Термодинамикани номувозанат жараёнларга қўллаш - Химия - Рефераты

Термодинамикани номувозанат жараёнларга қўллаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71.5 KB

Термодинамикани номувозанат жараёнларга қўллаш Режа: 1. Асосий тушунчалар ва таърифлар. 2. Кимёвий ўзгарувчи ва иккинчи қонун. 3. Энтропиянинг хосил бўлиш тезлиги. 4. Очиқ системалар. 5. Термодинамиканинг биринчи қонуни.

Аввалги мавзуларда айтиб ўтилганидек, номувозанат жараёнларда уларнинг йўналиши (тўғри ёки қайтар бўлиши) дан қатъий назар атроф муҳитда ёки системада бирор ўзгариш содир бўлади. Номувозанат жараёнлар термодинамикаси термодинамик мувозанат ҳолатида бўлмаган системалар табиатининг умумий қонуниятларини ўрганади. Бундай системаларда турли хил номувозанат жараёнлар, масалан иссиқликнинг берилиши, диффузия, электр токи, кимёвий реакциялар каби термодинамик жиҳатдан қайтмас ҳисобланадиган жараёнлар кузатилади. Клаузиус тенгламасига мувофиқ, ноадиабатик жараёнлар учун энтропиянинг ўзгариши dS = d e S + d i S (1) d e S= Q/T -атроф муҳит билан қайтар иссиқлик алмашинувига боғлиқ энтропиянинг “ташқи” ўзгариши, d i S- системадаги ўз-ўзидан борадиган қайтмас жараёнларга боғлиқ энтропиянинг “ички” ўзгариши. Бунда d i S  0 , тенглик белгиси мувозанат ҳолатига тегишли. d i S номувозанат жараёнлар термодинамикасида муҳим аҳамиятга эга. Номувозанат жараёнлар термодинамикасининг асосий вазифаларига ўтишларда, энергиянинг айланиши ва диссипациясида физик катталиклар (энергия, масса, энтропия ва бошқалар) баланси тадқиқотидан, шунингдекмакроскопик системалар эволюцияси қонуниятларини аниқлашдан иборат. Шунинг учун номувозанат жараёнлар термодинамикасига мувозанат термодинамикада (мувозанат жараёнлар термодинамик нуқтаи назардан чексиз секин борадиган жараёнлар) мавжуд бўлмаган муҳим ўзгарувчи-вақт қўшилади. Шунинг учун 1 тенглама ўрнига қуйидаги тенглама муҳокама қилинади: dS/dt = d e S/dt + d i S/dt P= d i S/dt катталик энтропиянинг глобал, яъни системанинг барча ҳажмига тегишли ҳосиласи дейилади. Феноменологик номувозанат жараёнлар термодинамикаси ва номувозанат жараёнларнинг статистик назарияси фарқланади. Феноменологик

номувозанат жараёнлар термодинамикаси ўз навбатида чизиқли ва чизиқли бўлмаган назарияларга бўлинади. Одатда номувозанат жараёнлар термодинамикасида уч хил турдаги системалар муҳокама қилинади; 1) бир жинсли, 2) узлукли ва 3) узлуксиз. Бир жинсли системаларда вақтнинг исталган моментида системанинг интесив хоссалари-температура, босим, кимёвий потенциал бутун ҳажм ичида бир хил бўлади. Узлукли (вентил,, гетероген) системалар иккита ва ундан ортиқ бир жинсли қисмлардан ташкил топган бўлиб, улар бир-биридан фазалар чегараси билан ёки вентил билан (масалан, мембрана ёки капилляр билан бириктирилган идишлардаги газлар) ажратилган. Шунинг учун бир қисмдан иккинчисига ўтганда хоссалар сакраш билан ўзгаради. Узлуксиз системалар деб, интенсив хоссаларини система ичидаги нуқта координаталари ва вақтнинг узлуксиз функциялари деб ҳисоблаш мумкин бўлган системаларга айтилади. Масса, энергия, заряд, энтропия ва б. ларни кўчирилишини характерловчи муносабатлар баланс тенгламалари дейилади. Бундай тенгламалар узлукли ва узлуксиз системалар учун ёзилиши мумкин. Уларда икки хил турдаги катталиклар акс этади; бири оқимларни, иккинчиси кучларни ифодалайди. Оқимлар физик катталикни тасаввур қилинаётган майдон ёки кимёвий реакция тезлиги орқали кўчирилиш тезлигини характерлайди. Термодинамик кучлар-бу оқимларни келтириб чиқарувчи сабаблардир. Узлуксиз системаларда кўчириш жараёни учун кучлар градиентлар (температура, концентрация ва б.) характерига эга, узлукли системаларда эса ушбу катталикларнинг охирги ҳолатдаги фарқи характерига эга. Номувозанат жараёнларни, агар оқимла ва кучлар скалярлар, векторлар ва тензорлар бўлса, тегишли равишда скаляр, вектор ва тензор жараёнларга ажратиш қабул қилинган. Бундан келиб чиқиб, жараёнларни тавсифлаш учун скаляр, вектор майдон ёки 2-даражали тензор майдони қўлланилиши керак. Скаляр жараёнлар гуруҳига, жумладан кимёвий реакциялар ҳам киради (система ичидаги ҳар бир нуқтада реакция тезлиги скаляр катталик билан характерланади). Вектор жараёнларга иссиқлик ўтказувчанлик ва

диффузияни мисол қилиш мумкин. Тензор жараёнга мисол қилиб қовушоқ оқишни келтириш мумкин. Жараёнларни тензор хоссалари бўйича синфлаш шартли эмас, лекин Кюри принципи маъноси билан боғлиқ. Масса, импульс, тўлиқ энергиянинг баланс тенгламаси сақланиш қонунлари маъносига эга. Ички энергиябаланси термодинамика биринчи қонунининг моҳиятидир. Уни қуйидагича ифодалаш мумкин:        k k k gradV v F J v dt dvp dt q dt du :  (2) Тенгламадаги u,v,q -локал, яъни ҳажмнинг бирор элементига тегишли ички энергия, ҳажм ва иссиқлик миқдори, p -босим, J k - компонент масса бирлигига таъсир қилувчи F k ташқи куч майдонидаги компонентнинг диффузион оқими (нуқта скаляр кўпайтмани билдиради), V-системанинг ички кучланиш майдонидаги массалар маркази тезлигининг вектори,   -қовушоқ кучланишлар тензори, k dz V j dy V i dx V gradV     (икки нуқта икки марта ҳосила олиш маъносини билдиради). Қовушоқ бўлмаган системалар учун тортишув кучлари майдонида иккита қўшилувчи нолга айланади ва термодинамика биринчи қонунининг келтирилган таърифи мувозанат термодинамикасидаги таърифга ўхшаш. Энтропия баланси тенгламаси номувозанат жараёнлар термодинамикасида катта аҳамиятга эга, чунки унинг асосида оқимлар ва кучлар аниқланади. Вақт бўйича энтропиянинг тўлиқ ҳосиласи қуйидаги кўринишга эга: 0 ) / (      sJ dt ds Тенгламадаги  -зичлик, s -солиштирма локал энтропия, J s -энтропия оқимининг вектори,  =ds/dt катталик энтропиянинг локал ҳосиласи бўлиб, энтропия райдо бўлишининг локал тезлигидир. Энтропия ҳосиласининг мусбат қиймати (  0) фақат қайтмас жараёнлар (масалан, диффузия, иссиқли ўтказувчанлик, қовушоқлик) билан белгиланади. Энтропиянинг баланс

тенгламаси термодинамиканинг иккинчи қонуни ифодасини мазмунини ташкил қилади. Локал мувозанат тамойилига мувофиқ, мувозанатдаги система ҳажмининг ҳар бир кичик (лекин макроскопик) элементи мувозанат ҳолатида бўлади. Бу тамойил кичик қуйи системалар бутун системаган қараганда тезроқ мувозанатга ўтади деган ғояга асосланган. Феноменологик назарияга асосан ушбу тамойил ҳам чизиқли, ҳам чизиқли бўлмаган номувозанат жараёнлар термодинамикасида асосий постулат характерига эга. Чунки у мувозанат термодинамикасининг тенгламаларини номувозанат жараёнларга қўллаш имкониятини беради. Масалан, узлуксиз система ҳажмининг dv кичик элементи учун қуйидаги тенламани ёзиш мумкин:   k k k dt dc dt dvp dt ds T dt du  (3) Тенгламадаги  k c k k –компонентнинг кимёвий потенциали ва масса улуши. 3 тенглама Гиббснинг фундаментал тенгламасига тўғри келади. Номувозанат жараёнлар термодинамикасида номувозанат жараёнларни ўрганиш учун оқимлар ва кучларни бирлаштирувчи ва умумий термодинамик ёндошувга асосланган тенгламалар системаси бўлиши керак. Бунинг учун оқимлар ва кучлар шундай аниқлаш қабул қилинганки, энтропия ҳосиласи стандарт икки чизиқли шаклда ифодаланиши керак.  i i iX J  (4) Тенгламадаги J i ва X i -мустақил скаляр оқимлар ва кучлар. Вектор ва тензор жараёнларда барча декарт компонентлари вектор ва тензор катталикларда берилади. 4 тенглама баланс тенгламаларни 3 тенгламага татбиқ этиш ва 2 тенглама билан таққослаш келтириб чиқарилади. Бунда оқимлар ва кучларни танлаш бир хил маънога эга эмас. Оқимларни кучларга боғлиқлигини ифодалаовчи ) ,..., ( 1 k i i X X J J  (5) кўринишдаги тенгламалар ҳаракатнинг термодинамик тенгламалари ёки конститутив тенглмалар дейилади.

Номувозанат жараёнлар термодинамикаси асосини мувозанат термодинамикасидаги қонунлар ташкил қилади, лекин, юқорида таъкидланганидек, вақт ўзгрувчиси билан боғлиқ айрим қўшимчалар киритилган. Термодинамиканинг биринчи ва иккинчи қонунларини умумлашган тенгламасини қуйидагича ифодалаш мумкин:       i i i i i e i i i c dxP S Td S Td dxP Q Q dU   (6) Тенгламадаги P i –умумлашган кучлар; x i –умумлашган координаталар. Изоляцияланган системаларда  c Q=0 ва   i i i dxP S Td dU . Шундай қилиб, номувозанат жараёнларни тавсифлаш учун ҳисоблаш ёки энтропия ҳосиласи деб аталадиган d i S функцияни ўлчаш усулини кўрсатиш керак. Агар жарён мувозанат ҳолатда ва қайтар бўлса, бажариладиган иш максимал бўлади, агар номувозант бўлса бажариладиган иш кам бўлади, яъни унинг бир қисми “йўқолади”. Қайтар жараёнда система бажариши мумкин бўлган иш ва қайтмас жараён давомида бажарилган иш ўртасидаги фарқ йўқотилган иш  W * дейилади.      i i idxP W W W , * max    (7) Тенгламадаги  P i қайтар ва қайтма жараёнларда i-умумлашган иш қийматлари орасидаги фарқ.  P i Абсолют қийматлар ўрнига P градиентлардан фойдаланилади, чунки жараёнлар тезликларини кўчирилиши ҳодисаларида  P i билан эмас P i билан боғлиқ. Куч градиентлари системаниг номувозанатлиги меъёрини белгилайди ва жараёнларни ҳаракатлантирувчи кучлар ҳисобланади. Улар Y i билан белгиланади ва умумлашган термодинамик кучлар дейилади. i i grsdP Y  (8) Термодинамиканинг биринчи қонунига мувофиқ, “йўқотилган” иш бошқа шаклда, масалан компенсацияланмаган иссиқлик шаклида  i Q (Клаузиус иссиқлиги) юзага чиқиши керак.      i i i i i i i i dxY dxP S Td Q  (9)

Тенглама V ҳажмга бўлиниб, Y i ни вақтга боғлиқ эмас деган тахмин билан вақт бўйича дифференциалланса қуйидаги тенглама келиб чиқади:  i i i i i dt dx V Y dt S d VT dt Q V 1 1 1  (10) Тенгламанинг чап қисми диссипациянинг локал функцияси дейилади: dt Q V i 1   (11) Диссипация функциясининг ишораси жараён турини белгилайди. Агар  =0 бўлса жараён мувозанатда бўлади, агар  0 бўлса тўғри номувозанат жараён кетади, агар  0 аксинча жараён кетади. dt sd dt S d V i i   1 

Адабиётлар: 1. Е.Н.Еремин. “Основ ы химической термодинамики”. М.: “В ы сшая школа”, 1978, 391 с. 2. О.М.Полторак. «Термодинамика в физической химии». М.: «Высшая школа», 1991, 319 с. 3. М.Х.Карапетьяц. «Химическая термодинамика». М.: «Госхимиздат», 1953. 4. Х.У.Усманов, Х.Р.Рустамов, Х.Р.Рахимов. «Физик химия». Тошкент: “Ўқитувчи» , 1974. 5. Х.Р.Рустамов. «Физик кимё». Тошкент: “Ўқитувчи» , 1980. 6. А.Г. Стромберг, Д.П.Семченко. “Физическая химия” М.: “Химия”, 1988.

Похожие

Термодинамиканинг нолинчи ва биринчи қонунлари

Коррозия - кинетик ва термодинамик жихатдан кайтмас жараёнлиги тугрисида

Химиявий термодинамика ва термохимия асослари

Кимёвий технологиянинг асосий қонуниятлари (гомоген жараёнлар)

Кимёвий технологиянинг асосий тушунча ва тарифлари