Nikotin hamda anabazin olinishi tuzilishi xossalari va ahamiyati - Химия - Рефераты

Nikotin hamda anabazin olinishi tuzilishi xossalari va ahamiyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

84.310546875 KB

Nikotin hamda an a bazin o linishi tuzilishi xossalari va ahamiyati Reja: 1.Alkaloidlar haqida umumiy tushuncha 2.Nikotin va uning hosilalari o linishi 3.Anabazin o linishi, tuzilishi va xossalari 4.Nikotin hamda anabazining xalq xo ’ jaligida ishlatilishi

O‘simliklar (qisman hayzonlar,) to‘qimalarida tayer hslda bo‘ladigan asosli (ishkorli) xossaga va kuchli fiziologik ta’sirga ega bo‘lgan azotli murakkab organik birikmalar alkaloloidlar deb ataladi. «Alkaloid» arabcha «alkali» — ishqor va yukoncha «eidos»— o‘xshash, ya’ni ishqorga o‘xshash demakdir. Bu terminni birinchi marta I8I9 yilda Meysnsr nshlatdi. Alkaloidlarning topilishi haqida qisqacha ma’lumot Alkaloidlar boshqa dori moddalar kabi qadimdan ma’lum. Ulardan birinchisi morfin bo‘lpb, uni1804 yilda aptekami Sertyurner topdi va to‘la urganib chiqdi. Asos xossasmga ega bo‘lgan morfin o‘sha vaqtdan hozirgacha ko‘knori o‘simligidan ajratib olib kelinmoqda. Bu esa o‘simliklar tarkibidagi moddalar faqat kislotali yoki neytral xossaga ega degan tushunchaning mutloqa notug‘ri ekanligini ko‘rsatdi. Shundan keyin alkaloidlarni o‘rganish sohasidagi ilmiy tekshirsh ishlari, ayniqsa o‘simliklardan alkalondlar olish va ularni o‘rganpsh ishlari qizib ketdi. Bu sohada rus olimlarining ishlari diqqatga sazovordir. Birinchi marta 1815 yilda Xarkov universitetining professora F. I. Gize xin daraxti po‘stlog‘idan alkaloid ajratib oldi va ungl sinxonin deb nom berdi. Keyinchalik chuqur tekshirishlar katijasidi uning xinin ekanligi annqlandi. Atoqli rus ximigi A. A. Voskresenskiy 1842 yilda teobromin al-kaloidini, 1847 yilda rus ximigi Y. F. Fritche garmin alkaloidini topdi, Lekin o‘sha vaqtda organik ximiya deyarli rivojlanmaganligi sababli, topilgan alkalondlar chuqur o‘rgakilmadi. XIX asr oxirlarkga kelib alkaloidlarni olish va ularni o‘rganish bo‘yicha bir qancha asarlar nashr qilikdi. Farmatsiya magistrk YE. A. Shankiyning «Usimlik alkaloidlari haqida» nomli monogra fiyey shular jug.tlasidandir. Keyinchalik N. Ryabinaning “Alkaloid-lz” nomli kitobi bosilib chiqdi. Rus olimi A. M. Butlerov organik moddalar iolskulalarining tuzilish nazariyasini kashf etgandan keyin boshqa olimlarning organik ximiya soxasidagi ishlari tufayli 1900 yildan boshlab alka loidlarni chuqur o‘rganish, ularni sintez qilish usullari jadal sur’atlar bilan rivojlana boshladi. 1915 yilda V.M.Rodionov afyundan alka usulini topdi.

Oktabr sotsialistik revolyusiyasidan keyin mamlakatimizda alkaloidlarni olish va ularning ximiyaviy tuzilishini chuqur o‘rganish ishlarn avj olib ketdi. Shunday qilib, alkaloidlar sohasida sovet olimlari samarali ish olib borishlari natijasida 1929—1946 yillar davomida butun dunyo bo‘yicha olingan 432 ta alkaloidning ¼ qismi SSSR da kashf etilgan edi. Akademik V. M. Rodionov, professor G. P. Menshikov, N. A. Preobrajenskiylar alkaloidlarni olish va ularni o‘rganish sohasidagi olamshumul xizmatlari uchun Davlat mukofotini olishga muvoffaq bo‘ldilar. Akademik A. P. Orexov (1881—1939) Sovet Ittifoqida alkaloidlar sohasidagi ilmga asos soldi. U 1928 yilda o‘zining bir gruppa shogirdlari bilan SSSR da o‘sadigan va tarkibida alkaloid bo‘lgan o‘simlkklar ustida ish olib borib, 800 ga yaqin shunday o‘simlikni va tarkibida alkaloid bo‘lgan bir qancha yangi o‘yekmliklar oilasini kashf etdn. Akademik A. P. Orexov faqat yangi alkaloidlar topish bilan chagaralanib qolmay, balki alkaloidlar sohasidagi ilmni ilmiy nazariyalar bilan boyitdi. U O‘rta Osiyoda o‘sadigan Agabasis apyhylia o‘simligidan G. M. Menshikov bilan birga beshta alkaloid ajratib olib, bu sohada katta muvaffaqiyatga erishdi. A. P. Orexov R. A. Konovalova bilan birga Convolvulos psendo- cantabricus o‘simligidan konvolvnn va kokvalomin alkaloidlar faqat bitta oilada emas, balki turli oilalarda xam uchrashini isbot qildi. Ayni vaqtda alkaloidlar strukturasi va ularni sintez qilish usulini ham aniqlab berdi. Shunday qilib, akademik A. P. Orexovning o‘z shop birga alkaloidlar sohasida olib borgan ishlari tufayli Sovet Ittifoqi 1936 yilga kelib alkaloidlarnk olish va o‘rgansh kaziga aylanib qoldi. Akademik A. P. Orexov vafotidan so‘ng uning shogirdlari ustozining ishini muvaffaqiyatli davom ettirib kelmoqda. alkaloidlarni o‘simliklardan olish bilan chegaralanib qolmay, ularni sintez qilish usullari xam avj olib ketdi. Xinin alkaloidini sintez qilish usulini M. V. Rubsov takomillashtirdi. N. N. Preobrajenskiy va uning shogirdlari pilokarpin alkaloidini sintez qilish usulini

topdilar. Gruziyada PL G. Kutateladze kofeinni yangi manbaadan olish m usulini kashf etdi va bu usul Ximiya-farmatsevtika ilmiy tekshkryash institutida mufassal urganiladi va hokazo. Akademik A. P. Orexov shogirdlaridan N.F. Proskurnina, M.S. Rabinovich, S.Y. Yunusov, O. S. Sodiqov, V. V. Kiselev, S. S. Norkinalar alkaloidlar ustida qunt bilan ish olib borib ajoyib yutuqlarga erishdilar. Xozir ham alkaloidlar sohasidagi ilm hamon rivojlanib bormoqda, kun sayin alkaloidlar xili ko‘payib, meditsinaga tatbiq etadigan alkaloidlar soni oshmoqyaa. Lekin hali kimyogarlarimiz oldida alkaloidlarni sintez qilish va ularni xalq sog‘lig‘ini saqlashda ishlatishdek mas’uliyatli vazifa turibdi. A lkaloidlarning o’simliklar dunyosida tarqalishi va ularni olish yullari Alkaloidlar hozirgacha ma’lum bo‘lgan o‘simlik oilalarining hammasida emas, balki ma’lum o‘simliklarda, ko‘proq Papaveraceae, Ranunculaceae, Leguminosae, Soianaceae va boshqa oilalarga kkradi gan o‘simliklarda uchraydi. Ilgari ma’lum oilada faqat ma’lum xil alkaloidlar bo‘ladi, deb o‘ylar edilar, hozir esa bir-biridan juda yiroq oilalardan xam bir xil alkaloidlar topilgan. Masalan, efedrin va berberin turli oilaga mansub besh xil o‘simlikda borligi aniqlangan. Alka loidlar o‘simliklarning po‘stlog‘i, kartoshkasi, bargi va urug‘idagina uchraydi. O’simlikning bir organida alkaloid bo‘lsa, ikkinchi bir orga nida bo‘lmaydi yoki juda kam bo‘ladi. Bitta o‘ simlikning o‘zida her xil alkaloid bo‘lishi ham aniqlangan. O‘simliklardagi alkaloidlar miqdori juda kam bo’lib, 1—2% alkaloidi bor o’simliklar alkaloidga boy o‘simliklar qatoriga kiradi. O‘simlik organlaridagi alkaloidlar miqdori turli faktorlarga, chunonchi usimlikning o‘sish fazasiga bog‘liq holda o‘zgarib boradi. Shuning uchun o‘simliklardan alkaloidni qachon ajratib olishni aniqlash muhim ahamiyatga ega. O‘simliklardagi alkaloidlar sifati va miqdori shu o‘simlikni bir iqlimdan ikkinchi iqlimga ko‘chirishga ham bog‘liq. Tarkibida faqat bitta alkaloidi bor o‘simliklar juda kam, chunki ularda bir vecha xil alkaloid bo‘ladi. Masalan, ko‘knoridan va xin daraxti po‘stlog’idan olinadygan alkaloidlar soni 15—20 day ham oshiq. Alkalo idlar o’simliklar organlarida turli anorganik va organik kislotalar

bilan birikkan tuz holida uchraydi, chunonchi xinin xinin kislota bilan, akonitin esa akonitin kislota bilan birikkan holda bo‘ladi. Alkaloidlarni o‘simlik organlaridan har xil usullar bilan turli erituvchilar yordamida ajratiladi. Alkaloidlarni o‘simliklar dan asosan ikki xil usul bilan olinadi. Alkaloidlarni tuz holida ajratib olish. Buning uchun tarki bida alkaloidi bor o‘simlik organiki tozalab, maydalanadi. So‘ngra uni batarey perkolyatorlarga solib, sirka, xlorid, vino, limon kislotalarining birortasi bilan ishlanadi va alkaloidni suv spi etil spirta bilan ajratib olinadi. Bu usul oson bo‘lishiga qarimay, olingan alkaloidlar tarkibida har xil yot moddalar bo‘ladi. Chunki suv bilan spirt alkaloidlar dan tashqari boshqa moddalarni xam ajratib olish xossasiga egadir. Alkaloidlarni asos holida ajratib olish. Bunda ham tarki bida alkaloid bo‘lgan o‘simlik organlarini tozalab maydalanadi va magniy oksid, to’ldirilgan ohak, soda, natriy ishqori kabi ishqor xos sasiga ega moddalarning birontasi bilan ishlanadi. Bunda alkaloid-lar aktiv holigya o‘tada. Ularni qaysi organik erituvchilarda (efir, kloroform, netroley efir, uglerod ('.V) -xlorid, kerosin, spirt) erishiga qarab ajratib olinadi. Ularni bir-biridan qo’yidagi usullar bilan ajratiladi: 1) turli temperaturada qaynashidan foydalanib, haydash usuli bilan; 2) turli erituvchilarda turlicha eruvchan yog’da: foydadanib; asos xossasi turlicha bo‘lishidan foydalanib ajratiladi. Masalan, bir-biri bilan arzlashgan ikki alkaloidning biri kuchli asos xossasiga, ikkinchisi esa kuchsiz asos xossasiga ega bo‘lishi mumkin. Bunday aralashmaga kislota qo‘shilsa, kuchli asos xossasiga ega bo‘lgan alkaloid suvda yaxshi eruvchan tuz hosil qilib, kuchsiz asos xossasiga ega bo‘lgan alkaloid esa asos holida suvda erimay qoladi; turli adsorbektlarga turlicha shimilishidan foydalanib ajra tiladi; 5) unumlarini hosil qilish usuli bilan ajratiladi. Masalan, bir-biri bilan arzlashgan ikki alkaloidning biri biror ximiyaviy reagent bilan shunday unum hosil qiladiki, bu birikma bironta erituvchida eriydi. Ayni vaqtda ikkinchi alkaloid o’zgarmay qolishi mumkin.

Alkaloidlar miqdorini neytrallash, cho‘ktirish, yodometrik, ad sorbsiyey xromatografik, fizik-ximiyaviy usullar bilan ularning funksional gruppalariga asoslanib va suvsiz sharoitda organik erituvchilardan foydalanib aniqlanadi. Ushbu bobda o’rganiladigan alkaloidlar ximiyaviy tuzilishiga ko‘ra qo’yidagi sinflarga bo’linadi: 1).Molekulasi pirrolidin yadrosidan tashkil topgan alkaloidlar. 2). Molekulasi piperidin yadrosidan tashkil topgan alkaloidlar. 3).Molekulasi piridiv yadrosidan tashkil topgan alkaloidlar,N 4). Molekulasi xinolin yadrosidan tashkil topgan alkaloidlar, N 5). Molekulasi izoxinolin yadrosidan tashkil topgan alkaloidlar. N 6). Molekulasi indol yadrosidan tashkil topgan alkaloidlar. NH N H N H

7). Molekulasi imidazol yadrosidan tashkil topgan alkaloidlar. 8). Molekulasi xinoksalin yadrosidan tashkil topgan alkaloidlar. 9). Molekulasi purin yadrosidan tashkil topgan alkaloidlar, N C H C H N C N C HC N H 10). M.olekulasi pirolizidin yadrosidan tashkil topgan alkaloi Steroid gruppasiga kiradigan alkaloidlar. Aniqlik kater alkaloidlar. Molekula tuzilishi aniklanmagan alkaloidlar Piridin va piperidin gruppasi alkaloidlari Konin yoki α propilpiperidin boligolov degan o‘simlik tarkibida uchraydi (Conium moculatum). Konin moysimon suyuqlik bo‘lib, 167oC da qaynaydi, qutblanishi tekisligini o’nga buradi. U kuchli asos xossasiga ega bo’lib, nihoyatda zaharli. Uning tuzilishi qo’yidagicha tasdiqlangan: u rux changi bilan haydalganda α -propilpiridinni hosil qiladi.H2C H2C N CH CH2 CH2 CH2 H CH2 CH3 N CH2 CH2 CH3 H2C H2C CH2 CH2 CH2 CH2 CH2 CH3+Mn3 Zn +HY N COOH pikolinkta [O] N N N H N N N

Unga HI ta’sir ettirilsa, N-oktan hosil bo‘ladi. Konin (1886) sun’iy ravishda olingan birinchi alkaloid hisoblanadi. Uning tuzilishi quyidagi sintez orqali tasdiqlangan: α -Pikolin sirka aldegid bilan kondensatlanganda α -propepilpiridin (konirin) hosil bo‘ladi va hosil bo‘lgan konirin qaytarilib, konin hosil bo’ladi:N CH CH CH 3 N CH3 C H O CH 3 +4H 2 N CH 2 CH 2 CH 3 H Konin Nikotin 3-[N-metilperrolidin-(2)-] piridin. 5 6 N 234 3 2 N 54 C H 3 Tamaki o’simligining bargida limon hamda olma kislotalarining tuzi holida uchraydi (Nicotiana tabacum). Tamakini tarkibida 3%, hatto undan ham ko’p miqdorda nikotin uchraydi. Nikotin oksidlanganda Nikotin kislotasi hosil bo’ladi: ( β -piridin-karbon kislota). [O] N N CH3 N COOH Bu alkaloidning oz miqdori ham nerv sistemasini qo‘zg‘atadi, ko‘p miqdori zaharli. U zaharli alkaloidlardan biri hisoblanadi. 40 mg kishini halokatga keltiradi. U qishloq xo‘jaligida zararkunandalarga qarshi insektitsid sifatida qo‘llaniladi. Nikotinning qaynash tempraturasi 247oC. U havoda tez oksidlanib, rangi o‘zgaradi. Uning strukturasi 1904-yil sintez qilish yo‘li bilan isbotlangan. U suvda yaxshi eriydi, suvdagi eritmasi qutblangan yo‘l tekisligini buradi. Anabazin ( β -piridil- α -piperidin). Osiyoda o’sadigan Anabasis aphylla deb ataluvchi zaharli o’simlikda uchraydigan eng muhim alkaloid hisoblanadi. Anabazinning ana shu o’simlikda birinchi bo’lib 1929-yil A.P. Orexov aniqlagan. Anabazinning tuzilishi uni

oksidlanganda nikotin kislota, degidrogenlanganda α , β -dipiridil hosil bo’lishi bilan tasdiqlangan. N N NN H - 3 H 2 a n a b a z i n     d i p i r i d i n Anabazin rangsiz, moysimon suyuqlik. U o’zining izomeri bo’lgan nikotinga o’xshash juda zaharli va insektitsid sifatida keng ishlatiladi. Anabazinning insektitsidli ta’siri nikotinga nisbatan ancha kuchli. Nikotin kislotani piridindan olish sxemasi:N N SO3H N Br N CN H2SO4 Br2 (230-2500) Cu(CN)2 KCN Piridin -sulfopiridin -brompiridin -sianpiridin N COOH NaOH Nikotin kislota anabazin yoki xinolinni oksidlab ham olinadi. N N H (HNO3, KM nO4) [O] N COOH Anabazin N (HNO3, KM nO4) [O] N COOH COOH CO2 N COOH Xinolin -piridin dikarbon kislota

Yuqorida ko‘rsatlgan usullar bilan olingan nikotin kislotadan kordiamin olinadiN COOH + HN C2H5 C2H5 N C O N C2H5 C2H5 POCl5 N COOH HN C2H5 C2H5 N C O Cl SOCl2 (SO2, HCl) N C O N C2H5 C2H5 Kordiamin-dietilamidonikotin kislotaning 1 25%li suvdagi eritmasidir. Rangsiz yoki bir oz sarg‘ish va o‘ziga xos suyuqlik bo‘lib, suv va spirt bilan yaxshi aralashadi. Solishtrma og‘irligi 1,023-1,024 ga teng. Preparat chinligini aniqlash uchun unga ishqor qo’shib qaynatiladi, bunda o’ziga xos hidi bor dietilamin ajralib chiqadi. H N C 2 H 5 C 2 H 5N C O N C 2 H 5 C 2 H 5 + N a O H N C O O N a + Kordiaminga mis sulfat ta’sir ettirilsa, ko ’ k rangga bo‘yaladi. Bunda mis dietilamidonikotin kislota bilan kompleks birikma hosil qiladi N C O N C 2 H 5 C 2 H 5 + C u S O 4 N C O N C 2 H 5 C 2 H 5 N C O N C 2 H 5 C 2 H 5 C u + + S O 4 - - Kordiamin miqdorini uning tarkibidagi dietilamin gruppasiga nisbatan aniqlanadi. Buning uchun Keldal kolbasiga preparatdan ma’lum miqdorda solib, natriy ishqori qo‘shiladi. So‘ngra aralashmani qizdirilsa, dietilamin hosil bo‘ladi. Uni ma’lum miqdorda 0,1n xlorid kislota solingan kolbaga xolodilnik orqali 1 Dietilamidnikotin kislota о‘ziga xos hidli va sariq rangli moysimon suyuqlikdir. Suv va spirt bilan yaxshi aralashadi. Solishtirma og‘irligi 1,0669-1,0684 ga teng

haydaladi. So‘ngra reaksiyaga kirishmay ortib qolgan kislotani ishqor bilan titrlanadi. HN C2H5 C2H5 N C O N C2H5 C2H5 + NaOH N COONa + H N C 2 H 5 C 2 H 5 + H N C 2 H 5 C 2 H 5H C l H C l + NaOH HCl NaCl + H2O Markaziy nerv sistemasini stimullovchi, nafas yo‘li va yurak mushagi faoliyatini kuchaytiruvchi modda sifattida ishlatiladi. Terapevtik ta’siri va farmakologik xususiyati jihatidan kamfora, kofein va korazolga yaqin turadi. Uni ichiladi va sterillangan eritmalari teri ostiga, mushak orasiga va venaga yuboriladi.1-2 ml dan ampulalarda va 10-30 ml dan flakonlarda chiqariladi. Og‘zi mahkam yopiladigan shisha probkali idishlarda qorong‘i joyda ehtiyotlik bilan (B ro‘yxat) saqlanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. A. П . Орехо « Химия алкалоидов ». М.: 1955. 2. С.Ю. Юнусов «Алкалоиды». Издание 3-е переработанное и дополненное. Т.: издателство «Фан» 1981. 3. О . С . Соди қов, Х.А.Асланов, И.К. Кушмурадов “Алкалоид ы хинолизидинового ряда ”. Из дательство “Наука” Москва 1975. 4. Итоги исследование алкалоидоносных растений. Т.: Из-во “ФАН” АН. Республики Узбекистан 1995. 5. Г.В.Лазуревский, И.В. Терентева, А.Г. Шамшурина. Практическое работы по химии природых соединений. Издание 2-е переработанное и дополненное, из-во «Высшая школа». М.1966. 6. O.Sodiqov, A. Karimjonov, N. Isoqov. Organik kimyodan praktikum. “O‘qituvchi”. T.: 1973.

Похожие

Simarin hamda konvallozid glikozidlari olinishi tuzilishi va xossalari

Tipik hamda S nor D gomosteroid alkaloidlar olinishi tuzilishi xossalari va ahamiyati

Xinolin hamda izoxinolin gruppasi alkaloidlari Xinin Eyxinin olinishi tuzilishi xossalari va ahamiyati

Kofein teobramin teofillin olinishi tuzilishi xossalari va ahamiyati

15-(-)-2-Metilbutirilgermin Petizidinin olinishi tuzilishi xossalari va ahamiyati