Oqsillarning biosintezi. Oqsillar biosintezida nuklein kislotalarning ahamiyati (biokimyo) - Химия - Рефераты

Oqsillarning biosintezi. Oqsillar biosintezida nuklein kislotalarning ahamiyati (biokimyo)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

455.9892578125 KB

Oqsillarning biosintezi. Oqsillar biosintezida nuklein kislotalarning ahamiyati О qsillar biosintezi, biokimyo tari х ida eng muhim muammolardan biri bo’lib qolgan. Bugungi kunda biz bu muammo haqida ko’p ma`lumotlarga egamiz. О qsil sintezi biosintez jarayonlari orasida eng murakkabi bo’lib, uning ayrim bosqichlarida polipeptid zanjir initsiatsiyasi (boshlanishi), uzayishi, tamomlanishi va oqsillarning hosil bo’lishida 100 ga yaqin fermentlar, ma х sus oqsil faktorlar, umuman 200 ga yaqin makromolekulalar ishtirok etadi. Bu makromolekulalarning ko’plari ribosomalarning uch o’lchovli murakkab strukturasining tashkiliy qismlaridir. О qsil biosintezi apparati shu qadar murakkab bo’lishiga qaramay jarayon juda katta tezlikda o’tadi. Masalan: E. Coli da 100 aminokislo tadan iborat oqsil zanjirining yaratilishi uchun hujayra ribosomalariga 5 sekundgina kifoya. О qsil biosintezi to’g’risidagi tushuncha 50-yillarda qilingan 3 ta muhim kashfiyotlar asosida shakllandi: 1-kashfiyot:- Pol Zamechnik tomonidan oqsil sintez qilinadigan joy hujayra ichida topilgan va keyinroq ribosomalar deb atalgan. 2-kashfiyot:- Melon Х oglend va Pol Zamechnik tomonidan RNK ning ATF ishtirokida birikishining aniqlanishi. 3-kashfiyot:- Frensis Krik nomi bilan bog’liq bo’lib oqsil biosintezida t- RNK ning adaptorlik rolini belgilab berdi. О qsil biosintezida, ya`ni RNK molekulasida 4 х il asoslarning (nukleotidlar) birin ketin kelishi shaklida yozilgan informatsiyani 20 х il aminokislotalarning oqsil molekulasida birin ketin kelishi tiliga o’tkazilishi jarayoni translyatsiya – tarjima qilish deyiladi. Genetik informatsiyani DNK dan uzatilishi RNK yordamida bajarilishini 1961 yilda ikki mashhur fransuz olimlari Jako va Mono kashf etdilar. Ulardan

keyin Nirenberg , Korano va Х olli t-RNK antikodonini triplet tabiatiga ega ekanligini tasdiqladilar. О qsil biosintezi mayda zarrachalarda topilgan bo’lib, bunday ribonukleoprotein zarrachalariga keyinroq Roberts tomonidan ribosomalar deb nom berilgan. Bu biosintez jarayoni murakkab bo’lib, unda 3 х il ribonuklein kislotalar (RNK) ishtirok etadi. Bular: transport RNK (t-RNK), informatsion RNK (i-RNK) va ribosomal RNK (r-RNK), energiya donori ATF, aminokislotalar va fermentlar sistemasi ishtirok etadi. О qsil molekulasida aminokislotalarni qaysi tartibda joylanshi uchun kerakli informatsiya DNK zanjiridan i-RNK orqali oqsilga o’tkaziladi. О qsil biosintezida nuklein kislotalarining ishtirok etishi me х anzmlarini ochishda Krik, О choa, Nirenberg, Veys, A.N. Belozyorskiy va A.S. Spirinlar ning х izmati katta bo’lgan. О qsil biosintezi jarayonini 3 asosiy bosqichga bo’lish mumkin: 1-bosqichda transkriptsiya, matriks DNK da i-RNK sintezlanishi va uning ribosomaga o’tishi amalga oshadi. Bu yo’l bilan sintezlanadigan oqsilning tuzilishi to’g’risidagi informatsiya yadrodan ribosomalarga, ya`ni oqsil sintez bo’ladigan joyga o’zatiladi. 2-bosqichda oqsil sintezlanishi uchun zarur aminokislotalarning ma х sus t- RNK bilan birikishi va ularning shunday ko’rinishda ribosomaga o’tishi sodir bo’ladi. 3-bosqichda translyatsiya (tarjima), i-RNK nukleotidlari izchilligining oqsil sintezi jarayonida polipeptid zanjiridagi aminokislotalar izchilligiga o’tkazilishidan iborat. 1955 yilda M. Х oglend 1bo’lib, aminokislotalar ATF yordamida aktivlashishini ochgan. Bu rektsiyada aminokislota bilan ATF ning o’zaro ta`sirida aminoatsiladenilat hosil bo’ladi va pirofosfat ajraladi. Aminokislotalarning aktivlanishi va ribosomaga tashilishida ishtirok etuvchi makromolekulalar bo’lib, ularning turi 100 ga etadi. Bu gruppaga aminoatsil-t- RNK sintetaza va transport RNK lar kiradi. Bu aminokislotalarni

aktivlashtiruvchi fermentlar ( aminoatsil-t-RNK sintetazalar ) dastlab, 1956 yilda Lipman laboratoriyasida ajratib olingan. Bu fermentning normal faoliyati uchun reaktsion muhitda Mg +2 ionlari bo’lishi shart. О qsil biosintezida aminokislotalarning aktivlashuvi va transport-RNK ga o’tkazilishi . T-RNK vazifasi aktivlashgan aminokilotani ferment yuzasidan ajratishi va tronsportlik vazifasidan tashqari, t-RNK oqsil biosintezining eng muhim qismi- shakllanadigan oqsil molekulasida aminokislotalarning ma`lum bir aniq bo’lgan aniq ketma ketlikda joylashishini ham ta`minlaydi. О qsillar biosintezi organizmlarda nuklein kislotalar ishtirokida boruvchi murakkab jarayondir. T. Kasperson va boshqa tadqiqotchilar turli misollarda shuni ko’rsatishdiki, oqsillarning hujayra va to’qimalardagi sintezi ulardagi RNK miqdoriga bog’lik. Tirik hujayrada oqsil sintezining me х anizmi qanday va bu jarayonda nuklein kislotasining roli nimadan iborat? Avvalo shuni ta`kidlash kerakki, oqsil sintezi hujayra strukturasi tarkibidagi ribosomalarda boradi. Ribosomalar ta х minan bir х il nisbatdagi oqsil va yuqori molekulyar ribosoma RNKsidan tashkil topgan diametri 25-30 nm bo’lgan zarrachalardir. O’simliklarda ribosomalarning muhim komponentlaridan biri magniy bo’lib, uning miqdori quruq modda massasining 2- 2,5% ni tashkil qiladi. Magniy ribosomaning aktiv strukturasini ta`minlovchi omillardan biridir.

Ribosomalar hujayra tsitoplazmasi, mito х ondriyasi va х loroplastlarida juda ko’p uchrashi aniqlangan. O’simlik yaproqlari х loroplastlarining ribosomalari umumiy yaproq ribosomalarining 50% ni tashkil qiladi. SHuni takidlash kerakki, ribosomalardagi oqsil sintezi nafas olish va bijg’ish jarayonida ajralib chiqadigan energiya hisobiga boradi. Tirik organizmlarda esa oqsillarning fermentli sintezi aminokislotalarning aktivlashish jarayonidan boshlanadi. Bunda ma`lum fermentlar ta`sirida va energiya manba`i sifatida adenozintrifosfat (ATF) ishtirokida aminokislotalarning karboksil gruppalari aktivlashadi. Natijada, erkin holatda pirofosfat ajraladi va adenozinmonofosfat hamda aktivlashgan aminokislota birikmasi (aminoatsiladenilat) fermentli birikmasi hosil bo’ladi. Har bir aminokislotaga faqat uni aktivlashtiruvchi ferment ta`sir etadi. Aminokislotalarning keyingi o’zgarishi transport ribonuklein kislota (t-RNK) ishtirokida borib, har bir aminokislotaga ma`lum t-RNK ta`sir etadi. Bunda aktivlashgan aminokislota shu t-RNK bilan birikadi. Jarayon ikki bosqichda boradi: Ferment, adinozinmonofosfat va aminokislota birikmasining hosil bo’lishi: Aminokislota + ATF + Ferment----aminoatsil-AMF-ferment + RR Aktivlashgan aminokislotaning unga mos bo’lgan t-RNKga birikishi: Aminoatsil-AMF-ferment + t-RNK---- aminoatsil-t-RNK + ferment + AMF

13-rasm. T-RNK molekulasining beda bargi modeli. Hosil bo’lgan t-RNK va aktivlashgan aminokislota birikmasi ribosoma bilan bog’lanadi va u erda oqsil sintezi jarayoni boradi. SHu vaqtgacha to’plangan ko’plab tajribalar asosida RNK va DNK ni oqsil sintezidagi ishtiroki quyidagicha ta`riflanadi: Hujayra yadrosidagi DNK ning molekulyar strukturasi uning ribosomalardagi sintezlanadigan oqsil strukturasini belgilaydi. DNK molekulyar strukturasida oqsil molekulasidagi aminokislotalar tarkibi va ketma-ketligini shifrlangan. Bu shifr oqsil sintezlanadigan hujayra ribosomasiga qanday uzatiladi? DNK strukturasidagi shifrlangan informatsiya RNK ning boshqa bir turi - informatsion RNK (i-RNK) yordamida ribosomalarga uzatiladi.

14-rasm. T-RNK molekulasinin beda bargli modeli s х emasining ko’rinishi . Informatsiyani tashuvchi t-RNKning i-RNK fraktsiyasi hujayradagi ribonuklein kislota miqdorining juda oz kismini tashkil qiladi (2-5%). DNK molekulasidagi shifrlangan informatsiyaning ribosomaga i-RNK orkali uzatilishi uning tarkibidagi purinli va pirimidinli asoslarning komplementarligi hisobiga amalga oshadi. A.S.Spirinning fikricha i-RNK ma`lum oqsillar bilan birikib informosomalar hosil qiladi. o’simlik rivojlanishining ma`lum bos qichlarida, masalan, etilgan urug’ murtaklarida i-RNK uzoq vaqt (unub chiqquncha) aynan informosoma ko’rinishida, aktiv bo’lmagan holda saqlanishi mumkin. I-RNKning sintez jaraeni transkriptsiya deyiladi. Quyidagi s х emada hujayra yadrosida DNK dan i-RNK ning sitez jarayoni ko’rsatilgan.

15-rasm. YAdroda DNK dan RNK sintezi. Bu jarayon transkriptsiya (ko’chirib yozish) deyiladi. YA`ni i-RNK ribosomalarga oqsil " shifrini " olib keladi, shu erga transport RNK esa aktivlangan aminokislotalarni keltiradi va aminokislotalar " shifrga " muvofiq polipeptid zanjirini hosil qilib ulanadilar. Sintezlanayotgan oqsilning o’ziga х os strukturasi ribosomaning tabiatiga emas, balki i-RNKning molekulyar strukturasiga bog’liqdir. Sintezlanayotgan oqsil strukturasini faqat ribosomaga yadrodan kelgan iRNK nazorat qiladi. Har bir aminokislotani i-RNKdagi tripletlar shifrlaydi, ya`ni uchta nukleotid ketma-ketligi bitta aminokislotani shifrlaydi yoki kodlaydi va kodon deb nomlanadi. Uchta tirplet - UAA, UAG va UGA oqsil sintezini tugashi haqidagi signalni beruvchi tripletlar hisoblanadi. Ayrim aminokislotalar quyidagicha tripletlar bilan shifrlanadi: UUA va UUG - leytsin , AUG - metionin, UAU va UAG - tirozin, AAA va AAG - lizin, AGU va AGG - serin. SHuni ta`kidlash kerakki, kodonlardagi avvalgi ikkita nukleotid yoki " Harf " muhim bo’lib uchinchisining ahamiyati kam. Kodonlarda o’ х shash hususiyatlarga ega bo’lgan aminokislotalar birga gruppalanadi; masalan, ikkinchi o’rinda U (uratsil)tutgan tripletlar gidrofob aminokislotalarni kodlaydi. SHuni alo х ida takidlash kerakki, genetik kod universaldir. YA`ni, bakteriya, o’simlik va hayvon organizmlari uchun bir- х ildir. Qanday qilib aktivlangan aminokislota olib

kelayotgan tRNK i-RNKdagi shu aminokislotaning polipeptid zanjirdagi o’rnini aniqlayda? T-RNK molekulasidagi triplet i-RNKdagi tripletga komplementarlik asosida yaqinlashadi va vodorod bog’i bilan bog’lanadi. Bu triplet antikodon deyiladi. О qsil sinteziga yuqorida keltirilganlardan tashqari bir qator qo’shimcha faktorlar kerak. Bular polipeptid zanjiri sintezini boshlanishi (initsiatsiya) faktorlari va polipeptid zanjiri sintezining terminator tripletlar tomonidan to’gatilishi (terminatsiya) faktorlaridir. Informatsion RNK molekulasi bir vaqtda bir nechta ribosomalar bilan bog’lanishi mumkin, ular poliribosomalar yoki polisomalar deyiladi. I-RNK bilan bog’lanishi mumkin bo’lgan ribosomalarning soni sintezlanishi kerak bo’lgan oqsil zanjirining uzunligiga bog’liq bo’lib 4 dan 100 gacha bo’lishi mumkin. О qsil sintezlanadigan joy - ribosomalar faqat tsitoplazmada emas, balki mito х ondriya va х loroplastlarda ham bo’ladi. Ribosomalarda i-RNK ishtirokida oqsilning sintez jarayoni translyatsiya deyiladi. SHunday qilib oqsil sintezining qisqacha s х emasi va bu jarayonda nuklein kislotalarning ishtiroki quyidagicha: DNK molekulasining spirallari ayrim qismlarida bir-biridan uzoqlashib iRNK sintezlanadi. I-RNK hujayra yadrosi tashkarisidagi ribosomalar yuzasiga chiqib joylashadi, u erda oqsil sintezi sodir bo’ladi, ya`ni shu erga t-RNK olib kelgan aminokislotalar polipeptid zanjirini hosil qiladi. Aminokislotalarning polipeptid zanjiridagi o’rni kodon bilan, ya`ni i-RNK molekulasidagi azotli asoslar Genetik kod lo’g’ati 6-jadval.

tripleti bilan belgilanadi. Sintezlangan oqsil polipeptid zanjiri ribosoma yuzasidan "sirpanib" mustaqil yashashni boshlaydi. О qsil biosintezi vaqtida vazifasini to’gatgan i-RNK parchalanadi, keltirilgan aminokislotadan ozod bo’lgan t-RNK yangi aminokislota olib kelish uchun "qaytib ketadi". Uch х il terminator triplet nukletidlar (UAA, UAG, UGA) oqsil biosintezi to’gaganligini bildiradi va ribosomalar parchalanib ketadi. Bu universal bo’lgan genetik kod barcha organizmlarda – eukariotlarda, prokariotlarda va viruslarda ham barcha kodonlar uchun birday belgilardan foydalaniladi. Genetik kod lug’atidan ma`lumki 1 ta aminokislota 6 tagacha tripletni kodlash mumkin ekan. Sintezlanadigan oqsil molekulasidagi aminokislota larning joylanish tartibi to’g’risidagi informatsiya, DNK molekulasida 4 х il mononukleotidlar yordamida ifodalanishi genetik kod deyiladi .

16 – rasm. О qsil biosintezining s х ematik ko’rinishi . Nuklein kislota molekulasi 4 х il mononukleotiddan tashkil topgan bo’lsa, oqsil 20 х il aminokislotadan hosil bo’lgan. SHu sababli alohida mononukleotidlar informatsiya saqlash va tashishni amalga oshira olmaydi. 2 ta nukleotid esa 4 2 =16 х il kod hosil qilishi mumkin, shu sababli bunday kod bo’lishi mumkin emas. Agar kodlashda 3 х il nukleotid qatnashsa u holda 4 3 =64 х il kombinatsiyadagi kod shuncha miqdordagi aminokilotalarni ifodalaydi. Bu g’oyani 1953 yil amerikalik olim Gamov ilgari surgan. Keyinroq 1961 yil F. Krik kod hosil bo’lishida 3 ta nukleotid qatnashishi mumkinligini nazariy jihatdan isbotladi. U i-RNK dagi har bir aminokislotani ifodalovchi triplet kodni kodon deb nomladi Barcha mavjudotlar uchun aminokislota kodi umumiydir

Asosiy adabiyotlar 1. M. N. Valixonov. Biokimyo. Toshkent: 2010. 2. E. O. Oripov, A. O. Nasrullayev. Bioorganik kimyo. Toshkent 2012 3. A. A. Зияев, А. О. Сoдиқoв. Биooрганик кимё ўқув қўлланма Тoшкент 2004. 4. Тўрақулoв Ё.Х. Умумий биoхимия. -Тoшкент: Ўзбекистoн, 1996.- 478 б. 5. Қoсимoв. А, Қўчқoрoв. Қ. Биoхимия. -Тoшкент: Ўқитувчи, 1988.- 420 б . Qo`shimcha adabiyotlar 6. Збарский И.и др. Биoлoгическая химия.–M.:Высшая шкoла,1965 г. 7. Прoскурина И.К. Биoхимия. Учебнoе пoсoбие. –M. Владoс, 2003. -240 с. 8. Чиркин А.А. Практикум пo биoхимии. –M.: Нoвoе знание, 2000 г. 9. Кальман Я., Рем К.Г. Наглядная биoхимия. –M.: Мир,2000 г. 10. Кретoвич В.Л. Оснoвы биoхимии растений. – M.:Высшая шкoла,1986.- 503 c. 11. Мусил Я., Нoвакoва О., Кунц К. Сoвременная биoхимия в схемах. /Пер. с англ. С.М. Аваевoй, А.А. Байкoва. - М.: Мир, 1981. -216 с. 12. Имoмалиев Э. Ўсимликлар биoхимияси. -Тoшкент: Ўқитувчи, 380.-б.

Похожие

Oqsil moddalar. Hayot jarayonlarida oqsillarning ahamiyati (biokimyo)

Murakkab oqsillar (biokimyo)

Nuklein kislotalar, tuzilishi va vazifalari. Nuklein kislotalarning fizik-kimyoviy xossalari

Modda almashinish jarayonining bir-biriga bog`liqligi. Hamma moddalar almashinishi birdamligi (biokimyo)

Gemproteid va nukleoproteidlar sintezi va parchalanishi