жумладан, Ер қоби ғ ида тар қ алган фосфорнинг қар и йб 95 % ини ташкил этади. Тупроқнинг устки қатламида фосфор к ў проқ т ў планади. Алюминий(А1). Илгари айтилганидек, алюмосиликатларнинг нураш жараёни натижасида турли таркибдаги алюминий бирикмалари вужудга келади . Чунончи, оллит типидаги нураш пайтида алюминий оксиди ва гидроксидлар сиаллит типидаги нурашда эса каолинит, монтмориллонит сингари иккиламчи минераллар вужудга келади. Бу бирикмалар муьтадил Иқлимли зонада анчагина чидамли булганлигидан нураш маҳсулотида т ў плана бошлайди, кейинчалик нураш давом этиши натижасида улар тупро қ даги ло й қа ва қумоқларнинг асосий қисмини ташкил этади.

Алюминий гидроксидлари ва тупроқдаги турли тузлар орасидаги ў заро реакциялар туфайли янги мураккаб бирикмалар ҳосил б ў лади. Алюминий гидроксидлари ва бу бирикмаларнинг сувда эриган қисми сизот грунт сувлари билан сой, дар ё ва к ў л сувларига бориб қ ў шилади. Унинг бир қисми эса тупро қ да алюминий гидроксидининг аморф ҳ олидаги ч ў кмасини ҳо сил қилади. Бу ч ў кма таркибида к ў пинча кремнезём темир бирикмалари, органик моддалар ҳам бор. Темир ( Fe ). Таркибида темир элементи б ў лган минераллар алюминийга нисбатан тупроқда к ў проқ миқдорда б ў либ, улар хилма —хил шаклдадир. Темир феррасиликатлардан ташқари тупроқда учрайдиган пирит, гематит, магнетит, лимонит сингари минераллар таркибида ҳ ам тар қ алган. Темир ў симлик ҳаёти уч ун жуда зарур элементлардан бири, у яшил ў симликларда хлорофиллнинг вужудга келишида қатнашади. Олтингугурт( S ). Тупроқдаги органик моддалар ҳамда минерал бир и кмалар таркибида учрайди. Ў симликнинг олтингугуртга б ў лган талаби азот ва фосфорга нисбатан камроқ б ў лсада, му ҳ им биоген элементларда н бири ҳи собланади. Тупроқдаги олтингугуртли бирикмалардан МдЗОд, K2SO4, Na2S04 сингари сульфат тузлари сувда яхши эриганлигидан тупроқ коллоидларига унча яхши сингмайди. Қypyқ иқлимли зона тупроқларида олтингугурт айниқса, купроқ тўпланади. Умуман тупроқларда олтингугурт миқдори ўсимлик талаби учун етарли даражада бўлади. Кальций ва магний (Са, М g ). Ў симлик ҳаёти учун зарур б ў лган бу элементлар кальцит, магнезит сингари карбонатлар, доломит ва мусковит, биотит, анортит каби минераллар таркибида учрайди. Кальций ва магнийнинг к ў пчилик қ исми тупро қ даги коллоидларда сингдирилган ҳолатда ва сувда осон эрийдиган ( CaCl 2, СаЗОд, СаСОз • MgCl 2, MgS 04) оддий тузлар 2 FI 2 O 3 + ЗНзО =2Ре20з •ЗН2О - (гематит) (лимонит) CaS 04 +2Н2О = CaS 04 •2Н2О (ангидрид) (гипс)

Мураккаб таркибли силикат ва алюмосиликатлар ҳам гидратланиш натижасида парчаланади ва минералларнинг юзасида зарралар йиғиндиси кўпайиб, ғовак қатлам пайдо бўлади. Бу эса шу муҳитдаги факторлар — сув, кислород ва бошқа газлар таъсиридаги нурашнинг давом этишига сабаб бўлади. Бир қанча айниқса, таркибида темир кўп бўлган сидерит, пирит сингари минералларнинг кимёвий нурашида атмосфера кислороди таъсирида содир бўладиган оксидланиш реакцияси натижасида ҳам минерал бошқа минералга; чунончи, сидерит лимонитга айланади: =2Ре20з -ЗНзО +4С02 (лимонит) То ғ жинслари ва минералларнинг кимёвий нурашида айниқса маҳаллий и қлим шароитлари з ў р таъсир к ў рсатади. Шунинг учун ҳам кимёвий нураш исси қ ва сернам зоналарда қ ypy қ Иқлимли жойларга қараганда тезроқ ва кучлироқ б ў лади. Кимёвий нураш натижасида минералларнинг физикавий ҳолати ў згариб, кристалли панжаралари б у зилади. Натижада ТОҒ жинслари таркибида илашимлик, ёпишқоқлик, пластиклик, нам сирими сингари янги хоссаларга эга б ў лган иккиламчи минераллар юзага келади. Бу ҳолат ер юзасида яхши хусусиятли тупроқ она жинслари к ў пайишига сабаб б ў лади. Биологик Нураш тоғ жинслари ва минераллар турли организмлар (микроорганизмлар, усимлик ва ҳайвонот организмлари) ва уларнинг ҳаёти туфайли вужудга келган маҳсуллар таъсирида механикавий равишда парчаланади ва химиявий узгариш юз беради.Организмлар таъсирида юзага келадиган ана шундай узгаришларга биологик нураш дейилади Тупроқнинг кимёвий таркиби4РеСОз +ЗН2О +20

Ty п po қ таркиби минерал, органик ва органик-минерал моддалардан иборат. Тупроқнинг асосий қисми турли минерал моддалардан ташкил топ г ан б ў либ, уларнинг таркибида к ў пгина хилма хил кимёвий элементлар учрайди. Минерал моддалар тупр о қнинг ўртача 80 - 90 % хажмини ташкил этиб, органоген тупроқлардагина бу моддалар миқдори 10 % га қадар камаяди. Бизга маълум бўлган барча кимёвий элементлар тупроқ таркибида борлиги аниқланган. Лекин литосфера ва тупроқ таркибидаги кимёвий элементларнинг нисбий миқдори бир хил эмас. Tyпpoқ ва литосфера кимёвий таркибига доир маълумотлар жадвалда келтирилган. Жадвалдан кўриниб турибдики, литосферадаги ва тупроқ таркибидаги кимёвий элементлар миқдори орасида ўхшашлик бўлсада, лекин баъзи бир элементлар миқдори жиҳатидан маълум даражада фарқ қилади. Tyпpoқ таркибидаги кимёвий элементлар миқдори орасида ўхшашлик бўлса-да, лекин баъзи элементлар миқдори жизҳатдан маълум даражада бир-биридан фарқ қилади. Tyпpoқ таркибида литосферага нисбатан кислород ва водород миқдори кўп бўлиб, алюминий, темир, кальций, магний, калий ва натрий сингари элементлар 2-жадвал Литосфера ва тупроқ таркибидаги кимёвий элементларнинг ўртача нисбий миқдори (% ҳисобида А. П. Виноградов) Элемент Литосфера Ty п po қ Элемент Литосфера Ty п po қ О 47,2 49,0 Мд 2,10 0,60 SI 27,6 20,0 Ti 0,60 0,46 Al 8,8 7,13 Н 0,15 5,40 Fe 5,1 3,80 С 0,10 2,00 С a 3,6 1,37 S 0,09 0,085 Na 2,64 0,63 р 0,08 0,09 К 2,60 1,36 N 0,01 0,10

ми қ дори эса анча камдир. Тупро қ да азот, углерод ва фосфор элементларининг к ў про қ б ў лиши характерлидир. Бу элементлар тупро қ пайдо б ў лиш натижасида т ў планади. Шунингдек, тупроқларнинг турли типи, тури ёки генетик горизонтларида ҳ a м айрим кимёвий элементлар ми қ дори бир хил б ў лмайди. Чириндили қ атлам кимёвий таркибига к ў ра қ уйи қ атламлардан айни қ са кескин фар қ қ илади. Демак, тупроқнинг кимёвий таркиби унинг пайдо қиладиган табиий фактоғлар характерига ва нураш маҳсулотининг кимёвий таркибига, тупроқ пайдо бўлишига кўра ўзгариб туради. холида, шунингдек серкарбонат тупроқда қисман кальций фосфат [Саз(Р04)2] таркибида учрайди. Кўпчилик тупроқларда кальций ва магний ўсимликлар хаёти учун етарли миқдорда бўлади. Калий (К). Бу элемент муҳим физиологик вазифани бажарганлигидан хам ўсимликлар уни кўп миқдорда талаб этади. Калий тупроқлардаги сувда деярли эримайдиган алюминосиликатлар (K2AI2 SigOis, КН2 Al2Si30i2 ва бошқалар) таркибида ва осон эрийдиган оддий тузлар (KCI2, K2SO4, К2СО3, KNO3) бирикмаси шаклида хамда сингдирилган холда учрайди. Калий оғир механикавий таркибли соз тупроқ ва енгил тупроқларда камроқ бўлади. Тупроқдаги калий ўсимликларга яхши сингмайдиган бирикмалар холида бўлса, ерга калийли уғит солиш тавсия этилади

Адабиётлар: 1.Каримов И.А. “Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид ва барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.”Т. 1997 105-128 бетлар. 2.Тўхтаев А. “Экология” Т. Ўқитувчи-1998. 3.Ғуломов М. Жўраев Й. “Экология. Жиноят ва жазо” Т. 1991 4.Алимов Т.А. Рафиқов А.А. “Экология хатолик сабоқлари” Т. “Ўзбекистон”1991

Похожие

Тупроқ коллоидлари ва тупроқнинг сингдириш қобилияти

Кимёвий технологиянинг асосий қонуниятлари (гомоген жараёнлар)

Кимёвий жараёнлар хакидаги таълимот, физик кимёнинг ривожланиши

Юкори ҳар оратда борадиган кимёвий технологик жараёнлар

Гидрогенизацион жараёнлар