Oqsillar biosintezi - translyatsiya. Genetik kod va uning xossalari - Химия - Рефераты

Oqsillar biosintezi - translyatsiya. Genetik kod va uning xossalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

435 KB

Oqsillar biosintezi - translyatsiya . Genetik kod va uning xossalari Reja: 1. Rekognitsiya. Ribosomalarda oqsil biosintezi. 2. Ribosomalarda oqsil sintezining mexanizmi. 3. Oqsilning translyatsiyadan keyingi o’zgarishlari. 4. Genetik kod va uning xossalari.

1. Rekognitsiya. Ribosomalarda oqsil biosintezi. Translyatsiya – tarjima qilishda mRNK ning irsiy matnini oqsil polipeptid zanjiridagi aminokislotalar ketma-ketligiga o’tkaziladi. Translyatsiyaning mahsuloti o’ziga xos oqsil bo’lganligi uchun bu jarayonni oqsil biosintezi deb atash mumkin. Translyatsiya jarayonini hujayraning turli qismlarida boradigan ikki bosqichga bo’lish mumkin: rekognitsiya, ya’ni aminokislotalarning tanilishi va oqsil biosintezining o’zi. Bunda rekognitsiya gialoplazmada, oqsil biosintezi esa ribosomalarda amalga oshadi. Aminokislotalar tanilish jarayonining mohiyati aminokislotalarning o’zini tRNK siga birikishidan iborat. tRNK strukturasi “tarjimonlik” sifatlariga ega, ya’ni bir molekulada “nukleotidli matnni o’qish” (tRNK ning antikodoni mRNK ning kodoni bilan mos kelishi kerak) va o’zining aminokislotasini tashish (aktseptorlik uchi) qobiliyatlari mujassamlashgan. Ammo tRNK o’zining aminokislotasi bilan birika olmaydi. Bu maqsadda hujayra shirasida tRNK ning o’zini aminokislotasini tanishini ta’minlaydigan, “tarjimon” vazifasini bajaruvchi maxsus fermentlar mavjud. Bu fermentlar aminoatsil-tRNK-sintetazalar (qisqacha ARS azalar) deb ataladi. Proteinogen aminokislotalarga mos ravishda kamida 20 turdagi ARS azalar bor. ARSazalar – yuqori molekulali (100000-240000) bo’lib, to’rtlamchi strukturaga ega. Ular tRNK va aminokislotani o’ziga xos ravishda taniydi va quyidagi reaktsiya bo’yicha ularning birikishini ta’minlaydi: O ARSazalar | | R-CH-COOH + HO-tRNK + Mg² + ∙ ATF → R-CH-C~O-tRNK+AMF+H 4 P 2 O 7 | | NH 2 NH 2 Bu jarayon uchun ATF (Mg²+ kofaktor vazifasini bajaradi) zarur bo’lib, uning energiyasi aminoatsil-tRNK da makroergik bog’lar hosil bo’lishida ishlatiladi, ya’ni reaktsiyada bir vaqtning o’zida aminokislotalarning karboksilli uchidan faollanishi va tRNK li aktseptor uchi (SSA) ning adenozinidagi 3¹-OH

gidroksiliga bog’lanadi. Hujayrada 20 ta emas, balki taxminan 40-60 ta tRNK mavjud bo’lib, ayrim aminokislotalar o’zlari uchun xos bo’lgan bir nechta tRNKdan foydalanadi. Bundan kelib chiqadiki, ARSazalar bir aminokislota uchun tRNK ni tanishda tanlash qobiliyatiga ega ekanlar, ya’ni tanish jarayonida aminokislota yetakchilik vazifasini bajaradi, unga esa o’zining tRNK si borib bog’lanadi. Shundan so’ng tRNK oddiy diffuziya yo’li bilan o’ziga birikkan aminokislotani ribosomaga o’tkazadi va u yerda turli xil aminoatsil-tRNK lar ko’rinishida kirgan aminokislotalardan oqsil yig’ilishi amalga oshadi. Ribosomalarda oqsil biosintezi. Oqsil biosintezi uchun (transkriptsiyaning II bosqichi) quyidagilar zarur bo’ladi: 1) mRNK – genetik matritsa sifatida; 2) aminoatsil tRNK – mRNK “matni”ni o’qish va oqsil yig’ilishida aminokislotalar manbai sifatida; 3) ribosomalar – mRNK dasturiga mos holda aminokislotalarni polipeptid zanjirida ketma-ket birikishi uchun molekulyar mashina sifatida; 4) GTF – ribosomalarda oqsil sintezi uchun energiya manbai sifatida; 5) oqsilli “faktor”lar - ribosomalarda oqsil yig’ilishining turli davrlarida yordam beradi; 6) ayrim ionlar (Mg² + , K + va h.k.) – kofaktor sifatida. Ribosomalar o’zi qanday tuzilishga ega? Prokariotlar va eukariotlarning ribosomalari deyarli bir xil tuzilgan. Ular faqat molekulyar massalari bilan farq qiladi. Eukariotlarda ribosomalar – 80 S, prokariotlarda esa – 70 S. Ribosomalar katta va kichik ikkita subbirlikdan tashkil topgan. Ularning har birining skeletini oqsil bilan o’ralgan rRNK tashkil etadi. Ribosomalar tarkibida 60 dan ortiq oqsillar mavjud bo’lib, ularning ko’pchiligini vazifalari hali aniqlanmagan. Lekin, ribosomalar faqat to’liq yig’ilgandagina faol bo’lishi mumkinligi aniqlangan. Oqsil sintezida ishtirok etmaydigan ribosomalar osongina parchalanib ketadilar. Hujayrada ribosomalar hujayra shirasida erkin holda yoki endoplazmatik to’rning membranasi bilan bog’langan holda bo’ladi. Ribosomaning hujayrani turli

qismlarida joylashishi yoki ularning turli joylarida endoplazmatik retikulum membranasi bilan bog’langan bo’lishi sintezlanadigan oqsilni hujayraning kerakli qismi uchun yig’ish imkonini beradi. 2. Ribosomalarda oqsil sintezining mexanizmi. Ribosomalardagi oqsil sintezi yoki translyatsiya uch bosqichga bo’linadi: initsiatsiya (boshlanish), elongatsiya (polipeptid zanjirining uzayishi) va terminatsiya (tugashi). Initsiatsiya. Initsiatsiya juda murakkab va juda muhim bosqichni boshlab beruvchi reaktsiya. Bu bosqichda oqsil sintezi uchun lozim bo’lgan apparat ayrim komponentlardan yig’ilib ish boshlashga tayyorlanadi. Translyatsiyaning boshlanishi sekinlik bilan boradigan jarayon. Translyatsiya jarayonining markazi ribosomalardir. Buning uchun u mRNK bilan bog’lanishi kerak. Ribosoma ishlamagan holatida subbirliklarga ajralgan bo’ladi. Yadrodan sitoplazmaga o’tgan mRNK kichik subbirlikning katta subbirlikka birikadigan yuzasi bilan bog’lanadi. Subbirlikka birikadigan nuqta RNK ning 5¹-uchi bilan yonma-yon joylashgan, shuning uchun RNK dasturini “o’qish” 5¹→3¹ yoki NH 2 →COOH yo’nalishida boradi. Subbirliklar chegarasida mRNK ning faqatgina ikkita kodoni joylasha oladi. mRNK ning 5¹-uchki tomonining birinchi kodoni AUG yoki GUG bo’ladi. Bu kodonlar boshlovchi – initsirlovchi kodonlar deb aytiladi, chunki ribosomalardagi translyatsiya har doim aynan ulardan boshlanadi. Bu kodonlarga metionil-tRNK antikodoni mos keladi. Eukariotlarda ikki turdagi metionil-tRNK bo’ladi. Ulardan biri har doim initsiatsiyada ishtirok etadi, ikkinchisi esa elongatsiya jarayonida ishtirok etadi. Prokariotlarda oqsil biosintezi NH 2 guruhi formil guruhi bilan blokirlangan formilmetionin-tRNK dan boshlanadi.

Bundan tashqari initsiatsiyada kamida uchta oqsilli faktorlar (F 1 , F 2 , F 3 ) ishtirok etib, ular ribosoma va GTF ni tashkil etuvchi komponentlariga kirmaydi. Oqsilli faktorlar mRNKning kichik subbirlik va GTF bilan bog’lanishini yengillashtiradi. Bu birlamchi kompleks (initsiatsiya faktorlari – kichik subbirlik – mRNK – GTF) ga katta subbirlik birikadi va shundan so’ng initsiatsiya faktorlari ribosomadan ajralib chiqadi. Subbirliklarning birikishi uchun kerak bo’lgan energiya GTF ning gidrolizi natijasida hosil bo’ladi. Hosil bo’lgan initsiator kompleksi (mRNK, ribosoma va metionil-tRNK) elongatsiyaga tayyor. Metionil- tRNK o’zining antikodoni bilan mRNK ning AUG kodoni bilan o’ziga xos juftlashadi, ya’ni mRNK ga vodorod bog’lari bilan “osilib qolgan”ga o’xshaydi, aminokislota joylashgan aktseptor uchi esa ribosomaning katta subbirligiga yopishgan bo’ladi. Elongatsiya. Polipeptid sintezi har doim N-uchidan boshlanadi va C-uchi bilan tugaydi. Polipeptid zanzirining bir aminokislotaga o’sishi uch qadamda amalga oshadi: 1) aminoatsil-tRNK ning bog’lanishi; 2) transpeptidatsiya (peptid bog’ining hosil bo’lishi); 3) translokatsiya (mRNK ning bitta tripletga siljishi)

Birinchi qadam. Ribosomaning chap tomonida tRNK joylashgan bo’lib, u antikodoni bilan mRNK ning kodoniga, aktseptor qismi esa o’suvchi peptidga bog’langan bo’ladi. Peptidil-tRNK ga kiruvchi bu peptid katta subbirlikda joylahsgan P-qism bilan bog’lanadi. Birinchi qadamda mRNK ning ikkinchi kodoni erkin holatda bo’ladi. U bilan ribosomaga kirgan aminoatsil-tRNK o’zining antikodoni bilan juftlashadi. Bu tRNK ning aminoatsilli uchi ribosomaning katta subbirlikdagi A-qismi bilan bog’lanadi. Shu bilan birinchi davr, ya’ni bog’lash jarayoni tugaydi. Bog’lash uchun GTF ning fosfat bog’larini energiyasi sarflanadi. Ikkinchi qadam – transpeptidatsiya chap tRNK dan peptidilning aminoatsil- tRNK ning aminoguruhiga o’tkazilishi. Buning natijasida peptid bog’i hosil bo’ladi. Bu bosqichda tRNK lar ribosomaning A va P qismlarida joylashgan aminokislotalar orasida yangi peptid bog’i tuziladi. Bu jarayon initsirlovchi N- formilmetionin qoldig’ini tashib yurgan tRNK dan peptidiltransferaza yordamida endigina A qismda joylashgan yangi aminokislotaning aminoguruhiga ko’chirilishi tufayli o’tadi va natijada dipeptidil tRNK hosil bo’ladi. P qism esa bo’sh, yuklanmagan mRNK formilmetionin qoladi. Endi ribosomaning A qismi bilan yangi aminoatsil-tRNK birikadi va sikl takrorlanaveradi.

Elongatsiya siklining 3-qadamida ribosoma RNK bo’ylab 3¹-uchiga qarab bir qadam masofaga siljiydi. Bunda dipeptidil tRNK ham A qismdan P qismga ko’chib, ozod bo’lgan tRNK sitozolga o’tadi. Bu qadam translokatsiya deyiladi. Bu bosqich uchun yana bir elongatsiya faktori EF-G kerak bo’ladi. Endi ribosoma unga birikkan dipeptidil tRNK va mRNK bilan navbatdagi siklga tayyor; uchinchi aminokislota qoldig’i ham xuddi ikkinchi aminokislota qoldig’i kabi birikadi. Shunday qilib, har bir aminokislotani o’sayotgan polipeptid zanjiriga qo’shilishi uchun ikki molekula GTF sarf bo’ladi. Elongatsiya mRNK to’liq o’qib bo’linguncha davom etadi. Terminatsiya. Translyatsiyaning oxirgi davri terminatsiya deb ataladi. Oqsil sintezi polinukleotid zanjirida maxsus terminirlovchi kodonlar UAA, UAG, UGA tripletlaridan biri tog’ri kelganda uziladi. Bu tripletlar ma’nosiz tripletlar deb ataladi, chunki ular hech bir aminokislotani kodlamaydilar; ularga amber(qahrabo), achre(oxra) va opal(opal) nomlari berilgan. Polipeptid zanjirining C-uchiga oxirgi aminokislota birikkanidan keyin ham sintez qilingan oqsil ribosoma bilan bog’langan holda qoladi. Ribosoma terminirlovchi kodonga yetishishi bilan uchta terminirlovchi oqsil faktorlar R 1 , R 2 va S (rilizing faktorlar) ishga tushadi. Ular polipeptidni oxirgi mRNK dan gidrolitik yo’l bilan va P qismdan oxirgi, endi “bo’sh qolgan” tRNK ni ajratadilar

hamda 70 S ribosomani 30 S va 50 S subbirliklarga parchalab, yangi polipeptid sinteziga tayyorlaydilar. Poliribosomalar. Oqsil sintezi jarayonida ribosoma bir vaqtda matritsa polinukleotidlarining faqat chegaralangan bo’lagi bilan bog’langan. Ayni vaqtda ular RNK ni nukleazalar tomonidan parchalanishdan ham saqlaydilar. Bunday parchalar 20 dan 60 tagacha nukleotid qoldiqlariga teng, mRNKning kodlovchi tartibining uzunligi 300 nukleotid qoldiqlariga baravar. Mana shu mulohazalar asosida ancha vaqtlardan beri mRNK dagi kodlovchi tartibni o’qish uchun ribosoma matritsa bo’yicha birin-ketin 5¹-uchidan 3¹-uchiga o’tib borishi (yoki o’zi orqali mRNK ni tortib o’tkazishi) kerak deb hisoblanadi. Demak, ribosomalar mRNK dan yurib, 5¹-uchi bo’shashi bilan yangi ribosomalar unga tizilib boradi, binobarin bir qancha ribosomalar bir vaqtda ayni axborotni o’qiydilar. Bunday ishlovchi ribosomalar kompleksi (4 tadan 20 tagacha) ga poliribosoma deb aytiladi. Poliribosomalar hosil bo’lganligi hisobiga mRNK ning ko’p nusxasiga hojat yo’q. Shu bilan bir vaqtda bitta ribosomadan foydalanganga nisbatan oqsil sintezi tezroq boradi. 1 sekundda polipeptid zanjir bitta aminokislotaga uzayadi, hujayraning jadal o’sish davrida esa 1 sekundda 20 ta aminokislotagacha oshadi. Ribosomadan mRNK ajralgandan so’ng u o’sha zahotiyoq sitoplazmadagi ribonukleazalar tomonidan gidrolizlanadi. Shu sababli sintezi amalga oshgan oqsilning yangi biosintezi uchun mRNK yana yangidan hosil bo’lishi kerak. 3. Oqsilning translyatsiyadan keyingi o’zgarishlari. Translyatsiya borishi jarayonidayoq oqsillar uchlamchi strukturaga ega bo’la boshlaydilar va sintezlangan oqsil ribosomadan ajralib chiqqandan keyin shakllanish oxirigacha yetadi. Bir qism oqsillar oldbirikmalar (o’tmishdoshlar) shaklida sintezlanadi. Ular hujayra sitoplazmasida chegaralangan darajada proteolizga uchraydi. Polipeptid zanjiri oqsilning o’ziga xos biologik faol konformatsiyasini olish uchun avval protsessing, ya’ni translyatsiyadan keyingi modifikatsiya davrini o’tishi kerak. Bu modifikatsiyalar turli oqsillarda turlicha o’tadi va polipeptid zanjirining turli qismiga tegishli bo’lishi mumkin. Ma’lumki, prokariot hujayralarda barcha polipeptidlar sintezi N-formilmetionindan, eukariotlarda esa metionin qoldig’idan

boshlanadi. Lekin bu aminokislotalar polipeptid zanjidan maxsus fermentlar ta’sirida chetlatiladi va to’la shakllangan oqsil molekulasida bo’lmaydilar. Ba’zan N-uchki aminokislotalarning aminoguruhi atsetillanadi, ba’zilarida C-uchki aminokislota o’zgarishlarga uchraydi. Modifikatsiyaning boshqa turlari ba’zi polipeptidlarning N-uchida bo’ladigan 15-30 aminokislotalardan iborat signal qatorni chetlatish, gidroksiaminokislotalar – serin, treonin va tirozinni ATF yordamida fosforlash (masalan kazeinda), aspartat va glutamat kislotalar qoldiqlariga qo’shimcha dikarbon kislotalarni qo’shish, ayrim aminokislotalar, masalan, lizinni metillash bilan bog’liq. Bu shakldagi modifikatsiyalar ko’pincha oqsil zarrachasining zaryadini o’zgartiradi, boshqa komponentlar bilan o’zaro ta’sirini kuchaytiradi, oqsil molekulasiga xos spetsifik sifatni belgilaydi. Glikoproteidlarning tuzilishida polipeptid zanjirining ma’lum qismlariga aspartat kislota yoki serin va treonin qoldiqlariga uglevod zanjirlari fermentlar yordamida birikadi. Ko’p oqsillarda sistein qoldiqlari orasida disulfid bog’lar tuzilib, polipeptid zanjiri ichida yoki zanjirlar orasida ko’ndalang bog’larning paydo bo’lishi ham translyatsiya tugagandan keyingi o’zgarishlar oqibatidir. Mana shu shaklda yetilgan ba’zi oqsillar hujayra sitozoliga o’tib, o’z joylarini oladilar, boshqalari hujayraning turli organellalariga yo’naladilar va ularning strukturasiga kiradilar, uchinchilari hujayradan ajralib (sekretsiya), boshqa joylarga transport qilinadi, masalan, gormonlar. 4. Genetik kod va uning xossalari. tRNK ning adaptorlik vazifasini tadqiq etish natijasida bu yuksak darajadagi mexanizmning poydevori bo’lgan genetik(biologik) kod, ya’ni aminokislota, oqsil kodi tushunchasi va uning ishlash usuli haqida juda samarali yangi bir soha dunyoga keldi. Genetik kod deganda kodonlarning ma’lum bir aminokislotaga mos kelishi tushuniladi. Genetik kod 64 ta nukleotid yordamida yozilgan matnni 20 ta aminokislota yordamida yozilgan oqsil matniga tarjima qiluvchi o’ziga xos lug’atdir. Oqsilda uchraydigan boshqa aminokislotalar 20 ta aminokislotadan birining o’zgarishidan hosil bo’ladi. Genetik kod quyidagi xossalarga ega:

1. Tripletlik – har bir aminokislotaga uchta nukleotid mos keladi. 4³ = 64 ta kodon mavjud bo’lib, ulardan 61 taasi ma’noli va 3 tasi ma’nosiz (terminirlovchi) kodonlardir. 2. Ortiqchaligi – aminokislotalar bir nechta kodonga ega. Ma’lum bo’lishicha 20 ta aminokislotadan 18 tasi bittadan ortiq (2,3,4 va 6) kodonga mos kelar ekan. Bu holat kodni ayniganligi deb belgilanadi. U axborotni to’g’ri o’qishga xalal bermaydi, balki replikatsiya yoki transkriptsiya jarayonida paydo bo’lishi mumkin bo’lgan xatolarni chetlatishga yordam beradi. 64 ta tripletdan uchtasi UAA, UAG, USA aminokislotalarni kodlamaydi va polipeptid zanjir sintezi tugaganidan xabar beadi, ular terminatsiya (tugash) signalini beradilar. Agar aminokislotani bir nechta kodon kodlasa, aksari bu kodonlar uchinchi harf, ya’ni 3¹-uchidagi nukleotid bo’yicha farq qiladi. Masalan, alaninni GSU, GSS, GSA va GSG kodonlari kodlaydi; ko’rinib turibdiki, ularning hammasida birinchi turgan ikki harf bir xil, farq faqat uchinchi nukleotiddadir. Demak, har bir kodonning spetsifikligi asosan birinchi tartibda keladigan ikki harf bilan belgilanadi, 3¹-uchidagi nukleotidning spetsifikligi nisbiydir. 3. Qoplanmaganligi – genetik matnning har bir tripleti bir-biridan mustaqil ravishda joylashgan bo’ladi. Keyingi vaqtdagi ma’lumotlarga asosan ba’zi hollarda kodlar bir-birini qoplagan bo’lishi ham mumkin ekan.

4. O’ziga xosligi – har bir aminokislotaga faqat ma’lum bir kodonlar mos keladi va bu kodonlar boshqa aminokislotalar uchun foydalanilmaydi. 5. Kolienarligi – mRNK dagi kodonlar qatorining ketma-ketligini oqsildagi aminokislotalarga mos kelishi. 6. Universalligi – genetik kodning yuqorida sanab o’tilgan xossalari hamma tirik organizmlar uchun xos. Hamma organizmlarda eukariotlarda, prokariotlarda va viruslarda ham barcha kodonlar uchun birday belgilardan foydalaniladi. Binobarin, genetik kod dunyoda paydo bo’lganidan beri o’zgarmay hukmronlik qilmoqda. Ammo keyingi yillarda bu dogmaga bir oz o’zgartirish kiritishga to’g’ri keldi. Mitoxondriyalarning genetik sistemasi ma’lum biologik kodga to’la mos kelmaydi. Uning DNK si (15669 nukleotid) ning ayrim genlari nukleotid tartibini polipeptidlarning aminokislota tartibi bilan solishtirilganda koddan chetlashishlar mavjud ekanligi aniqlandi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Pl e shkov B.P. Bioximiya selskoxozyaystvennx rasteniy. M. “Kolos” 1969 g. 2. L e b e dov S.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1988 g. 3. Yakushkina N.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1980 g. 4.Mustaqimov G.D. O`simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. T. 1995 y. 4. Xo`jaev J. X O`simliklar fiziologiyasi Toshkent “Mexnat” 2004 5. Rubin B.A. Kurs fiziologii rasteniy. M. 1976 g. 6. www.ziyon e t.uz

Похожие

Oqsillarning biosintezi. Oqsillar biosintezida nuklein kislotalarning ahamiyati (biokimyo)

Oqsillar biosintezini boshqarilishi. Molekulyar kasalliklar

Qutblanuvchanlik tenzori va uning xossalari

Karbonat kislota va uning xossalari

Aminokislotalar va oqsillar