Kolloid eritmalarning barqarorligi nazariyasi

Kolloid eritmalarning barqarorligi nazariyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

74 KB

Kolloid eritmalarning barqarorligi nazariyasi Reja 1. Barqarorlik nazariyasi to’g’risida umumiy ma‘lumot. 2. Liofob kolloidlar. Kolloid sietemalarda elektrokinetik hodisalar. 3. Qo’sh elektr qavat. 4. Kolloid zarrachalarning tuzilishi haqidagi mitsellyar nazariyasi.

1. BARQAR0RLIK NAZARIYASI TO’G’RISIDA UMUMIY MA‘LUMOT Kolloid zritmalar termodinamik beqaror sistemalardir, chunki ular ortiqcha erkin znergiyaga ega bo’ladi. Kolloid sistemalarda dnepers faza solishtirma sirti juda katta bo’lganidan ortiqcha sirt znergiyasi hosil bo’ladi. Sirt yoki erkin energiya, termodinamikankng ikkinchi qonuniga muvofiq o’zining eng kichik qiymatiga intiladi. Erkin znergiyaning minimumga intilishi dispers faza zarrachalari bilan dispers muhit orasidagi sirtning kamayishi bilan sodir bo’ladi. Sirtning kamayishi zarrachalarning molekulyar kuchlar ta‘sirida yiriklashishi bilan boradi. 1922 yilda N.P.Peskov kolloidlar haqidagi ta‘limotga kinetik (sedimentatsiyaviy) va agregativ barqarorlik tushunchalarini kiritdi. Kinetik barqarorlik deganda diopers sistemalarning og’irlik kuchiga bardosh berish xususiyati tushuniladi. Bu barqarorlik broun harakati tufaylidir. Bundan tashqari, kinetik barqarorlikka ta‘sir ztuvchi boshqa omillar ham mavjud, masalan, zarrachalarning disperslik darajasi, dispers muhit qovushqoqligi, dispers faza hamda. dispers muhit zichliklari orasidagi farq va boshqalar. Shu omillardan kolloid sistemalarning kinetik barqarorligiga dispers faza zarrachalarining disperslik darajasi katta ta‘sir qiladi. Zarrachalarning o’lchami qancha kichik bo’lsa kolloid sistema shuncha.barqaror bo’ladi. Shuning uchun dag’al sistemalarning kinetik barqarorlik kam, kolloid eritmalarniki yuqoridir. Zarrachalarning og’irlik kuchi ta‘sirida cho’kish yo’q darajada kam bo’lgan sistemalar kinetik barqaror deyiladi. Agregativ barqarorlik deganda dispers faza zarrachayaarning dis perslik darajasini saqlash xususiyati tushuniladi. Bunday barqarorlikning sababi, birinchidan, kolloid zarrachalar zaryadining bir xil zkanligi sababidan ular yiriklasha olmasligi bo’lsa, ikkinchidan, kalloid zarrachalar erituvchi molekulalaridan iborat solvat qavat bilan qurshab olinganligidir. B.V.Delyagin ta‘limotiga ko’ra solvat qavat egiluvchanlik va yuqori qovushoqlikka ega bo’lib, zarrachalarning o’zaro yopishishiga to’sqinlik qiladi.

SHunday qilib, agregativ va kinetik barqarorlik faktorlari o’z aro farq qiladi. Bu farq shundan iboratki, haroratning kutarilishi kolloid zarrachalarning cho’kishiga to’sqinlik qilishi bilan bir vaqtda shu zarrachalarning yiriklashishiga, ya‘ni agregatlanishiga ham yordam beradi. Agar broun harakati intensivligining oshishi zarrachalarning cho’ kishiga qarshilik qilsa, zarrachalar shu broun harakati natijasida uz aro to’qnashib yiriklashadi. 2. LIOFOB KOLLOIDLAR. KOLLOID SIETEMALARDA ELEKTROKINETIK HODISALAR. Kolloid zarrachalar elektr maydonida elektrodlar tomosha harakat qilishini birinchi bo’lib Moskva universitetining professori F.F.Reyse 1808 yilda. aniqladi. U quyidagicha tajriba o’tkazgan: bir bo’lak loy olib, unga ikkita shisha nayni botirgan va ularga avval teng miqdorda tozalangan ham, uning ustidan bir xil balandlikda distillangan suv solgan. Naylarning ichiga metall elektrodlar botirib, bu elektrodlarni doimiy tok manbaiga ulagan. Bir ozdan keyin musbat qutbli nay ichidagi suvning loyqalanganini, bu qutbli suvning sathi bir oz pastga tushganini va manfiy qutbli suvning sathi bir oz ko’tarilganini kuzatgan. Manfiy qutbli naycha ichidagi suv loyqalanmagan. Bunday loy zarrachalari manfiy zaryadga ega ekanligi ko’rinadi va bu zarrachalar qarama-qarshi zaryadli elektrod tomonga tortilishi sababli musbat elektrod tushirilgan naychadagi suv loyqalanadi. Loyning kolloid zarrachalarini qurshab olgan suv musbat zaryadlangani uchun suv manfiy elektrodga tomon tortiladi va suv sathi ko’tariladi. Bu hodisa boshqa kolloid dispers sistemalari uchun ham xosdir. Dispers faza zarrachalarining elektr maydonida qarama-qarshi elektrod tomoniga harakatlanishiga elektroforez deyiladi. Dispers muhining tashqi elektr maydoni ta‘sirida g’ovak diafrag ma orqali elektrodlar tomonga haarakatlanishiga elektroosmos deyiladi. Laboratoriya sharoitida elektroforez yordamida kolloid zarrachalarning zaryadini aniqlash mumkin. Musbat zaryadli zarrachalarga, masalan, Fe, Al, Cl, T, Cc metallarning

gidroksidlari, asosli buyoqlar, kislotali muhitdagi oksidlar kiradi. Ai, Ag, Pb, Sb, Ci metallarning zollari, As, Cd, Sb, Pb metallarning sulfidlari, oltingugurt, silikat kislota, kislotali buyoqlar, sovun, kraxmal, gumus, latekslar, tuproq kolloidlari manfiy zaryadli kolloidlarga misol bo’la oladi. Kolloidlarning elektr xossalarini o’rganish katta nazariy ahamiyatga ega bo’lib, u kolloidlarning strukturasini va xossalarini bo’lishning amaliy ahamiyati ham katta. Elektroforez neftni suvsizlantirishda, chinni, sopol ishlab chiqarish sanoatida, suspenziya va keramik massa tayyorlashda, radiolampalar uchun aktivlantirilgan katodlar yasashda, latekslardan rezina buyumlar olishda ishlatilada. Elektroosmos usuli torfii va yog’ochni quritishda qo’llaniladi. Elektrooomos qishloq xo’jaligida ham qo’llaniladi. 7.3. QO’SH ELEKTR QAVAT. Har xil jinsli dispers sistemalarda fazalar chegarasida qo’sh elektr qavat va potentsiallar farqi hosil bo’ladi. Buning ikkita sababi bor. Potentsiallar farqi hosil bo’lishning birinchi sababi poten tsial aniqlovchi ionlarning aasorbtsiyalanishidir. Buni quyidagi misoldan ko’rish mumkin. Kumush nitrat bilan kaliy yodidning o’zaro reaktsiyasi uchun moddalar ekvivalent miqdorda olinsa., quyidagicha almashinish reaktsiyasi boradi: AgNO 3 + KI = AgI ↓ + KNO 3 Hosil bo’layotgan AgI suvda yomon eruvchi bo’lgani uchun chukma hosil qiladi. AgI kristallari eritmadagi Ag + va I - - ionlari bilaz muzozanat holatida bo’ladi. Muvozanat sharoitida AgI kristallari sirtidan qancha Ag + va I - ionlari eritmaga o’tsa, shuncha Ag + va I - ionlari eritmadan kristall holatiga o’tadi. Natijada, AgI kristalining siti hech qanday zaryadga ega bo’lmaydi. Tajriba uchun olingan kumush nitratning miqdori KI ekvivalent miqdoridan ko’proq bo’lsa, eritmadagi Ag + ionlari I - ionlaridan ortiqcha bo’ladi. Bunda Ag1 sirtida Ag + ionlari adsorbilanadi va AgI kristallarining sirti musbat zaryadlanadi. Tajriba uchun olingan AgNO 3 ning miqdori KI ning miqdoriga nisbatan

kamroq bo’lsa, eritmadagi I - ionlarining miqdori Ag + ionlarinikiga qaraganda ko’proq bo’ladi. Bunda AgI kristallari sirtida I - ionlari ko’proq yig’ilishi natijasida AgI kristall sirti manfiy zaryadlanadi. Kristallar sirti biror zaryadga ega bo’lgandan keyin kristall yaqinida uning zaryadini kompensatsiyalovchi qarama-qarshi zaryadli ionlar yig’iladi. Shunday qilib, kristall sirt bilan eritma o’rtasida qo’sh elektr qavat hosil bo’ladi. AgI kristali Ag + ionlarini adsorbtsiyalaganda qo’sh elektr qavatining ichki qavatini Ag + ionlari, tashqi qavatini esa NO - 3 ionlari tashkil etadi. I - ionlari adsorbtsiyalanganda qo’sh elektr qavatining ichki qavatini I - ionlari, tashqi qavatini esa К + ionlari hosil o’iladi. Qo’sh elektr qavatining hosil bo’lishi natijasida qattiq faza bilan eritma chegarasida potentsiallar farqi vujudga keladi. Masalan, kumush nitrat va kaliy yodidlar orasidagi reaktsiyada kumush nitrat ortiqcha olingan bulsa, argentum ionlari, kaliy yodid tuzi ortiqcha bo’lsa, I- ionlari kristall bilan eritma uchun umumiy ionlardir. Ikkala faza uchun umumiy bo’lgan va eritmada uning kontsentratsiyasi shu fazalar o’rtasida potentsial hosil qiluvchi ionlarni potentsial aniqlovchi ionlar deyiladi. Potentsial aniqlvchi ionlar qo’sh elek tr qavatining ichki qavatini tashkil qiladi. Kolloid zarracha sirtida zaryad hosil bo’lishining ikkinchi qattiq faza sirtidagi molekulalarning ayni suyuklikda dissodnlanishidir. Zarracha bilan mustahkam bog’lanmagan ion dispers muhitga o’tib, zarracha sirtida u bilan mustahkam bog’langan ion qoladi. Shunday yo’l bilan, masalan, silikat kislota zolida potentsial hosil bo’ladi. Bun da kolloid zarracha sirtidagi Н 2 SiO 3 molekulalari dissotsilanib, В + ionlari suyuqlikka o’tadi. SiO 2- 3 ionlari esa qattiq fazaga adsorbi lanadi. Qator yuqori molekulyar birikmalar eritmalarida ham shu yo’sinda qo’sh elektr qavati hosil bo’ladi. Qo’sh elektr qavatning hosil bo’lishi haqidagi ta‘limotni birinchi bo’lib Kvinke 1859 yilda yaratgan, Gelmgolts 1879 ishlarida bu ta‘limot rivojlandi. Elektrolitik dissotsiatsiya nazariyasi rivojlanishi va ionlar haqida tushuncha kiritilgandan keyin 1910 yilda Gui qush elektr qavatga doir yangicha nazariya

yaratdi. Gui nazariyasiga ko’ra qo’sh elektr qavat diffuzion harakterga ega. Qo’sh elektr qavatning hozirgi zamon ta‘limotiga ko’ra suyuq va qattiq fazalar bir-biriga nisbatan harakatlanganda ularning o’zaro ishqalanish tekisligi qattiq fazadan ma‘lum masofada yotadi. 2-3 molekula qalinlikdagi suyuqlik qavati fazalar o’zaro harakatlanganda qattiq faza bilan birga quzg’olmas holda saqlanib, u bilan birga harakat qiladi. Boshqacha aytganda, kolloid zarracha sirtida adsorbtsion qavat hosil bo’lib, bu qavatga faqatgina qattiq faza zaryadiga qarama-qarshi zaryadli potentsial aniqlovchi ionlargina emas, balki qisman qarshi ionlar ham kiradi va ular qattiq faza bilan birgaharakatlanadi. Qarshi ionlarning qolgan qismi diffuzion qavat hosil qiladi. Bu qavatda ionlar kontsentratsiyasi kolloid zarrachadan uzoklashgan sari kamayib boradi. Qo’zg’almas adsorbtsion qavatga kirgan qarshi ionlar qattiq fazaning zaryadini qisman kompensatsiyalaydi, ya‘ni bu zaryadni qisman kamaytiradi, xolos. Qattiq faza umumiy potentsialining bir qismigina neytrallangan bo’ladi. Qattiq faza sirtining umumiy potentsiali termodinamik potentsial deyiladi. U vaqtda qo’sh elektr qavatning qo’zg’aluvchan (diffuziyaviy) va qo’zg’almas (adsorbtsiyaviy) qismlari orasida paydo bo’lgan potentsiallar farqi zlektrokinetik potentsial deyiladi va u ξ (dzeta) harfi bilan belgilanadi, shuning uchun dzeta- potentsial deb ham ataladi. σ dan ko’rinib turibdiki, zlektrokinetik potentsial: δ = ε – ε 1 bu yerda ε -qo’zg’almass qavatda potentsialning kamayishi. Amalda elektroforez va elektroosmos usullaridan foydalanib, dzeta- potentsialning qiymati quyidagi tenglama yordamida hisoblab topiladi va ishorasi aniqlanadi:H D u K S       

bu yerda K – kolloid-dispers zarracha shakliga bog’liq, bo’lgan o’zgarmas qiymat (mayda sferik zarrachalar uchun K - 6, tsilindrik zarrachalar uchun K-4); η - dispers muhit qovushqoqligi; i - elektr maydoni ta‘sirida zarrachalarning o’rtacha harakatlanish tezligi; D - dielek trik doimiylik; N - maydonning kuchlanish gradienti ( elektrodlar oralig’idagi 1 sm masofada potentsialning pasayishi). Dzeta - potentsial qarshi ionlarning diffuziyaviy qavat qalinligi bilan bog’liq. Bu qavat qancha katta bo’lsa, ξ – potentsialning qiymati eritmadagi elektrolitning kontsentratsiyasiga ham bog’liq. Elektrolitning kontsentratsiyasi qancha katta bo’lsa, diffuziyaviy qavat qalinligi shuncha kichiklashadi. Bunda bir qism qarshi ion diffuziyaviy qavatdan adsorbtsiyaviy qavatga o’tadi va natijada dzeta- potentsialning qiymati ham kamayadi. SHunday qilib, dzeta-potentsial eritmadagi yot elektrolitlar ta‘siriga juda sezgir bo’ladi. Bu ta‘sir ionning zaryadi qancha katta bo’lsa, shuncha katta, ya‘ni elektrolit ionlarining zaryadi qancha yuqori bo’lsa, dzeta-potentsialning qiymati shuncha kamayadi. Lekin bu bog’lanish to’g’ri proportsional nisbatda emas. Masalan, К + , Ва 2+ , А 1 3+ ionlarining zaryadi 1 : 2 : 3 nisbatda bo’lgan bilan ularning dzeta-potentsialni bir xil qiymatga o’zgartirishi uchun kerak bo’ladigan kontsektratsiyalarini 800 : 25 : 1 nisbatda olish mumkin. 4. KOLLOID ZARRACHALARNING TUZILISHI HAQIDAGI MITSELLAR NAZARIYASI. Rossiya olimlaridan A.V.Dumavskiy, KL.Peskov, S.M.Lipatov, A.N.Frumkin va chet el olimlari Fayans, Kroyt va boshqalar qo’sh zlektr qavat haqidagi ta‘limot asosida kolloid zarrachalarning mitsellyar tzilishi nazariyasini yaratdilar. Bu nazariya faqatgina liofob (gidrofob) zollargagina taaluqli. Har qanday liofob kolloid eritma ikki qismdan iborat: mitsella va intermitsellyar suyuqlik. Mitsellalar alohida kolloid zarrachayaar bo’lib, ular zolning dispers fazasini tashkil etadi Intermitsellyar suyuqlik esa zolning dispers muhiti bo’lib, u faqat erituvchigina bo’lmasdan, unda erigan va mitsella tarkibiga

kirmaydigan boshqa moddalar (elektrolitlar va elektrolitmaslar) ni ham o’z ichiga oladi. Mitsella tarkibiga kristallik strukturali yoki amorf tuzilishi juda ko’p ishqordagi (yuz ming va millionlab) molekula yoki atomlardan iborat yadro, solvatlangan ionlardan iborat qo’sh elektr qavati va o’arshi ionlardan iborat diffuziya qavatlari kiradi. Shunday qilib, yadro qo’sh elektr qavati bilan birga mitsella deb ataluvchi kolloid zarrachani tashkil qiladi. Mitsella elektr maydonida bo’lmaganida elektroneytraldir. Tashqi elektr maydoni ta‘sirida mitsella adsorbtsiyaviy va diffuziya qavatlari chegarasidan ajraladi. Mitsellaning yadrosi adsorbtsiyaviy qavat bilan birgalikda granula deb ataladi va u biror elektrod tomonga harakatlanadi. Diffuznoy qavatdagi qarshi ionlar boshqa elektrod tomonga harakat qiladi. Ayni zolning olinish reaktsiyasida ishtirok ztuvchi elektrolit ionlari yoki kolloid eritmadagi har qanday boshqa elek - trolit ionlari qarshi ionlar bo’la oladi. Kolloid zarrachaga zaryad beruvchi va kolloid sistemani barqaror qiluvchi elektrolit ionli-stabilizator deyiladi. Bunday elektrolit qo’sh elektr qavat hosil qiluvchi ionlarni beradi. Yuqorida aytilganlarni sxema tarzida quyidagicha ifodalash mumkin Misol uchun AgI zolining tuzilishini ko’ramiz. Bu zol kkmyovyy yo’l bilan quyidagicha olinadi. AgNO 3 + KI = AgI + KNO 3 Reaktsiya uchun olingan moddalarning o’zaro oz-ko’pligiga qarab uch hol bo’lishi mumkin: 1. AgNO 3 ning ekvivalent miqdori KI nikidan ortiqcha bo’lsa, mitsella yadrosini tashkil qiluvchi AgI ning kristall panjarasi Ag + ionla ri hisobiga to’ldiriladi. Ag + ionlari qattiq fazaga zaryad beradi, uning termodinamik potentsialini aniqlaydi va potentsial aniqlovchi ion vazifasini o’taydi. Musbat zaryadlangan yadro eritmadagi NO - 3 qarshi ionlarni o’ziga tortadi. NO - 3 ionlarining

bir qismi adsorbtsion qavat tarkibiga, qolgan qismi diffuzion qavat tarkibiga kiradi. Bu vaqtda mitsella - tuzilishini quyidagicha ifodalash mumkin: . Shartli ravishda: m - zarracha yadrosidagi molekulalar soni: n - yadro sirtida adsorbilangan potentsial aniqlovchi ionlar soni; x – daffuzion qavatni tashkil qiluvchi qarshi ionlar soni; n - x adsorbtsion qavat tarkibiga kiruvchi qarshi ionlar soni. 2. AgNO 3 ning ekvivalent miqdori KI nikidan kzm bo’lsa, yadro sir tida I- ionlari adsorbilanadi va bu ionlar potentsial aniqlovchi ionlar vazifasini bajaradi. Qarshi ionlar rolini К + ionlari utaydi. Bu vaqtda AgI zolining mitsella tuzilishi quyidagicha bo’ladi: { m [ Ag I ] n I - ( n – x ) K + } - x - K + 3. AgNO 3 va KI lar o’zaro ekvivalent miqdorda olingan bo’lsa, hosil bo’lgan AgI zoli hech qanday elektr zaryadiga ega bo’lmaydi, ya‘ni bunda elektrokinetik potentsial nolga tent bo’ladi. Bu vaqtdagi kolloid sistemaning holati izoelektrik holat deyiladi: izoelektrik holatda qarshi ionlar diffuznoy qavatdan butunlay adsorbtsionqavatga o’tib, granula o’z earyadini yo’qotadi. Buni quyidagicha ko’rsatish mumkin: { m [ Ag I ] n Ag + nNO - 3 } 0 AgI zolining tuzilishini ko’rsatilgani kabi sxematik tarzda ham ifodalash mumkin. Misol uchun yana Fe(OH) zolining tuzilishini ham ko’rish mumkin. Bu zol FeCl3 tuzini gidrolizlab olmnadi: FeCl 3 + 3H 2 O = Fe(OH) 3 + 3HCl Fe(OH) 3 qisman hosil bo’layotgan NCI bilan reaktsiyaga kirishadi: Fe(OH) 3 + HCl = FeOCl + 2H 2 O

Hosil bo’lgan ferrioksixlorid FeOCl ionli stabilizator vazifasini bajaradi. Ferrioksixlorid quyidagicha dissotsilanadi: FeOCl ↔ FeO + + Cl - FeO + ionlari potentsial aniqlovchi ionlar, С 1 - ionlari esa qarshi ionlar vazifasini o’taydi. Bunda temir (III) – gidroksilning mitsella tuzilishni quyidagicha ko’rsatish mumkin:

Foydalanilgan adabiyotlar . 1. С.Е.Воютский. «Курс коллоидной химии». М. 1973. 2. X.R.Raximov. «Fizik va kolloid ximiya». Toshkent. « O’q ituvchi». 1978 y. 3. S.A.Balezn. «Fizik va kolloid kimyodan amaliy mash g ’ulotlar». Toshkent. « O’q ituvchi». 1969 y. 4. N. Q .Mu h ammadiev, I.M.Ergashev. «Fizikaviy va kolloid kimyodan amaliy mash g ’ulotlar». Samar q and. 2000 y. 5. SH.N.Nazarov. «Fizik va kolloid ximiya». Toshkent. « O’q ituvchi». 1989 y. 6. К.И.Евстратова, Н.А.Купина, Е.Е.Малахова. «Физическая и коллоидная химия». М.: «Высщая школа». 1990. 7. В.И.Захарченко. «Сборник задач и упражнений по физической и коллоидной химии». М.: Просвешение. 1978. 8. О.С.Гамеева. «Сборник задач и упражнений по физической и коллоидной химии». М.: «Высщая школа». 1966. 9. K.S.A h medov. «Kolloid ximiya». Toshkent. 1990 y.

Похожие

Kolloid eritmalarning olinish usullari va tozalanishi

Kolloid eritmalarning molekulyar - kinetik va optik xossalari

Kolloidlarning koagulyatsiyasi

Kolloid sistemalar va sirt hodisalar haqida tushuncha

Polimerlar eritmalari nazariyasi