Химиявий термодинамика ва термохимия асослари - Химия - Рефераты

Химиявий термодинамика ва термохимия асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

108.5 KB

Химиявий термодинамика ва термохимия асослари Режа: 1. Энергия ва унинг мавжуд формалари. Термодинамика фани. 2. Ички энергия ва энталпия, уларнинг ўзгариши химиявий энергиясининг манбаидир. 3. Термодинамиканинг биринчи қонуни. 4. Термохимия. 5. Термодинамиканинг иккинчи қонуни.

Энергия ва унинг мавжуд формалари. Термодинамика фани. Оламдаги ҳар қандай жисмда исталган температурада молекула ва атомлар тўхтовсиз ҳаракатда бўлади. Уларнинг кинетик энергиялари йиғиндиси жисмнинг иссиқлик энергиясини ташкил этади. Молекулалардаги ёки жисмнинг кристалл панжарасидаги атомларнинг ўзаро таъсирлашув потенциал энергияси унинг химиявий энергия запасидир. Умуман, содда қилиб айтганда, кинетик энергия - жисмнинг харакатдаги иш бажариш энергияси, дейиш мумкин. Энергиянинг бу икки тури - кинетик ва потенциал бир-бирига ўтирб туриши мумкин. Масаоан, бирор жисм юқорига кўтарилганда унинг кинетик энергияси камайиб, потенциал энергияси ортади. Бунда ернинг тортиш кучига қарши иш бажарилган сари кинетик энергия потенциал энергияга айланади. Биз кундалик турмушда доимо бир турдаги энергияга айланишига дуч келамиз. Масалан, металл пармаланганда парма қизийди - механик энергиянинг бир қисми иссиқлик энергиясига айланади, электр токи моторни харакатга келтиради - электр энергияси механик энергиясига айланади, кўмир ёқилганда химиявий энергия иссиқлик ва ёруғлик иссиқлик энергиясига айланади ва хоказо. Аммо бунда бир турдаги энергиянинг қанча миқдори иккинчи турдаги энергияга айланганини била олмаймиз. Буни билишга бизга термодинамика ёрдам беради. Термодинамика турли жараёнларда энергиянинг бир турдан иккинчисига ва системанинг бир қисмидан иккинчи қисмига ўтишини, шунингдек, берилган шароитда жараёнларнинг ўз-ўзича бориш йўналиши ва чегарасини ўрганадиган фандир. Атроф-муҳитдан фикран ажратилган жисм ёки ўзаро та ъ сир этадиган жисмлар тўплами термодинамикада система дейилади. Термодинамик системасининг бир холатдан бошқа холатга ўтиши термодинамикада жараён дейилади. Термодинамика грекча “терме” ва “динамис” я ъ ни “иссиқлик” ва “иш” сўзларидан олинган бўлиб, температура, иссиқлик ҳамда иссиқлик ва ишнинг бир-бирига айланиши хақидаги фандир.

Демак, биз термодинамикани ўрганиш учун иссиқлик ва ишнинг ўзи нима эканлигини билиб олмоғимиз зарур. М.В. Ломоносов - иссиқликнинг механик назарияси асосчиси. Узоқ вақтларга қадар иссиқликнинг табияти ҳақидаги икки хил фикр хукм суриб келди. Биринчи гипотезага кўра жисм қиздирилганда у иссиқлик олади, совитилганда эса иссиқлик беради, яъни қизиган жисм шу жисм моддаси билан иссиқлик аралашмсидан иборат. Бошқача айтганда, иссиқлик ҳам модда. У исталган жисмга кира олади ва ундан чиқа олади. Бу фикрни 1613 йилда илгари сурган Галилей иссиқлик моддасига флогистон, я ъ ни теплород деб ном берди. Унинг фикрига кўра флогистон жисмлар орасида турлича тақсимланади. Жисмда у қанча кўп бўлса, жисм температураси шунча юқори бўлади. Иккинчи гипотезани 1620 йилна инглиз филосифи Ф.Бэкон илгари сурди. У болға билан урилганда темир парчасининг қизишига ва жисмлар бир-бирига ишқаланганда учқун хосил бўлишига асосланиб, иссиқлик жисмдаги нихоятда майда заррачаларнинг харакат тезлиги билан аниқланади, деган хулосага келди. Бу назария фанда иссиқликнинг механик назарияси деган ном олди. Уни асослаш ва ривожлантиришга гениал рус олими М.В. Ломоносов катта ҳисса қўшди. “Жуда яхши маълумки, - деб ёзган эди М.В.Ломоносов, - иссиқлик харакат туфайли вужудга келади: қўл бир-бирига ишқаланганида исийди, ёғоч аланга олиб кетади, тош тошга урилганда учқун пайдо бўлади, темирга тез-тез кучли зарба тушиб турса, қизиб кетади, зарба тўхталганда иссиқлик камайиб, ниҳоят жисм совийди”. М.В. Ломоносов шундай хулосага келади: “Бўларнинг хаммасидан равшанки, иссиқлик учун етарли асос харакатдадир. Ҳаракат материясиз содир бўла олмаслиги сабабли иссиқлик учун етарли асос бирор материянинг харакатида бўлиши керак... жисмлар икки хил харакатда бўлади: умумий харакат - бунда материянинг сезилмас заррачалари ўз ўрнини ўзгартиради. Умумий харакат жуда тез бўлганда ҳам

иссиқлик хосил бўлиши кузатилмайди, аксинча, бундай харакат бўлмаганида ҳам иссиқлик пайдо бўлиши кузатилади. Демак, равшанки, иссиқлик материянинг ички харакатидадир”. Кейинги ўтказилган тажрибалар Ломоносовнинг иссиқлик хақидаги бу фикрлари тамоман тўғри эканлигини кўрсатади. Иш деганда нимани тушунамиз? Механик иш бажариш - қаршиликни, молекуляр кучларни, оғирлик кучини ва бошқа кучларни енгиш демакдир. Жисмни қисмларга бўлиш, юкни кўтариш, рел ь слардан поездларни тортиш, пружинани сиқиш - бўларнинг хаммаси иш бажариш, маълум вақт оралиғида қаршиликни енгиш демакдир. Газни, суюқликни, қаттиқ жисмни сиқиш - иш бажаришдир. Бу ишлар бир-бирига ўхшамаса ҳам, уларда битта умумийлик бор, иш харакат билан боғлиқдир; юк кўтарилади, поезд силжийди, поршен ь двигател ь цилиндрида сирпанади. Харакатсиз иш йўқ, лекин иш тартибли ҳаракат билан боғлиқ; юкнинг ҳаммаси юқори хамон силжийди, поршенғ цилинрда бир йўналишда харакатланади. Демак, иш тартибли харакатнинг бир системадан бошқа системага узатилишидан иборат. Шу жихатдан улар бир-бирига ухшайди. Лекин улар орасида принципиал фарқ бор. Иссиқлик - молекулаларнинг тартибсиз харакатининг узатилиши. Иш - тартибли, бир томонга йўналтирилган харакатнинг узатилиши. Тартибсиз харакатнинг иложи борича кўп қисмини қандай қилиб энг кўп иш бажариш мумкин - термодинамиканинг муҳим вазифаси ана шу масалани ҳал этишдан иборат. Ички энергия ва энтал ь пия, уларнинг ўзгариши химиявий энергиянинг манбаидир. Турли хил термодинамик жараёнларда жисм ичидаги энергия ўзгаришлари унинг ички энергиясининг ўзгариши билан боғлаб тушунтирилади. Ички энергия модданинг тўлиқ запас энергиясини ифодалайди. Ички энергия харакатланаётган молекулалрнинг кинетик

энергияси, уларнинг потенциал энергияси, электронлар энергияси, атом ядролари энергияси ва нур энергиясининг йиғиндисидан иборат, лекин бунга умуман жисмнинг кинетик энергияси ва жисм холатининг потенциал энергияси кирмайди. Ички энергия модданинг табияти ва миқдорига, шунингдек, унинг мавжуд бўлиш шароитларига боғлиқ. Ички энергия одатда U ҳарфи билан ифодаланади. Химиявий жараёнларда ички энергиясининг ҳаммаси тўлиқ намоён бўлмайди, шунинг учун бир реал жараёнларда ички энергия запасининг ўзгаришигина ўрганамиз. Ички энергия жисмнинг холати аниқланади, яъни у холат функциясидир, шу жихатдан у иш билан иссиқликдан фарқланади. Иш билан иссиқлик жараёнининг қандай ўтганлигига боғлиқ, ички энергиянинг ўзгариши эса модданинг бир холатдан иккинчи холатга қиндай йўл билан ўтганлигидан қатҳий назар ана шу холатида ички энергияси U 1 охирги ҳолатида U 2 бўлса, ички энергиянинг ўзгариши D U= U 2 - U 1 бўлади. Шундай қилиб, модданинг ҳар қайси ҳолатига муайян ички энергия мувофиқ қелади. Система бир холатдан иккинчи ҳолатга ўтганда унинг ички энергияси ортиши ёки камайиши мумкин, шунга кўра ички энергиянинг ўзгариши D U мусбат ёки манфий ишорали бўлади. D U мусбат бўлса системага иссиқлик ютилган, манфий бўлса системага иссиқлик олинган (чиқарилган) деймиз. Бир-юири билан ўзаро таъсирлашиб турадиган атроф-муҳитдан фикран ажратилган жисмлар группаси ёки алоҳида жисм система дейилади. Ичида ажралиш сирти бўлмаган ва ҳамма нуқталардаги ҳоссалари ўзаро фарқ қилмайдган система гомоген, ичида ажралиш сирти бўлган система эса гетероген система дейилади. Масалан, суюқ сув ва муздан иборат система гетероген система бўлади, чунки у икки фазадан - муз (қаттақ) ва сувдан (суюқ) таркиб топган. Гомоген система фақат битта фазадан иборат бўлади.

Ташқи мухит билан модда ва энергия алмашина олмайдиган ва хажми ўзгармайдиган система изоляцияланган система деб қаралади. Илгари айтиб ўтилгандек, ўзгармас ҳажмда борадиган жараёнлар изохорик жараён, ўзгармас босимдаги изобарик, ўзгармас температурада борадиганлари изотермик жараён дейилади. Изохорик жараёндан бошқа ҳар қандай термодинамик жараёнга энергиянинг бир қисми кенгайиш ишига сарфланади. Изохорик жараёнда системага берилган энергия фақат унинг ички энергиясининг ўзгаришига сарфланади. Изобарик жараёнларни характерлаш учун энтальпия (Н) деган функция киритилган: Н = U + РV бундай жараёнларда берилган иссиқлик ички энергиянинг ўзгариши билан кенгайиш ишига сарфланади: D H = Qр, яъни система энтальпиясининг ўзгариши изобарик жараёнда ютилган (ёки чиқарилган) иссиқликка тенг. Энтальпия ҳам ички энергия каби ҳолат функциясидир, унинг ўзгариши системанинг фақт бошланғич ва оҳирги холатларига боғлиқ. Демак, ички энергия ва энтальпиянинг қиймати қандай ўзгаришига қараб системанинг (модданинг) химиявий энергияси ортади ёки камаяди. Термодинамиканинг биринчи қонуни. Термодинамиканинг биринчи қонуни энергиянинг сақланиш қонунининг ҳусусий холи бўлиб, энергия иш ва иссиқлик тарзида бир-бирига айланадиган жараёнларда энергиянинг ўзгаришини ифодалайди. Энергиянинг сақланиш қонуни термодинамик системаларга татбиқ қилинса шундай ифодаланади: изоляцияланган (ташқи муҳит билан энергия алмашинмайдиган) системанинг энергияси ўзгармайди, фақат эквивалент нисбатларида бир турдан иккинчи турга айланиши мумкин. Масалан, 1 кгм механик иш 9,81 Жоулғ иссиқлик энергиясига эквивалент (шу сасбабали

кейинги вақтларда иш билан иссиқлик бир хил бирликда - Жоулларда ўлчанадиган бўлди). Термодинамиканинг биринчи қонуни математик тарзда қуйидагича ифодаланади: Q = U + A ёки D U = Q - A яъни ҳар қандай жараёнда системага берилган иссиқлик ( Q ) ички энергиянинг ўзгаришига ( D U ) ва ташқи кучларга қарши иш (А) бажаришга сарфланади ёки ҳар қандай жараёнда система ички энергиясининг ўзгариши системага берилган иссиқлик билан системанинг бажарган иши орасидаги айирмага тенг. Юқоридаги тенгламага кўра энергиянинг барча турларини уч турга келтириш мумкин. Иссиқлик энергияси Q - молекулаларнинг тартибсиз илгарилама ва тебранма ҳаракат энергиясини акс эттиради. Механик энергия, элекр, нур энергияси иш дейилиб, Адабиет билан белгиланади. Ички энергия Uдан фарқ қилиб, энергиянинг Адабиет ва Q турлари энергиянинг узатилиш формалари сифатида қаралади. Термодинамиканинг биринчи қонунидан муҳим хулоса келиб чиқади: иссиқлик сарфламай туриб иш бажариб бўлмайди. Бу қонуннинг бошқача таҳрифи ҳам бор: изоляцияланган системада барча турдаги энергиялар йиғиндиси ўзгармас миқдордир. Биринчи қонунинг математик ифодасига учта катталикдан фақат биттаси - ички энергиянинг ўзгариши U системасининг бошланғич ва охирги холатлари билан аниқланади ва бу холатга қайси йўл билан ў0тилганига боғлиқ. (Q ва A) қиймати эса жараён қайси усулда бажарилганига боғлиқ. Термодинамиканинг биринчи қонуни кўпчилик тадқиқотчиларнинг х еч нима сарфламай туриб иш бажарадиган двигател ь қуриш ҳақидаги ўй-

фикрлари пуч эканлигини кўрсатади. Шу сабабли бу қонун қуйидагича ҳам таҳрифланади: биринчи турдаги абадий двигателнинг бўлиши мумкин эмас. Термохимия. Деярли барча химиявий реакцияларда исстқлик холидаги энергия ютилади ёки чиқарилади. Ютилган ёки чиқарилган энергия миқдори реакциянинг иссиқлик эффекти дейилади. Физик химиянинг ва химиявий термодинамиканинг реакцияларнинг (жараёнларининг) иссиқлик эффектини, моддаларнинг иссиқлик сиғимини ўрганадиган бўлими термохимия дейилади. Иссиқлик чиқиши билан борадиган реакциялар экзотермик, иссиқлик ютилиши билан борадиганлари эндотермик реакциялар дейилади. Иссиқлик эффекти одатда реакциягакиришаётган 1 моль модда учун олинади ва килокалория ёки киложоулларда ифодаланади. Иссиқлик эффекти тажрибада калориметрлар ёрдамида ўлчанади. Термохимия ёрдамида олинган маълумотлар химиявий ишлаб чиқаришнинг оптимал технологик режимларини танлашга, шунингдек, моддаларнинг эенергетик характеристикалари билан уларнинг тузилиши, таркиби, барқарорлиги ва реакцияга киришиш хусусияти орасидаги боғланишни аниқлашга имкон беради. Термодинамикада системага берилган ва унга ютилган иссиқлик мусбат, системадан олинган, яъни ундан ажралиб чиққан иссиқлик эса манфий ишора билан белгиланади. Масалан: H 2 + 1/2 О 2 = H 2 О + 286,06 кЖ СаСО 3 = СаО + СО 2 - 179,2 кЖ

Реакцияларининг биринчисида иссиқлик ажралиб чиқади, иккинчисида эса иссиқлик ютилади. Бу термохимиявий ифодалаш бўлса, термодинамикавий ифодалаш қуйидагича бўлади: H 2 + 1/2 О 2 = H 2 О; D Н 0 = - 286,06 кЖ СаСО 3 = СаО + СО 2 ; D Н 0 = 179,2 кЖ Оддий моддалардан 1 моль мураккаб модда ҳосил бўлишида ажралиб чиққан ёки ютилган иссиқлик шу мураккаб модданинг ҳосил бўлиш иссиқлиги дейилади. 1 моль модда 300-400 моль эритувчида эриганжа ажралиб чиққн ёки ютилган иссиқлик эриш иссиқлиги дейилади. Эриш иссиқлиги эриган модда билан эритувчининг нисбий миқдоига боғлиқ бўлади. Қаттиқ модда сувда эритилганда модданинг кристалл панжарси бузилади ва бунда энергия сарфланади. Шу билан бир вақтда эриган модда молекулалари эритувчи молекулалари билан реакцияга киришади (гидратланиш ёки солғватланиш реакциялари), бунда, одатда иссиқлик ажралиб чиқади. Демак, эриш иссиқлиги кристалл панжаранинг бузилиш иссиқлиги билан гидратланиш ёки солғватланиш иссиқлигининг алгебраик йиғиндисидан иборат. Термодинамиканинг биринчи қонуни иссиқлик эффекти блан система ички энергиясининг ёки энтальпиянинг ўзгариши орасидаги муносабатни аниқлаш имкон беради. Ўзгармас хажмда борадиган, яъни изохорик жараёнлар учун Q u = ¾ D U, яъни бундай жараёнларнинг иссиқлик эффекти система ички энаргиясининг камайишига тенг. Изобарик жараёнлар учун эса Qр = ¾ D H,

яъни ўзгармас босимда борадиган жараёнларнинг иссиқлик эффекти система энтальпиясининг камайишига тенг. U ва Н нинг ўзгариши система босиб ўтган йўлга боғлиқ бўлганлиги учун ўзгармас босим ва хажмда борадиган жараёнларнинг иссиқлик эффекти ҳам система босиб ўтган йўлга боғлиқ эмас ва унинг қиймати системанинг бошланғич ҳамда охирги холатлари билан белгиланади. Реакция иссиқлик эффектининг жараён босиб ўтган йўлига боғлиқ эмаслигини 1836 йилда рус академиги Гесс тажрибада аниқлади. Гесс қонунига кўра, химиявий реакцияларнинг иссиқлик эффекти реацияда иштирок этадиган моддаларнинг бошланғич ва охирги холатларигагина боғлиқ, лекин бошланғич холатдан оҳирги холатга қандай йўл билан ўтилганига боғлиқ эмас. Масалан, углерод кислородда ёндирилганда к а рбонат ангидрид икки хил йўл билан ҳосил бўлиши мумкин. 1) С + О 2 = СО 2 + Q 2) C + ----- О 2 = СО + Q 1 1 2 1 3) СО + ¾ О 2 = СО 2 + Q 2 Гесс қонунига кўра Q = Q 1 + Q 2 Моддалар ўзаро реакцияга киришиб бошқа моддаларга айланишда қ а нча иссиқлик чиқиши ёки ютилишини аниқлаш учун Гесс қонунига кўра, бошланғич ва оҳирги моддаларнинг хосил бўлиш иссиқлигини билиш керак. Масалан: СН 4 +2О 2 =СН 2 +2Н 2 О+Q реакцияда моддаларнинг элементларидан ҳосил бўлиш иссиқликлари қуйидагича: С + 2Н 2 = СН 4 + 74,555 кЖ С + О 2 = СО 2 + 393,768 кЖ 2Н 2 + О = 2Н 2 О + 2 * 285,96 кЖ Реакциянинг иссиқлик эффекти:

Q = Q CО2 + Q H2 - Q CH4 = 890,951 кЖ Демак, Гесс қонунига кўра, реакциянинг иссиқлик эффекти реакция махсулотларининг ҳосил бўлиши иссиқликлари йиғиндиси билан дастлабки моддаларнинг ҳосил бўлиши иссиқликлари йиғиндиси орасидаги айирмага тенг. Гесс қонуни физиологияда катта аҳамиятга эга: организмда овқат маҳсулотлар оксидланганда қанча энергия чиқиши шу қонун асосидв ҳисоблаб топилади ва овқатларнинг калориялилиги ҳамда тўйимлилиги аниқланади. Масалан, глюкозанинг бевосита оксидланишида С 6 Н 12 О 6 + 6О 2 = 6СО 2 + 6Н 2 О + 2817,716 кЖ 2817,7 кЖ иссиқлик чиқади. Лекин организмда глюкозанинг оксидлниши бевосита юқоридаги реакция асосида эмас, балки бир қанча оралиқ босқичилар орқали боради. Аммо шундай мураккаб жараёнлар натижасида ҳам охирида карбонат ангидрид ва сув ҳосил бўлади. Демак, Гесс қонунига кўра, 1 моль глюкозанинг ана шундай мураккаб жараёнлар орқали оксидланишидан чиққан энергияларнинг умумий миқдори 2817,7 кЖ га тенг. Бу энергиянинг кўп қисми ишга айланади ва оз қисмигина тана температурасини бир меҳёрда сақлаб туришга сарфланади. Термодинамиканинг иккинчи қонуни. Энтропия ва унинг ўзга р иши. Термодинамиканинг биринчи қонуни термодинамик жараённинг энергетик балансини тузишга имкон беради, яъни изоляцияланган системада энергиянинг умумий запаси ўзгармас эканлигини кўрсатади. Лекин бу қонун энергиянинг узатилиш йўналиши, термодинамик жараённинг содир бўлиш

эхтимоллиги ва йўналиши хақида хеч қандай маълумот бермайди. Табиатда содир бўладиган ва ишлаб чиқаришда амалга ошираладиган жараёнлар фақат маълум йўналишдагина ўз-ўзича бормайди. Масалан, эритма ўз-ўзича ҳосил бўлади, лекин ташкил этувчи компонентларга ўз-ўзича ажралмайди. Иссиқлик энергияси фақат иссиқ жисмдан совуқ жисмга ўз-ўзича ўтади, электр энегияси юқори потенциалли жойдан паст потенциалли жойга ўз- ўзича боради, сув юқоридан пастга ўз-ўзича оқиб тушади. Бошқача айтганда, энергия интенсивлик фактори кичикроқ жойга ўз-ўзича узатилади. Энергиянинг қийматини аниқлайдиган иккинчи фактор сиғим фактори бўлиб, унга электр миқдори, модданинг хажми, иссиқлик киради. Қайтар ва қайтмас жараёнлар. Агар система бир мувозанат холатидан иккинчи холатга узлуксиз оралиқ мувозанат холатлари орқали жуда секин ўтса, бундай ўзгариш қайтар жараён дейилади. Бунда икки мувозанат ҳолат орасида ҳолат параметрлари жуда кам ўзгаради ва ҳолат параметрларини жуда кам ўзгартириш йўли билан системанинг аввалги мувозанат холатига қайтариш мумкин. Қайтар жараёнларга қаттиқ кристалл жисмнинг суюқланишини, суюқликларнинг буғланишини, химиявий бирикмаларнинг диссоциланишини ва бошқаларни мисол келтириш мумкин. Тўйинган эритмадан кристаллага туширишни амалда қайтар жараён деб ҳисоблаш мумкин, бугнда босим ва температуранинг салгина ўзгариши ҳам бғ ҳосил бўлиши ёки конденсатланишга ва, демак, модданинг чўкиши ёки эришига сабаб бўлади. Мувозанатдаги жараённи қайтар жараён дейиш мумкин, шунингдек ҳар қандай жараён мувозанатга келади. Қайтар жараёнлар ўз-ўзича содир бўлмайди, уларни амалга ошириш учун ташқаридан энергия сарфлаш керак. Қайтмас жараёнлар, одатда ўз-ўзича ва фақат бир йўналишда - мувозанат холатига яқинлашадиган йўналишда боради ва бу мувозант қарор топгач, жараён тўхтайди. Масалан, иссиқликнинг қайноқ жисмдан совуқроқ жисмга ўтиши, ўта совутилган суюқликнинг кристалланиши ёки ўта

қиздирилган суюқликнинг буғланиши, газлар ёки суюқликларнинг ўзаро диффузияланиши ва бошқалар. Қайтар ва қайтмас жараёнларни характерлаш учун термодинамикада кўп қўлланиладиган интенсивлик фактори ва сиғм фактори тушунчаларига тўхталиб ўтамиз. Интенсивлик фактори айни турдаги энергиянинг кучланишини, бошқача айтганда, потенциалини билдиради. Масалан, электр энергиянинг интенсивлик фактори - босим, температура эса иссиқликликнинг интенсивлик факторидир. Энергиянинг миқдорини билдирадиган сиғим факторига электр энергияда электр миқдори, хажмий энергияда модданинг хажми, исстқлик учун иссиқлик сиғими киради. Термодинамиканинг иккинчи қонунига кўра изоляцияланган системаларда ўз-ўзича борадиган жараёнларнинг энергиянинг юқори даражадан паст даражага ўтиш йўналишидагина бориши мумкин ва жараён системанинг барча қисмларида энергия тенглашгунга қадар давом этади. Иккинчи қонунга шундай таҳриф бериш мумкин: ҳар қандай система энергиянинг интенсивлик фактори тенглашадиган мувозанат ҳолатига келишига харакат қилади. Бу қоидани иссиқликка тадбиқ этсак, шундай ифодаланади: иссиқлик совуқ жисмдан иссиқ жисмга ўз-ўзича ўтиши мумкин эмас. Ҳар қандай энергиянинг миқдори интенсивлик факторининг сиғим факторига кўпайтмасига тенг: электр энергияси - потенциалининг элктр миқдорининг кўпайтмасига, хажмий энергия - потенциалнинг электр миқдорига кўпайтмасига, иссиқлик миқдори эса жисм иссиқлик сиғимининг температура кўпайтмасига тенг. Системанинг айрим қисмларида энергиянинг интенсивлик фактори турлича бўлгандагина бу система жараён ўз-ўзича боради. Жараёнлар қайси йўналишда ўз-ўзича боришини кўрсатиш учун энтропия деган тушунча киритилган. Иссиқликнинг ҳаммаси бошқа тур энергияга тўлиқ айлана олмайди, унинг шу шароитда энергиянинг бошқа турларига айлана олмайдиган, гўё “аҳамиятсиз” қисми ҳам бор. Ана шу қисмнинг ўлчови энтропия дейилади.

Энтропия - изолацияланган системада жараённинг қайтмаслик ўлчови, энергиянинг ўз-ўзича бошқа формаларга айлана олмайдиган турга ўтиш ўлчовидир. Термодинамик холат функция бўлган энтропия тушунчасини фанга 19-асрнинг ўрталарида Р.Клаузиус киритган. Маълумки, система эхтимоллиги камроқ бўлган холдан эхтимоллиги кўпроқ бўлган холатда ўз-ўзича ўтишгахаракат қилади. Л.Болғцман энтропия S система холати термодинамик эхтимоллиги (W)нинг логарифмига пропорционал бўлишини кўрсатди: S = K * 1 n W бунда К - Болғцман доимийси ( K = R / N = 1,38 * 10 -16 эрг/град; бунда R - универсал газ доимийси, N - Авогадро сони). Энтропия S жараёнида ютилган ёки чиққан иссиқлик Q ва температура Т орасида қуйидаги боғланиш бор: d Q dS = ¾ T Бу тенглама термодинамика иккинчи қонунининг аналитик ифодасидир. Агар, жараён ўзгармас температурада борса, у ҳолда: Q D S = ------- T Демак, исталган жараёнда энтропиянинг ўзгариши ютилган ёки ажрлиб чиққан иссиқлик температурага нисбати билан ўлчанади. Бундан кўринадики, энтропия ҳолат функцияси бўлиб, унинг ўзгариши системанинг бошланғич ва оҳирги холатларигагина боғлиқ. Энтропия Ж/град * кг, Ж/град * кмоль ҳисобида ифодаланади.

Термодинамиканинг иккинси қонуни жараёнларнинг қайтарлиги билан боғлиқ. Агар жараён тўғри ва тескари йўналишда олиб борилганда система ва уни ўраб турган муҳит ўзининг аввалги ҳолатига қайтса, бундай жараён термодинамик қайтар жараён дейилади. Агар жараён натижасида система ёки уни ўраб турган муҳитда йўқолмайдига ўзгаришлар қолса, у холда жараён қайтмас дуйилади. Энтропия жараёнларнинг қайтарлик ўлчови бўлиб, қайтар жараёнда унинг ўзгариши нолга тенг, яъни S = const. Қайтмас жараёнлар борадиган система учун эса s Q dS > -------- T яъни қайтмас жараёнларда системанинг энтропияси максимумга қадар ортиб боради. Бу шарт (dS>0) фақат изоляцияланган системалар учун умуман тўғри келади. Системанинг айрим қисмларида эса унга тескари жараёнлар ҳам содир бўлиши мумкин. Статистик термодинамикага кўра энтропия системадаги молекулаларнинг тартибсизлик ўлчовидир. Молекулаларнинг иссиқлик харакати қанча кучли, тартибсизлиги юқори даражада бўлса, системанинг энтропия қиймати ҳам шунча катта бўлдаи. Шундай қилиб, термодинамиканинг иккинчи қонунигақуйидагича таҳриф бериш мумкин: изоляцияланган системасининг энтропияси қайтмас жараёнларда ортиб боради, қайтар жараёнларда ўзгармасдан қолади, лекин у ҳеч қачон камаймайди. Энтропия ҳақидаги тушунчадан фойдаланиб, термодинамиканинг иккала қонунини бирлаштириш мумкин: қайтар жараёнлар учун TdS = dU + d A ёки dU = TdS - d A ва умуман барса жараёнлар учун

dQ £ TdS ва TdS ³ dU + s A Демак , TdS - dU ³ d A Бу формула жараён қайтар бўлгандагина система максимал иш бажаришини кўрсатади . Термодинамик потенциаллар . Қайтар жараёнда берилган шароитларда система бажарган ишни ҳисоблаб топишга ёрдам берадиган , системанинг ҳолатини аниқловчи ўзгарувчилдар асосида олинган функциялар термодинамик потенциаллар дейилади . Термодинамик потенциаллар ҳолат функцияларидир , яъни уларнинг ўзгариши фақат бошланғич ва оҳирги холатга боғлиқ , лекин ўтилган йўлга боғилқ эмас . Қайси функция термодинамик потенциал ролини ўйнаши система қандай шароитда эканлигига қараб белгиланади. Термодинамик потенциаллар жумласига изохоро-изотермик потенциал F, изобаро-изотермик потенциал Z, ички энергия U ва энтальпия H киради. Амалда изохоро-изотермик ва изобаро-изотермик потенциаллар кўп қўлланилгани учун биз шуларнинг ўзгаришларини батафсилроқ кўриб чиқамиз. Ўзгармас температура ва хажмда борадиган жараёнлар учун термодинамика иккала қонунининг бирлаштирилган ифодасидан қуйидагича ёзиш мумкн: A £ T(S 2 -S 1 ) - (U 2 -U 1 ) ёки A £ (U 2 -TS 1 ) - (U 2 -TS 2 ) Бу ерда ҳам тенглик ишораси қайтар жараёнга тааллуқли ва максимал иш A’ ни кўрсатади .

Функция U-TS изохоро-изотермик потенциал дейилади ва f ҳарфи билан белгиланади: F = U - TS F ички энергия билан боғланган энергия (TS) нинг айирмасига тенглиги сабабли эркин энергия ҳам дейилади. Юқоридаги формулага кўра, изотермик жараёнда бадарилган максимал иш A = - D F Ўзгармас температура ва босимдаги системалр учун термодинамик потенциал Z билан ифодаланади ва изобаро-изотермик потенциал дейилади: Z = U - TS +р V Бу потенциалнинг ўзгариши ҳам системанинг бошланғич ва оҳирги холатларигагина боғлиқ яъни D Z=Z 2 -Z 1 Изобаро-изотермик жараёнларда бажарилган максимал иш шу потенциалнинг ўзгаришига тенг: A 1 = - D Z Иккала потенциалнинг ифодасида энтропия минус ишорали бўлгани учун қайтмас жараёнларда потенциалларнинг қиймати ортмайди, балки камаяди ва минимумга интилади. Бошқача айтганда, изобаро-изотермик жараёнлар изобар потенциал Z нинг камайиш йўналишидагина ўз-ўзича бориши мумкин. Жараённинг ўз-ўзича бориш чегараси, яъни мувозанат шарти потенциалнинг минимал қийматига етишидан иборат бўлади. Изохоро-изотермик жараёнлар учун тегишли шарт шароитлар изохор потенциал F нинг ўзгариши орқали ифодаланади. Эркин ва боғланган энергия.

Термодинамика қонунларидан бизга маълумки, система умумий энергияси (ички энергияси) Uнинг бир қисми F иш бажаришга сафланиши мумкин, қолган қисми G ишга айланмайди; умумий энергия учун U=F+G. Ҳар қандай система умумий энергиясининг ўзгармас температурада фойдали ишга айлана оладиган қисми (F) эркин энергия дейилади. Ўз-ўзича борадиган жараёнларда энергия юқорипотенциалли холатга ўтганлиги сабабли бунлай жараёнларда эркин энергия камаяди. Шунинг учун ўз-ўзича борадиган жараёнларда эркин энергиянинг ўзгариши F манфий қийматга эга бўлади: D F<0 Бундан қуйидагича хулоса чиқариш мумкин: системанинг эркин энергияси берилган шароитда минимал қийматга эга бўлгандагина система барқарор мувозанат холатида туриши мумкин. Демак, эркин энергиянинг акмайиши билан борадиган жараёнларгина ўз-ўзича содир бўлади. Эритувчининг ўсимлик хужайрасига кириши ўз-ўзича борадиган жараён бўлиб, бунда эркин энергия камаяди. Бунда ажралиб чиқадишан эркин энергия хужайра деворларини кенгайтириш ва суюқликни маълум баландликка кўтариш ишини бажаради, бу ходиса ўсимликлар ҳаётида муҳим ролғ ўйнайди. Ўз-ўзича бормайдиган жараёнларни амалга ошириш учун ташқаридан энергия сарфлаш керак. Ана шу энергия система ички энергиясининг ортишига сарфланади, бунда d F>0. Демак, эркин энергиянинг ортиши бидан дорадиган жараёнлар ўз- ўзича содир бўлмайди. Ички энергиянинг ҳеч қандай шароитда фойдали ишга айлантириб бўлмайдиган ва фақат иссиқликка айланиб, тарқалиб кетиши мумкин бўлган қисми (G) боғланган энергия дейилади. Боғланган энергия энтропия ўзгаришининг абсолют температурага кўпайтмаси (TdS) сифатида топилади. Ҳар қандай системада эркин энергия потенциал энергия сифатида бўлади. Системанинг эркин энергияси қанча кўп бўлса, у шунча кўп иш бажаради. Масалан, сийраклаштирилган газда шу температурадаги сиқилган

газникига қараганда эркин энергия кам, боғланган энергия кўп бўлдаи. Демак сийраклаштирилган газ сиқилган газга нисбатан кам иш бажаради. ТАЯНЧ ИБОРАЛАР: 1. Термодинамика. 2. Система. 3. Жараён. 4. Ички энергия. 5. Энталпия. 6. Термохимия. 7. Ажралтиш иссиқлиги. 8. Эриш иссиқлиги. 9. Иссиқлик эффекти. 10. Гесс қонуни. 11. Энтропил. 12. Қайтар жараён. 13. Қайтмас жараён. 14. Термодинамик потенциаллар. 15. Эркин ва боғланган энергия. 16. Жоулғ.

Похожие

Статистик термодинамика элементлари

Химиявий кинетика ва катализ

Химиявий мувозанат

Полимерларнинг химиявий узгаришлари

Катализнинг ахамияти ва унинг назарий асослари