Steridlar steridlarni tabiatda tarqalishi tuzilishi xossalari va ahamiyati - Химия - Рефераты

Steridlar steridlarni tabiatda tarqalishi tuzilishi xossalari va ahamiyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64.951171875 KB

Steridlar steridlarni tabiatda tarqalishi tuzilishi xossalari va ahamiyati Reja: 1.Steroid birikmalar. Ularni o ’ simlik va hayvon organizmlarida tarqalishi. 2.Xolestirin. Tabiatda tarqalishi va xossalari. 3 . Garmonlar . Aminokislotalar xarakteridagi garmonlar. 4.Steroid garmonlar. 5. Izoprenoidlar. Tabiatda tarqalishi va klassifiatsiyasi.

Steridlar yuqori yog‘ kislotalarining siklik spirtlar bilan hosil qilgan murakkab efiri bo‘lib, ular o‘simliklar va hayvon lar organizmida keng tarqalgan. Ularning tarkibida uchraydi-gan siklik spirtlar sterollar yoki sterinlar deb ataladi. Sterinlar tabiatda erkin holda ham uchraydi. Ularning miq-dori ayrim organizmlarda steridlarga nisbatan ancha ko‘p bo‘li-shi mumkin. Masalan, odam organizmidagi sterinlarning 10% steridlar holida, qolgan 90% erkin holda uchraydi. Lekin ular ning organ va biologik suyuqliklardagi nisbati har xil. Jigar-da ularning miqdori bir-biriga teng, o‘t pufagida sterollar faqat erkin holda uchraydi. Sterinlar ancha murakkab tuzilgan bo‘lib, ular molekulasi-ning asosini siklopentanpergidrofenantren halqasi tashkil etadi. Ularning sodda tuzilgan birinchi vakili xolestanoldir: Sterinlarning boshqa vakillarini xolestanolning hosilala-ri deb qarash mumkin. Ulardan eng muhimi xolesterindir. U odam va hayvoilar organizmidagi asosiy sterin hnsoblanadi. U kris tall tuzilgan bo‘lib, 150° da suyuqlanadi. Uning miqdori ayniq-sa plazmatik membranalarda ko‘p. Qondagi umumiy miqdorining uchdan bir qismi erkin holda, qolgan qismi to‘yinmagan yog‘ kislo-talar bilan efir holda uchraydi. Shuningdek, mitoxondriy, en-doplazmatik to‘r membranalarida ham nisbatan oz miqdorda bo‘-ladi. Hayvon sterinlaridan yana biri lanosterindir, u jun moyining asosiy tarkibiy qismini tashkil etadi. Lekin oz miq - dorda jigarda va achitqilarda ham uchraydi. O’simliklar uchun xos bo‘lgan sterinlar fitosterinlar deb ataladi. Ulardan eng ko‘p tarqalgani stigmosterin va sitsste-rindir. Bulardan tashqari, qo‘ng‘ir suvo‘tlarda fukosterin, achit qilarda zimosterin, zamburug‘larda ergosterin va shularga o‘x-shash sterinlar uchraydi. Sterinlarning hammasi qattnq modda- darsiklopentanopergidro- fenantren HO xolestanol (steran)

bo‘lib, suzda erimaydi, lekin organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Ulardan ayrimlarining tuzilishi yuqoridagi kabi bo‘ladi. H O H O s t i g m o s t e r i n e r g o s t e r i nHO fukosterin Sterinlarning muhim ahamiyati shundaki, ular organizmda oksidlanib, bir qator biologik aktiv moddalar hosil qiladi. Ular stvroidlar deb ataladi. Eng muhim steroidlar o‘t tarkibi-dagi kislotalar — xolat, xekodezoksixolat va 7- dezoksixolat kislotalar hisoblanadi. Ular odam va hayvonlar organizmida yog’ kislotalarning ingichka ichak devorlari orqali so‘rilishida mu him rol o‘ynaydi. Steroidlarning ko‘pchiligi (estradiol, testosteron, kortiko-steronlar va boshqalar) gormonal xususiyatga ega bo‘lib, organizm larda moddalar almashinuvining boshqarilishida ishtirok etadi. D 2 va Dz vitaminlar ham tabiati jihatidan steroidlardir. Bu-lar haqida keyinroq maxsus boblardya batafsil ma’lumot beri-ladi. Sterinlarning eng muhim xususiyatlaridan yana biri yog‘ kislotalar bilan murakkab efirlar hosil qilishidir, ular yuqorida aytganimizdek, steridlar sn-sn 2H O x o l e s t e r e n l a n o s t e r i nH O

deb ataladi. Ular ham ste-rinlarga o‘xshab qattiq, rangsiz moddalar bo‘lib, suvda eri maydi. Steridlar tarkibida ko‘pincha palmitin, stearin va olein kislotalar qoldig‘i uchraydi. Lekin ayrim steridlar tarkibida miristin, araxinat, serotinat va boshqa yog‘ kislotalar qoldig‘i uchrashi ham aniqlangan. Steridlardan eng yaxshi o‘rganilgani xolesterinning efir-lari— xolesteridlardir: ularga palmitoxolesterid, stearioxo-lesterid va boshqalar kiradi. Garmonlar. Gormonlar endokrin bezlarda ishlab chiqariladigan, to‘qima,. organlar va butun organizmda boradigan moddalar almashinuvi protsesslari va funksional holati boshqarilishida muhim rol-o‘ynaydigan, yuqori biologik aktivlikka ega bo‘lgan organik mod-dalardir. Hozirgi vaqtda gormonlar haqidagi ta’limot mustaqil endokrinologiya faniga aylangan. Bu fan gormonlarning ximiya-viy tabiatini, strukturasi bilan funksiyasi orasidagi bog‘liq- likni, ta’sir mexanizma hamda endokrin bezlarning fiziolo-giyasi va patologiyasini o‘rganadi. Endokrinologiya fanining kelib chiqishi 1849 yilda Addison tomonidan bronza kasalligining ochilishi bilan bog‘liq. Ichki sek retsiya bezlari to‘g‘risidagi tushunchani fanga birinchi marta Klod Bernar kiritgan. Ichki sekretsiya bezlari mahsulotini gormonlar deb (yunoncha hormao — qo‘zg‘otaman, uyg‘otaman degan ma’noni anglatadi) atashni birinchi marta 1905 yilda Beylis va Star-linglar taklif etishgan. Gormonlar odamlar va hayvonlarning maxsus organlarida ■— ichki sekretsiya bezlarida ishlab chiqarshshb, bevosita qon oqi-miga quyiladi. Oshqozon osti bezi, qalqonsimon bez, buyrak usti bezlari, jinsiy bezlar (urug‘don va tuxumdonlar), paratireoid bezlar va gipofiz eng muhim ichki sekretsiya bezlari hisoblanadi. Lekii keyingi yillardagi tekshirishlarda bosh miya qismlari,. ayniqsa gipotalamus ham yuqori gormonal aktivlikka ega bo‘lgan moddalar ishlab chiqarishi va ular ham qrn orqali butun tanaga tarqalishi aniqlanmoqda. Ular faqat ichki sekretsiya bezlari faoliyatini boshqarmasdan, boshqa organ va tuqimalarga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi.

Bu yerda shuni ta’kidlash kerakki, organizmdagi gormonal boshqaruv evolyusion nuqtai nazardan qaraganda qadimgi bo‘lib,. u hali nerv sistemasi shakllanmasdan oldin ham mavjud bo‘lgan. Lekin gormonal boshqaruv, boshqa barcha hayotiy protsesslar sin-gari, hamma vaqt nerv sistemasi impulslari1 «azoratida bo‘-ladi. Hozirgi vaqtda deyarli hamma gormonlarning ximiyaviy tuzi-lishi aniqlangan bo‘lishiga qaramasdan, ularning nomenklatu-rasi va klassifikatsiyasining umumiy prinsiplari ishlab chiqilmagan. Quyida gormonlarning molekulyar tabiatiga ko‘ra klassifikatsiyasi keltirilgan. Oqsil va peptid tabiatli gormonlar . Bu gruppaga gipota lamus gormonlari (tiroliberin, lyuliberin, somatostatin va boshqalar), gipofiz gormonlari (o‘suv gormoni, follikulalarni stimullovchi gormon, lyuteinlovchi gormon, prolaktin, tireotrop gormoni, adrenokortikotrop gormoni, gonadotrop gormoni, melanotrop gormoni, vazopressin, oksitotsin), oshqozon osti bezining gormonlari (insulin, glyukagon), qalqonsimon oldi bezning gor moni (paratgormon), qalqonsimon bez gormoni (kalsitotsin) kiradi. Aminokislotalar xarakteridagi gormonlar. Bularga buy-rak usti bezining mag‘iz qismi gormonlari (adrenalin va norad-renalin) va qalqonsimon bez gormonlari (tiroksin va triyod-tironin) kiradi. Steroid gormonlar. Bularga buyrak usti bezi pust qismi-ning gormonlari, hasharotlarning va jinsiy bez gormonlari ki radi. STEROID GORMONLAR Buyrak usti bezining pust qismi gormonlari. Steroid gormonlar molekulasi asosini siklop entanpergidro-fenantren halqasi tashkil etuvchi sterollarning hosilalaridir. Ular asosan buyrak usti bezlarining pust qavatida va jinsiy bezlarda ishlab chiqariladi. Ularning miqdori juda ko‘p bo‘lib, faqat ayrimlari yuqori gormonal aktivlikka ega. Buyrak usti bezlarining pust qavatidan 46 dan ortiq steroid moddalar aj-ratib olingan, ularni umumlashtirib kortikosteroidlar deb nom

berilgan. Lekin undan sakkiztasi gormonal aktivlikka ega bo‘ lib, eng ahamiyatlisi kortikosteron, dezoksikortikosteron, 17-ok-sikortikosteron (gidrokortizon), kortizon va aldosterondir. Ular pregnanning hosilalari bo‘lib, strukturasi quyidagicha:CH3 CH3CH3 CH3 CH3 CH3C CH2OH O HO O Pregnan Kortekosteron C H 3 C H 3 CO C H 2 O H O C H 3 C CO C H 2 O H O H O O H D i z o k s i k o r t i k o s t e r o n A l d o s t e r o n CH3 CH3 C OCH2OH O CH3 C C OCH2OH O HO O H Dizoksikortikosteron Aldosteron Ular umumiy kortikosteroidlarning 80% «i tashkil etadi. Shuningdek, buyrak usti bezlarining pust qavatida jinsiy gor mon xarakteridagi steroidlar ham ishlanib CH3 CH3C CH2OH O HO O OH Gidrokortizon Kortezon CH3 CH3C CH2OH O HO O OH

chiqadi, lekin ular organizmning normal holatida yuqoridagi gormonlarga aylanadi. Kortikosteron sof holda 182° da suyuqlanadigan kristall modda, eritmasi optik aktivlikka ega. Normal holatda odam buyrak usti bezlarida bir sutkada 0,84 —4,0 mg hosil bo‘ladi. Uning asosiy metabolitik funksiyasi uglevod, oqsil va lipidlar almashinuvida ishtirok etishdir. Uning miqdori normadan kam bo‘lganda qonda glyukoza, jigar va muskullarda glikogen miq dori kamayib, oqsillarniig aminokislotalarga parchalanishi va lipolitik protsesslar kuchayadi. Shuningdek, buyrakda ioyalarning qayta so‘rilishi buziladi. Bularning hammasi tanada shish paydo bo‘lishiga, muskullarning zaiflanishiga, qon bosimining pasa-yishiga va teridagi pigmentlar buzilishiga va boshqalarga sabab bo‘ladi. Kortikosteron normadan ortiq ishlab chiqarilsa, ana-bolitik protsesslarni kuchaytirib, o‘z navbatida boshqa kasalliklarga sabab bo‘ladi. Gidrokortizon yoki kortizol 220° S da suyuqlanadigan kri stall modda, eritmasi optik aktivlikka ega. Uning buyrak usti bezidan sutkalik ajralishi boshqa kortikosteroidlardan ancha ko‘p, ya’ni 4,9—27,9 mg dan iborat. Agar uning miqdori norma dan kam bo‘lsa, moddalar almashinuvida (mineral moddalardan tashqari) xuddi yuqoridagidek o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Lekin bunda, ayniqsa gormonning miqdori meyoridan ko‘p bo‘lsa, ugle-vodlar almashinuvi kuchli darajada buziladi: aminokislota-larning uglevodlarga aylanishi kuchayib, qonda glyukoza miqdori ortadi. («Steroid diabeta».) Shuning uchun ham bu gormon tipik diabetogen gormon deb ataladi. U qonda glyukoza miqdori ortib, glikogen va yog‘lar sintezi kuchayishiga va muskullar atrofiyala-nishiga sabab bo‘ladi. Uning rivojlanishi natijasida, gavda qo‘-pollashib, beso‘naqay bo‘lib ketadi. Odamning yuzi yumaloq qip-qizil bo‘lib qoladi. Aldosteron ham kristall modda bo‘lib, 219° da suyuqlanadi. Eritmasi optik aktivlikka ega. Uning qonga sutkalik ajralishi juda kam bo‘lib, 0,15—0,4 mg ni tashkil etadi. U asosan mineral moddalar — K + , Na+ almashinuvida muhim ahamiyatga ega. Shu-ning uchun ham u mineralokortikosteroid gormon deb ataladi. Uning miqdori meyoridan kam bo‘lganda organizmda K + to‘pla-nishi,

Na+ ko‘p miqdorda chiqarilishi kuchayadi. Aldosteron ug-levodlar almashinuviga ta’sir etmaydi. Bu gormon ko‘p ishlanib chiqsa, qon plazmasida kaliyning miqdori kamayib, natriining konsentratsiyasi ortib ketadi, buning natijasida qon bosimi ko‘tariladi, muskullarning bo‘shashishi va holsizlanishi kuza-tiladi. Dezoksikortikosteron ham xuddi aldosteron singari mineral tuzlar (asosan natriy, kaliy, xlor ionlari) va suv alma-shinuvini boshqarishda ishtirok etadi. Jinsiy garmonlar. Erkaklar va ayollar jinsiy bezlaridan steroid tabiatli 10 dan ortiq gormonlar ishlanib chiqadi, ular jinsiy gormon lar deb yuritiladi. Ularning ba’zilari buyrak usti bezi ekstraktidan ham topilgan. Bu gormonlar erkaklik jinsiy gor-monlari — androgenlar (androsteron, degidroandrosteron, tes testeron) ayollik jinsiy gormonlari — estrogenlar (estradiol, follikulin, estriol) va sariq tana gormonlari (pregnandiol, progesteron) gruppalariga bo‘linadi. Bu jinsiy gormonlarning eng ahamiyatlisi erkaklik jinsiy gormonlaridan testesteron va ayollik jinsiy gormonlaridan estradiol, sariq tana gormoni — progesteron (proteosteron)dir: Testesteron —150° da suyuqlanadigan kristall modda. Erit masi optik aktivlikka ega. Uning odam tanasidagi o‘rtacha miq dori 21,6 mg% ni tashkil qiladi. U umumiy metabolitik pro-sessga, ayniqsa nuklein kislota va oqsillar biosinteziga kuchli ta’sir etadi. Organizmda uning miqdori kamaysa, oqsil miqdori ham kamayib, tanani yog‘ bosishi va boshqa o‘zgarishlar kuzatiladi. Shuningdek, u yosh bo‘g‘inlarda jinsiy belgilar shakllanishini ta’minlaydi.CH3 CH3OH O CH3 CH3CO CH3 O CH3OH HO Testeron Estradiol Progesteron

Estradiol ikki xil modifikatsiyada kristallanadigan modda. Tuxumdonlardan 1 sutkada 1 mg ajraladi. Bu organizmning umu miy rivojlanishiga xuddi testesteron kabi ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni ayollik jinsiy organlari rivojlanishini, ikkilamchi jin siy belgilar paydo bo‘lishini ta’minlaydi. Uning miqdori kam bo‘lganda, menstruatsiya sikli buziladi, homila tushib ketishi, semirib ketish kuzatiladi. Estradiol uglevodlar, oqsillar va nuklein kislotalar almashinuviga ta’sir ko‘rsatadi, trikar-bon kislotalar sikli fermentlarining aktivligini oshi radi. Progesteron (lyuteosteron) menstruatsiya siklining ikkinchi yarmida, ko‘p miqdorda homiladorlik davrida hosil bo‘ladi. Bu gormon bachadon shilliq pardasining rivojlanishiga, urug‘langan tuxumning bachadon devoriga joylashib, homiladorlikning bi-rinchi yarmida embrion normal rivojlanishiga ta’sir etadi. Pro gesteron, shuningdek, sut bezlari rivojlanishini ta’minlaydi, navbatdagi jinsiy sikl boshlanishini tormozlaydi. Izoprenoidlar Izoprenoidlar o‘simliklar olamida ancha keng tarqalgan. Bu gruppaga mansub bo‘lgan birikmalarning asosi besh uglerodli qoldiqlardan iborat bo‘lib , ulardagi uglerod atomlari xuddi izopren molekulasidagi kabi joylashgan. O‘simliklardan erkin holdagi izopren hali ajrati b olinmagan. Biroq ular tarkibida bir qancha tarmoqlangan zanjir hosil qiluvchi besh uglerodli birikmalar uchraydi. Izoprenoidlarga efir moylari, smolalar (qatron) kamfora , kauchuk, karotinlar va shunga o‘xshash juda ko‘p xilma-xil moddalar kiradi. Quyidagi jadvalda izoprenoidlar sinfiga mansub bo‘lgan asosiy gruppalar keltirilgan. Izoprenoidlar klassifikatsiyasi: № formulasi formulasi Ayrim vakillari Oksidlangan hosilalari 1 Izopren S 5 N 8 Erkin holda uchramaydi Izopentenol pirofosfat 2 monoterpenlar S 10 N 10 Efir moylari, smolalar. Spirtlar, ketonlar. 3 seskviterpenlar S 15 N 24 Efir moylari Spirtlar,aldegid va ketonlar 4 Diterpenlar S 20 N 22 Efir moylari, smolalar Vitamin A, smolali

kislotali smolalar 5 Triterpenlar S 13 N 48 Skvalin. Karotinlar. Sterillar 6 Tetraterpenlar S 40 N 64 Karotinlar. 7 Poltiterpenlar (S 5 N 8 ) n Kauchuk Efir moylari va terpenlar. Efir moylari ko‘p o‘simliklar tarkibida uchraydi va o‘zidan xushbuy hid chiqarish xususiyatiga.Efir moylar tarkibida juda ko‘p har-xil moddalar bo‘lib, o‘simliklarning hushbiy hidi ham ko‘p jixatdan shu moddalarga bog‘liq.Bularga terpenlar seskviterpenlar,diterpenlar ,ulprning hosilalari va sulfidlar,merkaptanlar,indol va shunga o‘xshash moddalar kiradi.Efir moylari tarkibida miqdor jixatdan oddiy terpenlar eng ko‘p uchraydi.. Monoterpenlar.Oddiy mono terpenlar asosan ikkita izopren qoldig‘idan tashkil topgan bo‘lib ,alifatik va halqali monoterpenlarga bo‘linadi. Halqali monoterpenlarga mirsen va otsimenlarni misol qilib keltirish mumkin. Alifatik monoterpinlarning muhim hosilasi xisoblangan birlamchi spirt-geraniol va lenalool diqqatga sazovordir; Geraniol spirt atir tarkibidagi efir moylarining eng asosiy qismini tashkil qiladi. Linalool esa yalpiz tarkibidagi efir moylari tarkibida ko‘p uchraydi. Siklik monoterpinlarni hosil bo‘lishi ham geraniol spirtga bog‘liq.Siklik monoterpinlarning bir qator muhim hosilalari bo‘lib,ularga yalpiz taarkibidagi (moyi) mentol , ukrop va zira moyi tarkibidagi karbon moddalarini misol qilib keltirish mumkin: C C H 3 C H 3 C H C H 2 C H 2 C C HC H 3 C H 3 C H 2 C H 3 C H C H 3C H 3

C H 3 C H 3C C H 2 CH3 CH3 C CH2 O K arbon CH3 CH CH3 CH3 OH c m en to l simol CH3 CH CH 3 CH 3

Foydalanilgan adabiyotlar 1. A. П . Орехо « Химия алкалоидов ». М.: 1955. 2. С.Ю. Юнусов «Алкалоиды». Издание 3-е переработанное и дополненное. Т.: издателство «Фан» 1981. 3. О . С . Соди қов, Х.А.Асланов, И.К. Кушмурадов “Алкалоид ы хинолизидинового ряда ”. Из дательство “Наука” Москва 1975. 4. Итоги исследование алкалоидоносных растений. Т.: Из-во “ФАН” АН. Республики Узбекистан 1995. 5. Г.В.Лазуревский, И.В. Терентева, А.Г. Шамшурина. Практическое работы по химии природых соединений. Издание 2-е переработанное и дополненное, из-во «Высшая школа». М.1966. 6. О.Содиқов, А. Каримжонов, Н. Исоқов. Органик кимёдан практикум. “Ўқитувчи”. Т.: 1973.

Похожие

Nikotin hamda anabazin olinishi tuzilishi xossalari va ahamiyati

Kofein teobramin teofillin olinishi tuzilishi xossalari va ahamiyati

15-(-)-2-Metilbutirilgermin Petizidinin olinishi tuzilishi xossalari va ahamiyati

Izoxinolin gruppasi alkoloidlari Papaverin Narkotin olinishi tuzilishi xossalari va ahamiyati

Polimer tuzilishi morfologiyasi va maxsus xossalari