Тупроқ коллоидлари ва тупроқнинг сингдириш қобилияти - Химия - Рефераты

Тупроқ коллоидлари ва тупроқнинг сингдириш қобилияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

96.5 KB

Тупроқ коллоидлари ва тупро қ нинг сингдириш қ обилияти Тупроқнинг органик ва механикавий таркибини урганишда тупроқ коллоидлари дейиладиган жуда майда (>0,0001 мм) ва нозик зарраларга катта эътибор бериш керак, чунки тупроқ таркибидаги бу майда коллоид заррачалар ундаги физикавий, кимёвий ва биокимёвий процессларда айниқса озиқ моддаларнинг сингиб қолишига муҳим роль уйнайди. Тупроқнинг сингдириш қобилияти узоқ ўтмишдан ҳам кишиларга маълум эди, чунончи улар шўр сувни истеъмол қилишдан олдин уни тупроқ орқали сузиб ўтказганлар ва шўрини йуқотганлар; деҳқонлар қумлоқ ва оғир ва соз тупроқлар ерларга солинган органик уғитнинг таъсир даражаси бир хил эмаслигига қобилияти турличадир. Тупроқнинг сингдириш қобилиятини ўрганиш соҳасидаги дастлабки илмий текширишлар XIX аср ўрталарида бошланади. Д.Т.Уэй, Т.Грэм, Ван - Беммелен ва П.А.Костичевларнинг ана шу масалага доир олиб борган тадқиқот ишлари кейинчалик К.К.Гедройц текширишлари асосида мукамаллаштирилиб, тупроқдаги сингдириш қобилиятининг ҳақиқий моҳияти етарли даражада очиб бериди. Академик К. К. Гейдройцнинг таърифича, тупроқнинг эритмадаги бирикмаларни, шунингдек, турли буғларни, газларни, суспензияларни ва микроорганизмларни ушлаб қолишига тупроқинг сингдириш қобилияти дейилади. Tyпpoқнинг бу қобилияти деҳқончиликда жуда катта аҳамиятга эга бўлиб, сингдириш натижасида ўсимлик ҳаёти учун зарур бўлган азот, фосфор, калий сингари озиқ элементлар тупроқда вақтинча ушланиб қолинади; бу эса ўсимликлар озиқланиш режимининг ва тупроқ унумдорлигининг яхшиланишига сабаб бўлади.

Сингдириш тyпpoқ таркибидаги майда зарралар, жумладан, коллоидлар миқдорига кўпроқ боғлиқдир. Шунинг учун тупроқдаги сингдириш қобилиятининг моҳиятини ўрганишдан олдин коллиодлар дақиқада маълумотлар бериб ўтамиз. Tyпpoқ коллоидининг келиб чиқиши, таркиби, тузилиши ва хоссалари Tyпpoқ пайдо бўлиш процессига таъсир этадиган турли факторлар натижасида унинг таркибидаги турли минераллар, тоғ жинслари ва органик қолдиқларнинг тухтовсиз майдаланиш ва парчаланиши юзага келади ҳамда тупроқ таркибида майда зарралар аралашмаси, яъни дисперс система ҳосил бўлади. Ана шу системадаги диаметри 0,2-0,001 микрон атрофида б ў лган заррачаларга тупро қ коллоиди дейилади. Ty п po қ коллоидлари келиб чи қи шига к ў ра, ў зига хос хусусиятларга эга б ў либ, бошқа ко л лоид системалар учун характерли ҳ исобланган хоссалардан фар қ қилади. Ty п po қ коллридларининг келиб чиқиши ҳ ақидаги масалани ғ арбий Европа олимлари ту ғ ри ҳ ал эта олмадилар. К.К. Гедройц тупроқдаги коллоидларнинг пайдо б ў лиш процессини ту ғ ри ва илмий асосда ҳ ал этган олимлардан биридир. К.К. Гедройцнинг к ў рсатишича тупроқ коллоидлари турли минерал жисмларнинг физикавий ва кимёвий нураш процесси натижасида ва шунингдек, оддий коллоид зарраларнинг бирикиши туфайли пайдо б ў лади. Демак, Ty п po қ коллоидларининг пайдо б ў лишида жисмларнинг майдаланишидан ташқари, турли майда зарраларнинг ў заро қайта б и рикиш процесси ҳ ам катта а ҳ амиятга моликдир. Ty п po қ коллоидлари кимёвий таркибига к ў ра минерал, органик ва орган ик- минерал каби уч группаларга б ў линади. Минерал коллоидлар нозик дисперс ҳ олидаги кварц, слюда сингари бирламчи минераллар, кристалл ҳ олатдаги (каолинит, гидрослюда, монтмориллонит сингари иккиламчи минераллар) ва аморф ҳ олидаги иккиламчи минераллар (темир, алюминий, кремний гидрат оксидлари) дан иборат б ў лади. Органик коллоидлар ў симлик ва ҳ айвон қолдиқларининг чириши, яъни гумификация процесси натижасида пайдо б ў лган ҳ ар хил органик кислота - гумин кислоталари, фульвокислоталар

ва уларнинг тузларидан, орган ик- минерал коллоидлар эса минерал ва чиринди моддаларнинг ў заро бирикиши натижасида ҳ осил б ў лган бирикмалардан иборатдир. Коллоид заррача мицелла ў зига хос тузилишда б ў лади ( 1- ра с м). Коллоид мицелланинг негизи ҳ исобланган ядроси аморф ёки кристалл ҳ олатда б ў либ, ядронинг сиртида ионларга парчаланиш (диссоциация) хусусиятига эга б ў лганлиги сабабли қушалоқ электрик қатлам ҳ осил б ў лади. Кимёвий таркиби ядрога ў хшаш б ў лган ионлар одатда ядрога я қинр о қ, бошқалари эса ядродан узоқро қ да жойлашиб, натижада ҳ аракатсиз ички қатлам ва ҳ аракатчан б ў лган сиртқи диффузив қатлами ҳ осил бўлади. 1 - ра с м. Коллоид мицелласининг тузилиш схемаси 1. Мицелла ядро си. 2. Потенциаловчи ионлар. 3. Компенцатцияловчи ионларнинг ҳаркатсиз қатлами. 4. Дифф узия қатлами. 5. Гранула. 6. Даража. 7. Мицелла. Интрамицелла (таш қ и) эритмаси

8. Қ уш электрик қатлам. 9. Компенцацияловчи ионлар. Ядро потенциал чегараловчи қатлам билан бирга гранула деиилади. Гранула (майда доначалар)га қ ў згалмайдиган ҳолда бриккан компенсацияланадиган ионларга зарра де й илади. Ядро, гранула ва зарралар диффузив қатлами биргаликда мицелла д ей илади. Мицелла атрофидаги cy юқлик интрамицелляр (ташқи) эритма деб аталади. Ty п po қ коллоидларининг купчилиги манфий зарядли (ацидоид), озчилиги эса мусбат зарядли (базоид) б ў лади. Силикат кислота, чиринди кислоталари ва гилли минералларнинг коллоидлари манфий зарядли булиб, темир ва алюминий гидратларнинг оксидлари эса мусбат зарядли коллоиддардир. Муҳит реакциясининг ў згариши туфайли заряд алмашинувчи коллоидлар амфолитоид деиилади. Коллоид зарралар қоғоз фильтрдан утиб кетса ҳам усимлик ва ҳайвон организми пардаларидан ў толмайди, чунки улар диффузия қобилиятига эга эмас. Қалин сув пардасига ўралган кололоидларга гидрофиль коллоид ва яхши гидратланмаган коллоидларга гидрофоб коллоидлар дейилади. Силикат кислота,чиринди кислоталари ва оқсилларнинг коллоидлари гидрофиль булиб, темир гидрати оксиди ва каолинит группасига минераллар коллоидлари гидрофобдир. Барча коллоид зарра, жумладан, тупроқ коллоидлари икки ҳолатда, яъни золь ва гель ҳолида булиши мумкин. Золь ҳолидаги коллоид суюқ муҳитда эриган ва Tарқоқ ҳолатда булиб, бир хил зарядли булганлигидан тухтовсиз ҳаракат қилади. Гель ҳолидаги коллоид, аксинча ҳар хил зарядли бир неча коллоид зарралар йигиндисидан иборат ёпишқоқ қуйқа ҳолида булиб, суюқ мухитда осонлик билан чукади. Золь ҳолидаги коллоидларнинг бир-бирига ёпишиб, тупланиб чукма ҳосил қилиши, яъни гель пайдо булиши коагуляция, аксинча, гель ҳолидаги коллоидларнинг яна қайта тарқалиб золь ҳосил булишига пептизация процесси дейилади.

Коллоидлар коагуляцияси асосан, коллоидлар билан электролитлар яъни тупроқнинг суюқ щсмидаги туз, кислота ва ишқорларнинг моҳияти шундан иборатки, сувда эриган тузлар, ишқорлар кислоталар каби электролитлар (CaCl2, NaOH ва бошқалар ) диссоциация қонунига мувофиқ ионларга парчаланади. Ажралган бу ионлар узига хос мусбат электр зарядли, катионлар (Ca' + " + ,Na 2 ва бошқалар) ва манфий зарядли анионлар (С1~, ОН 2 ва бошқалар) ҳолида булади. Диссоциация натижасида вужудга келган мусбат ёки манфий зарядли ионлар туфайли қарама-қарши электр зарядли коллоид зарра нейтралланади ва бошқа коллоид мицелла томонидан тоғтиб олинади. Бу ҳодисага купинча мусбат зарядли ионлар (Са ++ , Мд + ,Н + ва бошқалар) сабаб булади, чунки тупроқ коллоидларининг купчилиги манфий зарядли ациодид мицелладир. Бинобарин, тупроқдаги коагуляция процесси асосан катионларнинг таъсир этиши натижасида вужудга келади. Сувли муҳитда эриган тузлар, кислоталар ва ишқорларнинг коагуляция процессида қатнашиши электролитларнинг валентлигига ва коллоидларнинг турига: ҳамда тупроқнинг минерал ва механикавий таркибига боғлиқ. Бунда минерал коллоидлар органик коллоидларга нисбатан реакцияга тезроқ киришади, шунингдек бир валентли катионлар {Na + ,K - ) га қараганда икки ва уч в алентли катионлар (Ca ++ .Mg ++ Fe +++ ) активроқ иштирок этади. Катионларнинг коагуляцияда қатнашиши шу муҳитда водород (Н) ва гидроксил (ОН) ионларининг булишига ҳам боғлиқ. Тажрибалардан катионларнинг коагуляциялаш таъсири эритмада озгина водород бўлганда хам кучайиши, гидроксил бўлганда эса, аксинча, сусайишини кўрсатади. Коллоидлар коагуляцияси қайтар ва қайтмас бўлади. Бир валентли катионлар (Na + ,Кх,Н + ) таъсирида вужудга келган гель осонлик билан золга ўтади ва бунга қайтар коагуляция дейилади. Икки ва кўп валентли (Ca ++ ,Mg + + Fe + ) ктионлар таъсирида пайдо булган гель эса жуда қийинлик билан яна қайта золга ўтади ёки мутлақо утмайди. Бунга қайтмас коагуляция дейилади. Коллоиднинг гидратланиши хам бу жараёнга таъсир қилади.

Нейтрал ёки унга Яқин реакцияли тупроқлар (қopa тупроқ, каштан ва бўз тупроқ) даги ёпишқоқ қуйқа гель таъсирида майда зарраларнинг бир-бири билан бирикишидан тупроқ майда доналари, яъни микроструктура пайдо бўлади. Бу микроструктура элементлари ўз навбатида бир қанча табиий факторлар таъсирида донадор структурага айланади ва нихоят тупроқнинг физикавий холи яхшиланади. Шунинг учун хам коагуляция жараёни агрономия нуқтаи назаридан ижобий процесс ҳи собланади. Ty п po қ нинг сингдириш қобилияти ва сингдириш турлари Тупроқ қатламидан ў таётган су в да эриган ва эримаган моддалар, турли газлар ва микроорганизмларнинг тупроқда ушланиб, сингиб қолиши, яъни тупроқнинг сингдириш қобилияти жуда мураккаб ходисадир. Бунда кимёвий, физик - кимёвий ва биологик процесслар юз беради. Академик К.К.Гедройц тупроқнинг ҳ ар хил моддаларни ушлаб қолиши, сингдириши ва бунда кечадиган процессларни эътиборга олиб, тупроқнинг сингдириш қобилиятини беш турга - мехнаникавий, физикавий, физик - кимёвий, кимёвий ва биологик сингдиришларга б ў лди. Механикавий сингдириш. Ty п po қ қатлами ор қ али юқоридан пастга х аракат этаётган ё ғ ин ва су ғ ориш сувларидаги лойқа ҳ олидаги зарраларнинг шу қатламлар орасида механик равишда ушланиб қолишига механикавий сингдириш дейилади. Бу ҳ олда т y п po қ ло й қа сувни сузгичи (фильтри) б ў либ хизмат қилади. Бу хилдаги сингдириш тупроқнинг механикавий таркиби, структураси, қатламнинг зичлиги ва ғ оваклигига бо ғ лиқдир. Соз ва қ умоқ тупроқлар ғ овак қовушмали қумлоқ тупроқларга нисбатан сувдаги ло й қани яхшироқ ва купроқ сузиб ушлаб қолади. Тупроқнинг механикавий сингдириш қобилияти барча тупроқларда, айниқса сернам ва суғориладиган зоналарда ҳар ҳил моддаларнинг ҳамда микроорганизмларнинг тупроқларда тақсимланишида катта роль уйнайди. Подзол ва шўртоб тупроқлардаги иллювиал горизонтининг пайдо бўлиши механикавий сингдириш процессига боғлиқ.

Ўрта Осиё жумладан Ўзбекистон территориясидаги тоғ этаклари ва адирларидаги тошлоқларни ўзлаштиришда тажрибакор-билимдон деҳқонлар тупроқнинг механикавий сингдириш қобилиятидан фойдаланганлар. Ҳозирги вақтда ҳам сингдиришнинг бу туридан қишлоқ хўжалигида ва бошқа тармоқларда кенг фойдаланилади. Физикавий сингдириш (аполяр адсорбция). Бу хил сингдириш пайтида тупроқ майда зарраларининг юза энергияси таъсирида, уларнинг сиртида турли газлар, буғлар, микроорганизмлар ва сувда эриган моддалар ушланиб қолинади. Tyпроқ коллоидлари ва унинг катта қисми қатлами қypуқ бўлганида тупроқ ҳавосидаги газларни, нам бўлганида эса, сув ва унда эриган моддаларни молекула ҳолида сингдиради. Физикавий сингдириш меъёри тупроқнинг дисперсия (зарраларнинг майдалик) даражасига, чиринди миқдорига, минералогик ва механикавий таркибига боғлиқ. Физикавий сингдириш серчиринди, соз ва оғир қуруқ таркибли тупроқларда оз чириндили енгил тупроқларга нисбатан яхшироқ боради. Тупроқ таркибида темир ва алюминий окисидлари ҳамда монтмориллонит группасидаги минералларнинг кўпайиши натижасида ҳам тупроқнинг физикавий сингдириш қобилияти кучаяди. Эритмадаги моддаларни коллоид зарралар томонидан молекула ҳолда сингдириб қолиниши экинларнинг ҳаёти ва озиқланишида аҳамияти каттадир. Бу хилдаги сингдириш натижасида озиқ моддалар тез ювилиб кетишдан сақланади ва тупроқ эритмасининг концентрациясини яхшилайди. Бироқ тупроқ эритмасидаги баъзи моддаларни коллоид зарралар мутлақо сингдирмайди ёки жуда оз сингдиради. Бу хилдаги салбий ҳодиса айниқса, нитратларга хос бўлганлиги сабабли азотли минерал уғитларни экин экиш олдидан ёки усул даврида бир неча марта бўлиб-бўлиб солиш тавсия этилади. Булардан ташқари, бактерияларнинг ҳам сингдирилиши микробиологик процесснинг яхшиланишига ижобий таъсир этиши билан бир қаторда, ҳар хил зарарли микробларнинг тупроқда ушланиб қолишига ҳам сабаб бўлади.

Физик-кимёвий сингдириш. Tyпpoқ эритмасидаги турли хил тузлар, ишқорлар ва кислоталар сувли муҳитда диссоциация қонунига мувофиқ, катион ва анионларга парчаланади. Бу процесс натижасида бир - биридан ажралган ионлар ў зига хос Электрзарядига эга б ў лади. Масалан: NH 4 NO 3, CaS 04 ва сингарилар молекуласининг парчаланишидан NH 4 * ,Са"ҳ катионлари ва N03ҳ,804"тупроқ коллоидлари орасидаги ў заро таъсир натижасида катионлар тупроқ коллоидлари юзасига сингади. Коллоидлар юзасига эритмадан ионларнинг (к ў пинча катионларнинг) сингиши ва улар ў нига коллоид зарралардан эквивалент ми қ дорида ионларнинг ажралиб чиқиш процесси физик - кимёвий сингдириш ёки ў рин алмашиниш адсорбцияси дейилади. Масалан, тупроқ коллоидлари юзасидаги сингдирилган кальций катиони билан эритмадаги NH 4 NO 3 ва KCI тузларининг ў заро таъсир этиш процесси қуйидаги реакця асосида кечади: :Са ;Са +4NH4N03=Тупроқ +2Са(ЫОз)2 Тупроқ •К ■К +2CaCl2 •К Бу хилдаги физик-кимёвий сингдириш процесси қайтар реакция асосида кечади, чунки тупроқда сингдирилган ҳap қандай катион маълум шароитда яна эритмага ўтади. Бу тарзда ўрин алмашиниш адсорбциясини қуйидагича ёзиш мумкин: • NH 4 ■ NHTy пр оқ :Са +4 KCI = Ty пр оқ Тупроқ

Тупроқ :Ca+2NH4CI. Физик-кимёвий сингдириш туфайли катионлар коллоидлар юзасида ушланиб турсада, улар ажралиб чиқиб, тупроқ эритмасидаги моддалар билан реакцияга киришади. Шунинг учун физик-кимёвий сингдириш ўрин алмашиш адсорбцияси ҳам дейилади. Тупроқнинг физик-кимёвий сингдириш қобилияти усимликлар ҳаётида ниҳоятда катта аҳамиятга эга. Физик-кимёвий сингдириш натижасида муҳим озиқ элементлар тупроқда ушланиб қолади ва пастки қатламга ювилиб кетишдан сақланади шунингдек, тупроқ эритмасининг концентрацияси ҳамда реакцияси яхшиланиб, муътадил ҳолга ўтади. Бу турдаги сингдириш тупроқнинг кимёвий мелиорациялаш ишида ҳам зарур аҳамиятга эга. Кимёвий сингдириш. Бу турдаги сингдириш туфайли эритмадаги моддалар билан тупроқдаги ҳар хил бирикмалар орасидаи узаро кимёвий реакция натижасида сувда жуда қийинчилик билан эрийдиган ёки деярли эримайдиган моддалар ҳосил булади ва бу бирикмалар қатламлар орасида ушланиб қолади. Шунинг учун ҳам тупроқдаги шу хилдаги ҳодисани кимёвий сингдириш дейилади. Масалан, таркибида оҳак (СаСОз) гипс (CaS04 -2 Н2О) сингари кальцийли тузлар бўлган тупроқларга сувда осон эрийдиган натрий фосфат (газ РО4) солинганда, қуйидагича реакция натижасида сувда қийин эрийдиган кальций фосфат [Са(Р04)2] бирикмаси ҳосил бўлади. 3CaSO4+2Na3P04=Ca3(P04)2+3Na2SO4 Кимёвий сингдириш процесси натижасида SO4-СО-Р- сингари анионлар ва Ca, Mg, F каби катионлар Tyпpoққa сингиб қолади. Аммо тупроқ эритмасидаги минерал моддаларнинг ҳаммаси ҳам кимёвий сингдириш туфайли тупроққа сингиб қола бермайди. Масалан, нитратла [Ca(N03)2rNaN03 ва бошқалар] сувда осон эрийдиган тузлар бўлганлигидан улар тупроеда сингиб қолмайди. Демак, кимёвий сингдиришнинг юзага келишида турли тузларнинг эриш даражаси катта аҳамиятга эга. •NH4 CaCl2 ■NH4

Кимёвий сингдиришнинг ҳам деҳқончиликда узига хос аҳамияти бор. Бу процесс туфайли фосфор бирикмаси тупроқнинг устки қатламидан тез ювилиб кетмай, узоқ в a қ т сақланади. Бироқ б ў з тупроқлар сингари карбонатли тупр о қ л арга солинган фосфорли у ғ итларнинг, масалан, суперфосфатнинг бир қисми қуйидаги реакция асосида Ty п po қ қ a сингиб, қийин эрийдиган ҳолга ў тиб қолади ва у ғ итнинг фойдаси камаяди. С02 2СаСОз +Са(Н2Р04)2=Са(Р04)2+Н2С0з> Н2О оҳак суперфосфат қийин эрийдиган ч ў кма Кислотали тупроқлар (подзол, чимли - подзоллар, қизил тупроқлар) да темир ва алюминий гидроксидлари к ў п б ў лганлиги сабабли фосфат иони булар билан реакцияга киришади ва қийин эрийдиган темир ва алюминий фосфатлари вужудга келади ва кимёвий равишда сингдирилади. Буни қуйидаги реакция асосида курсатиш мумкин: Fe (0Н)з+НзР04 FeP 04+3 H 20 Биологик сингдириш . Тупро қ даги турли микроорганизмлар, яшил усимликлар ва ҳайвонот организмларининг ҳаёти туфай ли ҳap хил озиқ oвқaт моддаларнинг тупроқ қатламларида ушланиб қолинишига биологик сингдириш дейилади. Бу процесс озиқ моддаларнинг, айниқса азотнинг ювилиб кетишидан сақалаб, уларнинг тупроқда тупланишида катта аҳамиятга эга. Маълумки, тупроқда яшайдиган жуда куп сонли микроорганизмлар ва ўсимликлар турли озиқ моддаларни ўз организмларига сингдириб, уни узоқ вақтгача сақлайди, натижада бу сингдирилган моддалар ёғин-сочин ва экин суғориш сувлари таъсирида ювилиб кетмайди. Организмлар ҳаёти тугаб, уларнинг қолдиқлари гумификация процессида чириб, сўнгра минераллашгандан кеийн сингдирилган моддалар ажралиб тупроқда тўпланади. Биологик сингдиришда ўсимликлар алоҳида роль уйнайди.

Биологик сингдириш жараёнида ўсимлик илдизлари, шунингдек микроорганизмлар эритмадаги ионлар билан бир қатоғда тупроқнинг қаттиқ қисмидаги моддаларни ҳам сингдириши мумкин. Айрим микроорганизмлар тупроқнинг ҳавоси таркибида булган азотни ҳам ўзига сингдириб олиб, мураккаб таркибли оқсиллар ҳосил қилади. Биологик сингдириш процессида танлаб сингдириш юз беради. Бунда ўсимлик ва микроорганизмлар тупроқдаги ўзи учун фойдали айрим элементларни-ионларни маълум даражада организмига сингдириб олади. Муҳим томони шундаки, ҳар хил адсорбциялар вақтида сингдирилмаган нитратлар (азотли озиқ моддалар) биологик сингдириш туфайли тупроқда ушланиб қолади ва жуда кам миқдорда ювилиб кетади. Демак, сингдириш процесси туфайли тупроқда ўсимликлар ҳаёти учун зарур озиқ моддалар, жумладан азотнинг ушланиб қолиниши ва тупланиши натижасида тупроқ унумдорлиги ошиши ва озиқ моддаларнинг танлаб сингдирилиши биологик сингдириш процессидагина вужудга келиши мумкин. Тупро қ нинг сингдирувчи комплекси, сингдириш си ғ ими ва сингдириш энергияси Тупро қ нинг коллоид зарралар тупламидан ташкил топган ва катион ҳ амда анионлари сингдириш ва алмаштира оладиган қ исмига сингдирувчи комплекс дейилади. Тупро қ нинг бу қ исмида ҳ ар хил минерал ва органик бирикмалар б ў либ, улардаги сингдирилган катион ва анионлар эритмадаги ионлар билан алмашиб туради. Катион ва анионларнинг алмашиниш процессида тупро қн инг ҳ амма қ исми эмас, балки коллоид заррачаларидан иборат б ў лган қ исми қ атнашади. Сингдирилган катионларнинг кимёвий таркиби ҳ ам тупро қ типига к ў ра турличадир. Масалан, подзол ва қи зил тупро қ ларнинг сингдирувчи комплексида Н + ва АГ + ионлари, қ opa тупро қ , каштан тупро қ ва б ў з тупро қ ларнинг сингдирувчи комплексида Са ++ ва Мд ++ ионлари, ш ў ртоб тупро қ ларда эса Na + иони к ў про қ б ў лади.

Ҳ ap бир тупро қ нинг сингдирувчи комплекси маълум катионлар билан т ў йинган б ў лади. Айрим тупро қ ларнинг сингдирувчи комплекси кальций ва магний билан, баъзисиники натирий ва учинчи бир тупро қ типи водород билан туйинган б ў лиши мумкин. Сингдирилган катионларнинг характерига к ў ра тупроқла p асослар билан туйинган ва туйинмаган группаларга б ў линади. К ў пчилик тупро қ лар ( қ opa т y п po қ , каштан ту пр о қ ва тупро қ ) асос билан т ў йинган б ў лади. Бундай тупро қ ларнинг сингдирувчи комплексида кальций, магний катионлари к ў п са қ ланади. Баъзи тупро қ ларнинг сингдирувчи комплексида (масалан, ш ў ртоб ва натрийли ш ў рхоклар) эса натрий катиони бош қ аларга қ араганда к ў про қ , яъни сингдириш си ғ имининг 20 - 50 % ни ташкил этади. Асослар билан туйинмаган подзол ва қ изил тупро қ ларнинг сингдирувчи комплексида водород иони к ў п (сингдириш си ғ имига нисбатан 50 - 70 %) ми қ дорда учрайди. Сингдирилган катионларнинг ў симликлар организмига ў тиш механизми ту ғ рисидаги масала х озирга қ aдap етарли ў рганилмаган. Бу со ҳ ада олинган дастлабки маълумотларга к ў ра, сингдирилган катион т ўғ ридан - т ўғ ри ў симлик организмига ў тмайди ва ў симлик бу хилдаги элементлардан бевосита фойдалана олмайди деб тушунтирилган б ў лса, академик К.К. Гедройцнинг к ў плаб текширишлари асосида сингдирилган катионларнинг ў симликка бевосита ў та олиши мумкин эканлиги ани қ ланди. Газ ва бу ғ ларнинг т y п po ққ a сингдирилиши Тупро қ да турли моддаларнинг молекула ҳ амда катион ва анионлар сингдирилган сингари, тупро қ ҳ авосидаги газ ва бу ғ лар ҳ ам т y п po ққ a сингдирилади. Ty п po қ ҳ авосидаги водород, азот, кислород ва карбонат ангидриди сингарилар қ y руқ тупро қ ларнинг коллоид заррачалари юзасига адсорбцияланади. Физикавий сингдириш қ онунига асосан газлар қ уйидаги тартибда олдинма - кетин сингдирилади: кислород водород азот карбонат ангидриди.

Тyпpoқ қатлами ковакларидаги аммиак қуюқлашиб, буғ ҳолига ўтгандан кейин тупроқда бошқа газларга нисбатан тезроқ сингади. Газ ва бу ғ молекулаларининг тупро қ коллоидлари .юзасига адсорбцияланиши, аввал қ араб чи қи лган (баён этилган) физикавий сингдириш қ онуни асосида юзага келади. Тупро қ да газ ва бу ғ ларнинг сингдирилиши турли кимёвий ва биокимё вий процессларнинг кечишида муҳим роль ўйнаб тупроқ унумдорлигида ўзига хос аҳамиятга эга.

Адабиётлар: 1.Каримов И.А. “Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид ва барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.”Т. 1997 105-128 бетлар. 2.Тўхтаев А. “Экология” Т. Ўқитувчи-1998. 3.Ғуломов М. Жўраев Й. “Экология. Жиноят ва жазо” Т. 1991 4.Алимов Т.А. Рафиқов А.А. “Экология хатолик сабоқлари” Т. “Ўзбекистон”1991

Похожие

Тупроқ тупроқнинг пайдо бўлишидаги кимёвий жараёнлар

Атроф мухитни коллоид мухофаза қилиш

Кимё дарсларида экологик билим ва тушунчаларни сингдириш усуллари

Химиявий мувозанат

Сувда эрувчан полимерларнинг кулланиши