Gemproteid va nukleoproteidlar sintezi va parchalanishi - Химия - Рефераты

Gemproteid va nukleoproteidlar sintezi va parchalanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63.5 KB

Gemproteid va nukleoproteidlar sintezi va parchalanishi. Oqsillar va aminokislotalar almashinuvining boshqarilishi Reja: 1. Gemproteidlar sintezi. 2. Gemproteidlarning parchalanishi. 3. O’t pigmentlari almashinuvining kasalliklari. 4. Purin va pirimidinli mononukleotidlarning almashinuvi. 5. Oqsillar va aminokislotalar almashinuvining boshqarilishi. 6. Aminokislotalar preparatlari.

1. Gemproteidlar sintezi. Aralash makromolekulalar – glikoproteidlar va lipoproteidlarning oqsil qismi gidrolizdan keyin aminokislotalarga, oqsil bo’lmagan qismi uglevod va lipidlarga xos usulda parchalanadi. Gemproteidlarning o’ziga xos tomoni ularning oqsil bo’lmagan qismining almashinuvidir. Organizm gemproteidlarining asosiy qismini (83% atrofida) qondagi eritrotsitlar va suyak iligi hujayralaridagi gemoglobin tashkil etadi. Qolgan qismi (17% atrofida) skelet muskullari va yurak mioglobiniga hamda hujayra gemproteidlari – sitoxromlar, katalaza, peroksidaza va boshqalarga to’g’ri keladi. Gem sintezi uchun manba vazifasini glitsin va suktsinil-KoA bajaradi. Ulardan δ-aminolevulenat kislota hosil bo’ladi. Keyin ikki molekula δ- aminolevulenat kislotadan porfobilinogen – porfirinlarning bevosita o’tmishdoshi hosil bo’ladi. Ulardan biri koproporfirin III bo’lib, bevosita protoporfirin IX ga aylanadi. Protoporfirin IX halqasiga temir ionining birikishi ferroxelataza ishtirokida amalga oshadi. Yakunlovchi bosqichda gem globin oqsili bilan birikib, gemoglobin yoki mioglobin hosil qiladi. Boshqa gemproteidlar sintezida esa gem sitoxromlar va boshqa gem saqlovchi fermentlar uchun xos bo’lgan oqsil qismi bilan birikadi. Agar hosil bo’lgan gemni bog’lash uchun oqsil yetarli bo’lmasa, unda kislorod bilan oziqlanib, gemin hosil bo’ladi va bunda porfirinlar sintezining birinchi reaktsiyasi susayadi. 2 suktsinil-KoA + 2Glitsin - - - - - - - - - - - - - gemin ingibirlanish +O 2 Gem +oqsil gemproteidlar +Fe 2+ Protoporfirin IX n bosqich

δ-aminolevulenat kislota Koproporfirinogen III mitoxondriya - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - n bosqich sitoplazma Porfobilinogen Koproporfirin III Gem biosintezida ishtirok etuvchi fermentlar suyak iligida, yadroli eritrotsitlar, jigar, buyrak, ichak shillig’ida bo’ladi. δ-aminolevulenat kislota sintezi reaktsiyasi mitoxondriyada, porfobilinogen hosil bo’lishi va undan koproporfirin III ning sintezlanishi sitoplazmada, koproporfirinogen III dan gemning sintezlanishi yana mitoxondriyada boradi. 2. Gemproteidlarning parchalanishi. Bir sutkada odam organizmida 9 g atrofida asosan eritrotsitlar gemoglobinidan hosil bo’lgan gemproteidlar parchalanadi. Eritrotsitlar taxminan 120 kundan keyin qonda yoki taloqda parchalanadi. Qonda eritrotsitlardan ajralib chiqqan gemoglobin gaptoglobin (plazmaning maxsus α 2 –globulini) bilan bog’lanadi va gemoglobin-gaptoglobin kompleksi ko’rinishida taloqning retikuloendotelial sistemalari (RES) hujayralariga o’tadi. Gemoglobin metgemoglobin (Fe 3+ ) ga oksidlanadi va shundan so’ng parchalanishga uchraydi. Buning natijasida gaptoglobin ajralib, qonga o’tadi. RES hujayralarida gemoglobin parchalanishining birinchi bosqichi amalga oshadi va u bilirubin hosil bo’lishi bilan boradi. Dastavval gemoksigenaza ta’sirida ikkita yonma-yon pirrol halqani birlashtiruvchi gemning α-metin ko’prikchasining oksidlanishli parchalanishi amalga oshadi. Gemning halqali strukturasi buziladi va verdoglobin hosil bo’ladi. Verdoglobin tarkibidagi temirni ajratadi, temir transferin tashuvchi oqsili bilan bog’lanib, qon orqali suyak iligi va globinga yetkazib beriladi. Globin taloqning katepsinlari yordamida aminokislotalargacha parchalanadi. Verdoglobinning ochilgan tetrapirrol zanjiri biliverdin (yashil rangli o’t pigmenti) deb ataladi. Biliverdinning qaytarilishidan bilirubin – qizg’ish-sariq rangli pigment hosil bo’ladi.

Bilirubin – suvda yomon eriydigan birikma, shu sababli u qonga o’tganda plazma oqsili albumin oqsili bilan bog’lanadi. Albumin-bilirubin kompleksi o’t pigmentining muhim normal transport shakli hisoblanadi. U albumindan ajralib, lipofil modda sifatida jigar hujayralarining membranasi orqali oson kira oladi. Jigar hujayralari ichida gemproteidlar almashinuvining ikkinchi bosqichi amalga oshadi. Jigarda bilirubinning kon’yugirlangan shakli – bilirubinglyukuronidlar hosil bo’ladi. UDF-glyukuron kislota glyukuron kislotaning donori vazifasini bajaradi. Reaktsiya UDF-glyukuronoziltransferaza bilan katalizlanadi. Natijada bilirubinmonoglyukuronid (20%) va bilirubindiglyukuronid (80%) hosil bo’ladi. Bilirubinglyukuronidlar – suvda yaxshi eriydigan birikmalar. Bilirubinglyukuronid juda kam miqdorda qon tomiri kapillyarlariga o’tishi mumkin. Shu sababdan qon plazmasida bilirubinning ikki xil shakli: kon’yugirlanmagan (bilvosita yoki erkin) va kon’yugirlangan (bevosita yoki bog’langan) uchraydi. Qon plazmasidagi umumiy bilirubinning 75% erkin va 25% bog’langan bilirubinga to’g’ri keladi. Bilirubinglyukuronidlar o’t bilan birgalikda ichakka tushadi va u yerda gemproteidlarning yakunlovchi 3-bosqichi amalga oshadi. O’t yo’llarida glyukuron kislota bilirubinglyukuronidlardan ajraladi va yana qaytadan kon’yugirlanmagan (erkin) bilirubin hosil bo’ladi. Ingichka ichakda bilirubinning ozroq qismi so’rilishi va qopqa vena orqali yana qaytadan jigarga tushishi va u yerdan yana o’t bilan ichakka ajralishi mumkin. Balki bu jigar-ichak sirkulyatsiyasi o’t kislotalar sirkulyatsiyasi singari biologik ahamiyatga ega bo’lishi mumkin. Bilirubinning asosiy qismi ichak bakteriyalari yordamida ko’p marotaba qaytarilishga uchraydi. Ingichka ichakda bilirubin mezobilirubinga, undan esa mezobilirubinogen (urobilinogen)ga aylanadi. Mezobilirubinogen (urobilinogen) ingichka ichakda so’riladi va qopqa vena orqali jigarga tushib, urobilinogen mono- va dipirrollarga qaytmas bo’lib parchalanadi. Parchalanmagam urobilinogen yana o’t bilan ichakka tushadi. Yo’g’on ichakda mezobilirubinogen sterkobilinogengacha anaerob bakteriyalar yordamida qaytariladi, u ham urobilinogen kabi rangsiz bo’ladi.

Sterkobilinogenning asosiy qismi axlat bilan birga ajraladi va havo kislorodi bilan tez oksidlanib, sterkobilin – to’q sariq rangli pigmentga aylanadi. Kam miqdordagi sterkobilinogen to’g’ri ichakda so’riladi, gemmoroidal venalar orqali qon bilan buyrakka boradi va siydik bilan birga ajraladi. Siydikdagi sterkobilinogen axlatdagi singari sterkobilinga oksidlanadi va somon sariq rangli siydik hosil bo’ladi. Ilgarilari siydik tarkibida sterkobilin rangi bilan o’xshash urobilinga oksidlanadigan urobilinogen (nomi ham shundan kelib chiqqan) ajraladi deb hisoblangan. Normada urobilinogen siydik bilan ham axlat bilan ham ajralmaydi. Demak, normada gem parchalanishining oraliq mahsuloti – bilirubin qonda to’planmasdan jigar hujayralari bilan tezda qamrab olinadi. Qondagi bilirubin miqdori uning shakllarini nisbatiga qarab bir tomondan RES hujayralarida gemproteidlarning parchalanish tezligi, ikkinchi tomondan jigarda bilirubinning aylanishi to’g’risida fikr yuritish mumkin. Normada qon zardobidagi umumiy bilirubin miqdori 8-20 mkmol/l ni tashkil etadi (ulardan 75% bog’lanmagan, ya’ni erkin bilirubin). Bilirubinning oxirgi mahsuloti – sterkobilinogen odamda asosan axlat bilan (taxminan sutkasiga 300 mg) va kam miqdorda siydik bilan sutkasiga 1-4 mg atrofida ajraladi. Axlat va siydik bilan ajraladigan pigmentlar tarkibiga ichak mikroflorasining holati tas’sir etadi. Chaqaloqlarda ichak mikroflorasi bo’lmaganligi sababli ajralayotgan bilirubin yashil rangli pigment biliverdingacha oksidlanadi, shuning uchun ularning axlati yashil rangli bo’ladi. 3. O’t pigmentlari almashinuvining kasalliklari. Organizmda turli omillarning ta’siri natijasida bilirubin hosil bo’lishi, aylanishi va ajralishi, buzilishi mumkin. Bilirubinning qondagi miqdori oshishi uning to’qimalarda, jumladan teri va shilliq qavatlarda to’planib, ularni sariq rangga kirishiga sabab bo’ladi (bilirubinning rangi). Bunday holatga sariqlik deb aytiladi va uning bir nechta turlari farqlanadi: gemolitik (jigar usti), parenximatoz (yoki gepatosellyulyar) va obturatsion (yoki jigar osti).

Gemolitik sariqlik eritrotsitlarning tomir ichida yoki to’qimada (RES hujayralarida) parchalanishiga olib keluvchi bir qancha sabablar natijasida yuzaga keladi. RES hujayralaridan qonga o’tgan ko’p miqdordagi erkin bilirubin jigarda bog’lanishga ulgurmaydi va shu sababli uning miqdori qonda oshadi. Ko’p miqdorda ajralayotgan sterkobilin va urobilin ta’sirida axlat to’q rangli, siydikda esa urobilin miqdori ko’p bo’lganligi uchun to’q sariq rangli bo’ladi. Parenximatoz sariqlik jigar hujayralarining viruslar, toksik gepatotrop birikmalar ta’sirida zararlanib, ularning o’tkazuvchanligi oshishi natijasida normada jigardan qonga kam miqdorda o’tadigan bilirubinglyukuronidlar ham o’tishi oshadi. Jigar hujayralarining zararlanishi oqibatida ularning qondagi bilirubinni qamrab olish va ularda bilirubinglyukuronidlar hosil bo’lishi sekinlashadi. Shu sababli normal gemoliz bo’lishiga qaramasdan erkin va bog’langan bilirubin miqdori oshadi (lekin gemolitik sariqlik darajasida emas). Axlat va siydik sterkobilin va urobilin kam miqdorda ajralgani uchun juda och rangli bo’ladi. Ammo siydikda normada mavjud bo’lmagan bog’lanmagan bilirubin kam miqdorda paydo bo’ladi. Obturatsion sariqlik o’t suyuqligining ichakka o’tishini buzilishi natijasida kelib chiqadi. U bog’langan bilirubinni jigardan qonga qaytib o’tishi bilan kuzatiladi. Qonda miqdori oshgan bog’langan bilirubin yaxshi eruvchi modda sifatida ko’p miqdorda siydik bilan chiqib ketadi. Buning oqibatida to’q sariq rangli siydik hosil bo’ladi. Axlat esa o’t pigmentlari bo’lmaganligi sababli oqish- kulrang bo’ladi. Chaqaloqlarning sariqligi fiziologik hisoblanadi. U bilirubinni bog’lovchi ferment glyukuronoziltransferaza fermenti yetishmasligidan kelib chiqadi. Shuning uchun biror bir sabab bilan eritrotsitlar parchalanishining oshishi qonda bog’lanmagan – erkin bilirubin miqdorining oshishi va sariqlikka olib keladi. Chaqaloqlarning fiziologik sariqligi jigarda glyukuronoziltransferaza miqdorini oshirilish choralari ko’rilganda 2 haftada o’tib ketadi. Qonda erkin bilirubin miqdorining uzoq vaqt yuqori bo’lishi rivojlanayotgan miyaga zaharli ta’sir

ko’rsatishi mumkin. Ba’zida bolalarda shaytonlash yoki nerv sistemasining qaytmas qo’zg’alishi kuzatiladi. Pigment almashinuvining buzilishi ichak mikroflorasi faoliyati pasayishidan yuzaga kelgan disbakteriozda (masalan, tetrasiklin qatori antibiotiklari bilan davolanganda) ham bo’ladi. 4. Purin va pirimidinli mononukleotidlarning almashinuvi. Organizmda nuklein kislotalarga boy ovqat hazm qilish jarayonida ular ichakda tayyor holatda so’rilishiga qaramasdan talab etilmaydi. Chunki ularning to’qimalardagi purin va pirimidin nukleotidlar sarfi uzluksiz oddiy fragmentlardan sintezlanish yo’li bilan yangilanib turadi. Bunda nukleozidfosfatlarning miqdori normal hujayralarda kam miqdorda, lekin nisbatan doimiy bo’lganligi sababli mononukleotidlarning kirishi va sarf bo’lishida bog’lovchi bo’g’in vazifasini bajaradi. Nuklein Nuklein kislotalar sintezi kislotalar Nukleotidli kofermentlar sintezi oddiy birik- nukleozidfosfatlar malardan sintezi oxirgi mahsulotlargacha parchalanishi Purinli mononukleotidlar biosintezi. Purinli nukleotidlar sintezi uchun dastlabki manba vazifasini ribozo-5-fosfat va ATF dan hosil bo’lgan fosforibozil pirofosfat (FRPF) bajaradi. Reaktsiyaning uzun zanjirini yakunlovchi birinchi purinli mononukleotid inozinmonofosfat (IMF) bo’lib, undan AMF va KMF (ksantozinmonofosfat) orqali boshqa purinli nukleozidfosfatlar hosil bo’ladi: FRPF IMF

AMF KMF ADF ATF GMF GDF GTF Purin halqasi manbasi vazifasini aspartat, formil, glitsin, glyutamin, CO 2 bajaradi. Pirimidinli nukleotidlar biosintezi. Pirimidinli nukleotidlar biosintezida dastlabki manba karbomoilfosfat va asparagin kislota hisoblanadi. Ulardan uzun reaktsiyalar zanjiri orqali UMF va boshqa pirimidinli mononukleotidlar hosil bo’ladi. Pirimidin halqasining hamma atomlari manbasi – karbomoilfosfat va asparagin kislota. Karbomoilfosfat Asparagin kislota Digidroorotat kislota Orotat kislota Orotidin – 5’-fosfat TMF UMF SMF TTF TDF UDF UTF SDF STF

Nuklein kislotalar organizm to’qimalarida nukleazalar – dezoksiribonuk- leazalar (DNK azalar) va ribonukleazalar (RNK azalar) yordamida gidrolizlanadi. Bu fermentlar DNK va RNK zanjiridagi nukleotidlararo 3’,5’-fosfodiefir bog’larining uzilishini katalizlaydi. Polinukleotid zanjirining ichki bog’larini parchalovchi nukleazalar – endonukleazalar, oxirgi nukleotidlarni parchalovchilar esa ekzonukleazalar deyiladi. Nukleazalar ta’sirida polinukleotid zanjiri oligonukleotidlar va mononukleotidlarga parchalanadi. Mononukleoitdlar gidrolitik va fosforolitik yo’llar bilan modda almashinuvining oxirgi mahsulotlariga parchalanadi. Mononukleotidlar nukleotidazalar va nukleozidgidrolazalar yordamida erkin asoslar, pentoza va fosfatgacha parchalanadi. Purin asoslari siydik kislotagacha oksidlanadi: H 2 O adenindezaminaza Adenin gipoksantin NH 3 O 2 H 2 O H 2 O 2 O 2 H 2 O ksantinoksidaza ksantin siydik kislota NH 3 H 2 O 2 guanidindezaminaza H 2 O Guanin

Siydik kislota odam organizmida purin nukleotidlari almashinuvining oxirgi mahsuloti bo’lib, siydik bilan birga ajraladi. Pirimidin asoslarining almashinuvi β- alanin, CO 2 va ammiakkacha boradi. Siydik kislotasining qon va siydikdagi miqdori organizmda nuklein kislotalar parchalanish tezligini aks ettiradi. Uning miqdorini qonda oshishi – giperurikemiya to’qimada, ayniqsa muhit pHi kamaygan joylarda natriy urat kristallari ko’rinishida to’planadi. Uratning bo’g’inlarda va buyrakda to’planishiga podagra deb aytiladi. Bunday kasallik ko’proq erkaklarda uchraydi. 5. Oqsillar va aminokislotalar almashinuvining boshqarilishi. Odam organizmidagi aminokislotalar muvozanati ovqat bilan birga kiradigan oqsilning to’la qiymatli ekanligiga bog’liq. Ovqat ratsionida birorta aminokislotaning bo’lmasligi yoki yarim almashinadigan aminokislotaning uzoq vaqt tushmasligi oqsillar va aminokislotalar sintezining buzilishiga olib keladi. Aminokislotalar muvozanatining buzilishi rivojlanadi. Normadagi biosintetik jarayonlarda aminokislotalarning sarflanishi jarayoni ularning kirish jarayonlari bilan muvozanatlashgan (to’qima oqsillarining gidrolizi, almashinadigan aminokislotalar sintezi). Aminokislotalar hujayradan hujayra atrofi suyuqligi va qonga oddiy diffuziya yo’li bilan erkin ajralib chiqadi. Ular qon bilan organ va to’qimalarga tashiladi. Ammo ular turli xil to’qimalarga, ayniqsa bosh miya to’qimasiga tanlanib o’tkaziladi, buning sababi unchalik tushunarli emas. Buyraklarda aminokislotalarning qonga qaytadan so’rilishi natijasida ular organizmda saqlab qolinadi va kam miqdordagi aminokislota siydik bilan ajraladi. Aminokislotalar almashinuvining boshqarilishida ishtirok etuvchi omillardan biri – ularning ovqat tarkibida kirishidir. Ko’p miqdorda oqsilning iste’mol qilinishi jigarga ko’p aminokislota kirishiga sabab bo’ladi. Unda aminokislotalar ularni almashinuvning oxirgi mahsulotlarigacha parchalovchi fermentlar (aminokislotalarning dezaminlanishi va mochevina sintezi fermentlari) faolligini oshiradi. Shu yo’l bilan organizmga ko’p miqdorda tushgan aminokislotalar bartaraf etiladi. Ochlikda, esa aksincha to’qimalarda oqsillarning parchalanishi va ularda erkin aminokislotalar hosil bo’lishi faollashadi.

Aminokislotalar muvozanatining boshqarilishi ichak epiteliysi orqali (so’rilishda), periferik to’qimalarda (hujayra ichiga o’tishida) va buyrak kanalchalarida (reabsorbtsiyada) aminokislotalarning tashilish bosqichlarida amalga oshishi mumkin. Aminokislotalarning membranada tashilishi asosan insulin bilan stimullanadi. Bundan tashqari, insulin va boshqa gormonlar aminokislotalarning biosintez reaktsiyalarida ishlatilish tezligi yoki to’qimalarda parchalanish tezligini o’zgartirishi mumkin. Insulin, somatotropin, tireoid gormonlar, jinsiy gormonlar aminokislotalarning oqsillar biosintezida va boshqa sintetik jarayonlarda ishlatilishini kuchaytiradi. Glyukokortikoidlar turli xil to’qimalarda ikki xil jarayonni ham: ba’zilarida oqsillarning parchalanishi va aminokislotalar hosil bo’lishini, boshqalarida esa aminokislotalarning oqsillar biosintezida ishlatilishini tezlashtiradi. 6. Aminokislotalar preparatlari. Am a liy tibbiyotda oqsillar gidrolizatlari preparatlari va alohida aminokislotalar preparatlari qo’llaniladi. Oqsil gidrolizatlari preparatlari (parenteral yo’l uchun ishlatiladi) turli xil oqsillarni kislotali yoki fermentativ yo’l bilan gidrolizlash usuli yordamida olingan aminokislotalarlar aralashmasidan iborat. Ularga gidrolizin, kazein gidrolizati, aminopeptid, serebrolizin, aminokrovin, fibrinosol kiradi. Bu preparatlar organizmning oqsil yetishmovchiligini kompensatsiyalaydi, azot muvozanatini va hatto kasallarda operatsiyadan keyin oshqozon-ihak yo’lida musbat azot balansi bo’lganda, oqsil hazm bo’lishining buzilishi va aminokislotalar so’rilishining buzilishida, og’ir darajada kuyganda o’rnini to’ldiradi. Alohida aminokislotalar preparatlari. Metionin va shuningdek tarkibida metionin miqdori ko’p bo’lgan preparatlar lipotrop omil sifatida va surunkali kasalliklarda oqsil yetishmovchiligini davolash uchun qo’llaniladi. Sistein (organizmda sisteinga aylanadigan metionin) tarkibida oltingugurt saqlovchi omillar (gavhar, kollagen va boshqalar) almashinuvi buzilishida, aminokislotalar bilan bog’lanadigan og’ir metall tuzlari bilan zaharlanganda ijobiy ta’sir ko’rsatadi.

Klinikada glutamin va asparagin kislotalari (asparaginning kaliyli va magniyli tuzlari ko’rinishida – “panangin”, “asparkam” preparatlari) ammiakni zararsizlantirish va aminokislotalar almashinuvining boshqa sintetik reaktsiyalarida asosiy vazifani bajaradi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Pl e shkov B.P. Bioximiya selskoxozyaystvennx rasteniy. M. “Kolos” 1969 g. 2. L e b e dov S.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1988 g. 3. Yakushkina N.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1980 g. 4.Mustaqimov G.D. O`simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. T. 1995 y. 4. Xo`jaev J. X O`simliklar fiziologiyasi Toshkent “Mexnat” 2004 5. Rubin B.A. Kurs fiziologii rasteniy. M. 1976 g. 6. www.ziyon e t.uz

Похожие

Glikogеnning sintеzi va parchalanishi. Uglеvodlar almashinuvining boshqarilishi

Ammiak sintezi qurilmalari

Ionlovchi nurlar ta'sirining struktura-metabolik asoslari

Karbamidni sintez qilish sanoat tasvirlari. Vodorod sianidi sintezi haqida

Oqsil, lipid va uglevodlar almashinuvining o’zaro bog’liqligi