Kimyoviy texnologiyada fizik kimyoviy qonuniyatlar - Химия - Рефераты

Kimyoviy texnologiyada fizik kimyoviy qonuniyatlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

196 KB

Kimyoviy texnologiyada fizik kimyoviy qonuniyatlar Reja: 1. Sistemaning muvozanat holatidagi tahlil yoki muvozanat holatiga ta’sir etuvchi omillar. 2. Kimyoviy texnologik jarayonlarning kinetikasi. 3. Mikro va makrokinetika to‘g‘risida tushuncha. 4. Gomogen jarayonlar va kimyoviy reaksiya tezligi. 5. Geterogen jarayonlar va ularning tezligi

Tayanch iboralar: Sistemaning muvozanat holati, kinetika, mikro va makrokinetika, Gomogen jarayonlar, Geterogen jarayonlar. Kimyoviy texnologik jarayonlar asosida kimyoviy, fizikaviy va fizik – kimyoviy qonuniyatlar yotadi. Bu qonuniyatlardan foydlanib, texnologik jarayonlar uchun turli xil hisoblar bajariladi. Kimyoviy reaksiyalarning tenglamalari asosan termokimyoviy hisoblarni amalga oshirish uchun ishlatiladi. Bu tenglamalar ko‘pincha sistemaning boshlang‘ich va oxirgi holatini rasman tfodalaydi, jarayon hamisha oxirigacha borib, yonaki jarayonlar bilan murakkablashmaydi deb faraz qilinadi, lekin amalda bu hol juda kam uchraydi. Kimyoviy texnologik jarayonlar qonuniyatlarining o‘zaro bog‘lanishi juda murakkab ko‘rinishiga ega bo‘lib, tenglamalar sistemasi bilan ifodalanadi. Bu tenglamalarni birgalikda yechish amalda mumkin bo‘lmaganligi sababli, jarayonning alohida tomonlarini va ularning o‘zaro ta’sirini ko‘rib chiqishga to‘g‘ri keladi. Avvalo kerakli mahsulotga olib kelishuvchi kimyoviy reaksiyaning qanchalik to‘liq va qanday tezlik bilan borishikabi xususiyatlarini aniqlash kerak. Shuning uchun, kimyoviy reayeksiyalarga tegishli ba’zi bir xil masalalarni kimyoviy texnologiya nuqtai nazaridan ko‘rib chiqamiz. Sistemaning muvozanat holatidagi tahlil yoki muvozanat holatiga ta’sir etuvchi omillar Texnologik jarayonni yaratayotganimizda tanlangan xomashyo negizida qanday reaksiyalar ketadi, asosiy reaksiya qanchalik to‘liq ketadi va kerakli mahsulotning eng yuqori unumi qanday bo‘ladi degan savollarga javob berish kerak. Kuzatilayotgan jarayon mobaynida ketadigan reaksiyalar uchun izobar – izotermik potensialning (G – Gibbs quvvati) o‘zgarishini aniqlab, olingan kattaliklarni o‘zaro solishtirib, termodinamik nuqtai nazaridan ehtimolligi eng katta bo‘lgan reaksiya aniqlanadi. Izobar – izotermik potensial – G ning o‘zgarishi  G ni hisoblab topish yoki tajribaviy ma’lumotlarga binoan aniqlash mumkin,  G ni hisoblash uchun

G =     бi i a i G n n ) ( ) G ( i (1) tenglamadan foydalaniladi. Ko‘rinib turibdiki,  G ninng qiymati oxirgi moddalarni oddiy moddalardan hosil bo‘lishi, izobar – izotermik potensiallarining yig‘indisidan boshlang‘ich moddalarning oddiy moddalardan hosil bo‘lish potensiallari yig‘indisi qiymatini ayirib tashlanganiga teng. аА Q вВ → rR Q sS reaksiyasi uchun (1) tenglamaga binoan  G =(r  G Rx. Б . Q S  G S.X. Б ) – ( а  G Ах . б . Q в  G В . х . б . ) (2 ) бўлади . uni tajriba yo‘li bilan topishda odatda reaksiyalarning tajribada topilgan issiqlik unumidan foydalaniladi: quyidagi tenglamalarga binoan  G =  Н - Т  S ёки  G = - RT LgKM dir.  Н – reaksiyaning issiqlik unumi  S – reaksiya vaqtida entropiya o‘zgarishi  S – ning qiymati oxirgi va boshlang‘ich moddalarning entropiyalari orasidagi farqqa teng:  S =   бiiaii Sn Sn ) ( ) ( Yuqoridagi reaksiya uchun (4) tenglama quyidagi ko‘rinishda yoziladi:  S = (r S R QsS S ) – (aS A Q вВ В ) (5 )  G Х . Б va S ning qiymatlari ma’lumotnomalardan topiladi.  ma’lumki kimyoviy reaksiyaning bo‘lishi ehtimolligi G ni qiymati bilan belgilaydi:  G <0 – reaksiya chapdan o‘nga yo‘naladi.  G>0 – reaksiya o‘ngdan chapga yo‘naladi.

G=0 – sistemada muvozanat holati o‘rnatilgandir.  G ning taxminiy qiymati va unga binoan reaksiya uchun qaysi yo‘nalishning ko‘proq ehtimolligi (3) tenglamadan, ya’ni reaksiyaning issiqlik unumi qiymatidan anglash mumkin: mazkur jarayon naqadar ekzotermik bo‘lsa, uning ehtimolligi shunchali yuqori bo‘ladi. Masalan, polietilen (PE) ni sintez qilish vaqtida sodir bo‘ladigan reaksiyalar quyidagicha: 1) С 2 Н 4  n1 ( С 2 Н 4 ) n 2) С 2 Н 4  2 С Q2 Н 2 3) С 2 Н 4  СQСН 4 4) n1 (С 2 Н 4 ) n  2СQ2Н 2 5) n1 (С 2 Н 4 ) n  С Q СН 4 va ularga to‘g‘ri kelgan reaksiyaning issiqlik unumlari va Gibbs energiyasining o‘zgarishi jadvalda keltirilgan. 1 – jadval Etilen polimerlanishi vaqtidagi sistemaning issiqlik unumi va izobar – izotermik potensialning o‘zgarishi. Reaksiyalar Reaksiyaning issiqlik unumi -  Н kkal ғ mol С 2 Н 4 Izob. –izot. potensial (  G) ni o‘zgarishi 500 К 1500 К 500 К 1500 К С 2 Н 4 → n1 (С 2 Н 4 ) n 22,15 20,17 -5,481 26,71 С 2 Н 4 → 2СQ 2Н 2 11,14 8,61 -19,245 -37,92 С 2 Н 4 → С Q СН 4 30,44 30,67 -27,086 -20,13 n1 (С 2 Н 4 ) n→ 2 C Q2 H 2 -11,01 -11,56 -13,764 -64,63 n1 (С 2 Н 4 ) n → C QС H 4 8,29 10,50 -21,605 -46,84 Jadvaldagi  G ni o‘zgarishidan shu ayon bo‘lyaptiki, keltirilayotgan haroratlarda muvozanat holatida sistema uchun hosil bo‘lgan PE va E ni

parchalanish reaksiyalarining ekzotermik reaksiya bo‘lganligi uchun uning issiqligi chiqarilib turilmasa, parchalanish jarayoning ulushi yanada ko‘payib ketadi. Bu jadvaldan foydalanib turib, nega reaksiya kechadigan muhitda E, PE dan tashqari Н 2 , С, СН 4 bo‘lishini tushunish mumkin. Lekin shuni ham ta’kidlash kerakka, har doim ham sistemaning termodinamik barqaror holatdagi moddalarning unumi yuqori bo‘lavermaydi, balki shu moddalarning hosil bo‘lish tezligi kichikdir va mahsulotda aynan kerakli moddalarning ulushi katta bo‘lishi mumkin. Demak, kimyoviy jarayonni boshqarishda juda ehtiyotkor bo‘lib, chetlanishlardan saqlanish kerak va kerakli mahsulotlarni ko‘plab miqdorda olish uchun muvozanat holatidan yiroq holatlarda ham jarayonni o‘tkazish mumkin. Reaksiyalarning muvozanat holatida to‘g‘ri va teskari reaksiyalarning tezligi o‘zaro tenglashib, tarkibiy qismlar konsentratsiyalarining nisbati doimiy qoladi. Reaksiyaning muvozanat shartlarini shunday qilib ifodalash mumkin: К 1 С А а С б В = К 2 С R r C S s (6) К 1 va К 2 – to‘g‘ri va teskari reaksiyalar tezligining o‘zgarmas sonlari, (6) dan К М = В б C Aa C CС К К SSr R  21 (7) К М – muvozanatning o‘zgarmas soni.

 G ning son qiymati kimyoviy reaksiya qanday yozilganligiga bog‘liq. Misol sifatida NH 3 ni 400 0 С da sintezini ko‘rib chiqamiz.  G 1 - 11657 1) NH 2 Q 2H 2 = 2NH 3 kal. mol  G 2 – 5829 2) 21 N 2 Q 21 H 2 = NH 3 kal. mol  G 3 – 11657 3) 2NH 3 = N 2 Q 3H 2 kal. mol  G qiymatini topishning ahamiyati katta, chunki uning yordamida: 1) qaytar reaksiyalarning ehtimolligi yuqori bo‘lgan yo‘nalishni topishga; 2) yonaki reaksiyalar ketadigan jarayonlarda kimyoviy reaksiyalarning sodir bo‘lishidagi ketma – ketligini aniqlash; 3) mumkin bo‘lgan eng yuqori unumni aniqlash; 4) kerakli unum erishuviga yo‘l qo‘ymaydigan sharoitlarni oldindan bilab olib ularni bartaraf qilish; 5) issiqlik balansini hisoblash uchun kerak bo‘lgan quvvat unumini hisoblash; 6) jarayonning eng qulay sharoitlarini oldindan tanlash mumkin. Termodinamik hisoblarning oldindan olingan salbiy natijasi jarayondan voz kechishga yoki uni amalga oshirishning boshqa sharoitlarini tanlashga yordam beradi. Lekin ijobiy natijalar ham taklif qilinayotgan usulni kafolatlay olmaydi,

chunki qo‘shimcha ravishda kinetik tekshiruvlarni ham bajarish lozimdir. Ba’zan termodinamik nuqtai nazaridan qulay bo‘lgan sharoitlarda, jarayonning tezligi juda kichik bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda qandaydir boshqa yo‘llarni izlash lozim bo‘ladi. Kimyoviy texnologik jarayonlarning kinetikasi. Yuqorida qayd etilgan reaksiya mahsulotlarining unumini oshirishga imkon beradigan termodinamik ma’lumotlar, ko‘pincha, jarayonning kinetikasi bilan uyg‘un bo‘lsailigi mumkin, shuning uchun eng qulay texnologik sharoitlarni tanlashda bir vaqtning o‘zida termodinamik va kinetik omillarni hisobga olish kerak. Masalan, ammiakning sintezi va oltingugurt (IV) oksidining oksidlanish ekzotermik reaksiya bo‘lganligi uchun uni termodinamik nuqtai nazaridan pastroq haroratda o‘tkazish maqsadga muvofiqdir, chunki muvozanat holatidagi aylanish darajasi harorat pasayishi bilan oshadi. Lekin reaksiya tezligi harorat pasayishi bilan sekinlashganligi uchun amalda shunday eng qulay harorat tanlashadiki, vaqt birligi ichida mahsulot eng yuqori unumga ega bo‘lsin, boshqacha qilib aytganda, yuqori jadallikka erishilsin. Mikro va makrokinetika to‘g‘risida tushuncha. Suyuqliklar va gazlarda jarayonlarni odatda 2 xil nuqtai nazardan o‘rganish mumkin. 1. Alohida molekulalar o‘zaro ta’sir etish jarayonlari, ya’ni mikro darajadagi jarayonlar va molekulalar agregatlarning (uyushmalari) ta’sir etish jarayonlari yoki qisqacha qilib aytilganda, makrodarajadagi jarayonlar. 2. Mikro darajadagi sistemada suyuqlik – bu har xil yo‘nalishda erkin harakat qilayotgan va suyuqlikning boshqa molekulalari bilan to‘qnashayotganb aralashayotgan erkin, yakka tartibdagi molekulalardir, makrodaraja esa suyuqlik bu bir sirtga qoplanganda o‘xshash globulalar, ya’ni molekulalar guruhi yig‘indisidir.

Juda shartli ravishda mikro va makroholatdagi suyuqlik oqimi 4 – rasmda ko‘rsatilgan. 4 – rasm. Suyuqlikning ideallashtirilgan oqimini mikro-(1) va makro-(2) holati. Mikro – va makro – holatlarning xususiyatlarini suyuqliklar aralashayotganda ham kuzatish mumkin. Aralashayotgan suyuqlikni qovushqoqligi qanchalik katta bo‘lsa, makro holatning belgilari shunchalik yaqqol namoyon bo‘ladi. Misol sifatida aralashtirgichli idishda qovushqoqligi kam bo‘lgan suyuqlik (masalan, suv) aralashtirilib turilgan bo‘lsa va bu suyuqlikka qovushqoqligi kichkina bo‘lgan boshqa suyuqlik quyilsa ( С 2 Н 5 ОН ), suyuqliklar tezda bir tekis aralashib ketadi. Bunday holda shartli ravishda, aralashtirish mikrodarajada ketadi, deb qabul qilish mumkin. Agarda ushbu idishga etil spirtining o‘rniga yuqori qovushqoq suyuqlik (masalan, glitserin) quyilsa, aralashtirish jadalligi kamaytirilsa, glitserin alohida tomchilarga (globulalarga) bo‘linib ketadi va suyuqlik tezda bir jinsli bo‘lib olmaydi. Aralashish makrodarajada ro‘y berayapti, deb qabul qilish mumkin. Fizikaviy – kimyoviy reaksiyalar kinetikasi, kimyoviy muvozanat va boshqalar mikrodarajada, ya’ni alohida molekulalar darajasida o‘rganiladi. Masalaga bunday yondoshish ideallashtirilgan sharoitda har xil ommilarning ta’sirini chuqurroq tahlil qilishga yordam beradi. Ko‘pchilik kimyoviy jarayonlarning rejasini sanoat miqyosida tuzayotganda unda sodir bo‘ladigan fizikaviy jarayonlarning kechishi va kimyoviy jarayonga

ta’sir etishini hisobga olish kerak. Ulardan muhimlari: a) boshlang‘ich moddalarning reaksion zonaga kiritilishi va reaksiya mahsulotlarining reaksion zonada aralashuvi; b) issiqlikning ajralib chiqishi va tarqalishi. Bu ikkala jarayonga aerodinamik sharoitlar (ya’ni gaz va suyuqlik harakatining tabiati) ta’sir qiladi, chunki issiqlikning konversiya yo‘li bilan uzatilishi va moddalarning aralashuvi ularga bog‘liqdir. Shunday qilib, aniq KTJ ni o‘rganayotganda albatta aralashishning, issiqlik uzatilishining va konveksiyaning ta’sirlarini hisobga olish kerak, ya’ni jarayonlarni makro darajada qo‘zg‘atish kerak. Gomogen jarayonlar va kimyoviy reaksiya tezligi. Kimyoviy reaksiyalarning tezligi to‘g‘risidagi ma’lumotga kimyoviy kinetika deyiladi. Kimyoviy reaksiyalarning tezligi bu reaksiyalarning ishlab chiqarishda olib borish sharoitini tanlashga, texnologik chizmalarga va qurilma apparatlarga ta’sir ko‘rsatadigan qator omillarga (harorat, bosim, reaktorlar qurilmasi, katalizatorlarga va hokazolarga) bog‘liq. Kimyoviy reaksiya tezligi mikrodarajada konsentratsiya va haroratning funksiyasidir. Lekin bunday bog‘lanishlar sanoatda bir qator cheklantiruvchi va chetlantiruvchi omillarga duch keladi. Bular jarayoning gidrodenamikasi, massa va issiqlik almashinuvi va hokazo. Kimyoviy reaksiya kimyoviy texnologik jarayoning bosqichlaridan biri bo‘lib, sekin ketganda jarayoning tezligini belgilaydi va bu jarayonni kinetik sohada boradi deb aytamiz. Gomogen jarayonlarining qonuniyatlari kimyoviy kinetika qonunlari bilan aniqlanadi, chunki bu holda reagentlar bir fazada bo‘lib, aralashish jarayonini reaksiyaga ahamiyati bo‘lmaydi.

А R R   kabi doimiy yopiq hajmda sistemaga o‘tadigan oddiy reaksiya uchun reaksiya tezligining tenglamasi: r A = A A KC d dC   (1)  ni 0 dan  oralig‘ida, konsentratsiyani esa С 0А dan С А gacha bu tenglamani integrallasak hosil bo‘ladigan tenglama:  K А А С С   0 (2) С А = С R F 0 (3) shu tenglamaga binoan reaksiya ketishi bilan (ya’ni  ni ortishi bilan) boshlang‘ich moddalarning konsentratsiyasi eksponensial qonunga binoan kamadi (5 - rasm). 5- rasm. A  R turdagi reaksiyasining kinetikasini grafik ravishda ifodalash. Qaytar reaksiya uchun esa jarayon muvozanat konsentratsiyasi С А ga yetganda to‘xtaydi (6 – rasm.)

6 – rasm. A  R turdagi reaksiyaning kinetikasini grafik ravishda ifodalash. Demak, sanoatda qaytar reaksiyalarni muvozanat holatidan uzoqroq holatlarda olib borish kerak, chunki muvozanat holatidan reaksiya tezligi keskin pasayib ketadi. 6 – rasm. А  R turdagi reaksiyaning kinetikasini grafik ravishda foydalash. Reaksiyaning tezlik konstantasi K konsentratsiyaga bog‘liq emas, lekin haroratga Arrenius tenglamasiga binoan bog‘liq. К = АеRT Е (4) Bu yerda YE – aktivlanish energiyasi A – predeksponental ko‘paygich. U reagentlarning ta’sirlanish ehtimolligiga bog‘liq. YE – qanchalik katta bo‘lsa shu reaksiya tezligiga haroratning ta’siri shunchalik kuchli bo‘ladi. (7 - rasm). 7 – rasm. YE ni har xil qiymatlarida А  R Q Q reaksiyasi tezligining haroratga bog‘liqligi. А  R turdagi oddiy qaytmas reaksiya uchun reaksiyaning tezlik konstantasi harorat oshishi bilan oshadi, chunki harorat uchun eng yuqori chegara apparatni temik barqarorligi, katalizatorlarni ishlash sharoitlariga va hokazolarga bog‘liqdir. Qaytar endotermik А  R – Q turdagi reaksiya uchun bog‘lanish yuqoridagidek, chunki harorat ko‘tarilganda reaksiyaning tezlik konstantasi hamda muvozanat konstantasi oshadi.

Lekin oddiy qaytar ekzotermik А  R Q Q turdagi reaksiya uchun jarayon tezligigning haroratga bog‘liqligi murakkabroq. 8 – rasm. Oddiy qaytar A  RKQ reaksiya uchun tezlikning haroratga bog‘liqligi. Jarayon boshida tezlik Arrenius tenglamasiga binoan oshadi, lekin ma’lum haroratdan keyin muvozanat konstantasi kamaygani sababli kamayadi. Reaksiya tezligining muvozanat konstantasi bilan bog‘liqligini quyidagicha ko‘rib chiqish mumkin: аА Q b В    21КК rR Q pP reaksiya uchun to‘g‘ri reaksiya tezligi B b CA a C K r 1 teskari reaksiya uchun: P p CR r C K r 2 muvozanat holatida: r r Demak: K 1 ; 2P p CR r C K B b СА а С  MK B b C Aa C P p C R r C K K  21 - muvozanat konstantasi. Yuqoridagi ifodadan muvozanat konstantasi konsentratsiyaga bog‘liq emasligini ko‘rish mumkin, chunki reaksiyada ishtirok etuvchi moddalardan birini konsentratsiyasini o‘zgarishi qolganlarini konsentratsiyasi ham tegishli ravishta

o‘zgarishga olib keladi, К М qiymatini qonunining ahamiyati shundan iboratki, u hamma reaksiyaga kiruvchi moddalarni muvozanat konsentratsiyalarini o‘rtasidagi bog‘lanishni o‘rganadi. Geterogen jarayonlar va ularning tezligi Juda ko‘p KTJ lar geterogen jarayonlardir. Geterogen jarayonlarning mexanizmi gomogen jarayonlarnikiga qaraganda murakkabroq, chunki reaksiyaga kirishuvchi moddalar har xil fazalarda bo‘lib, ularnining reaksiya kechadiganfaza chegarasiga yetib kelishi o‘z – o‘zidan (molekulyar) yoki tashqi ta’sir (konvektiv) aralashuv vositasida amalga oshadi.asosiy kimyoviy jarayonga ularning ta’siri kattadir. Jarayonning issiqlik almashinish va oqimning gidrodinamikasi bilan bog‘liq bo‘lgan tomonlari kimyoviy jarayonni yanada murakkablashtiradi. Shu omillarning hammasini to‘liq nazarga olibgina jarayon uchun eng qulay, eng yuqori jadallikni ta’minlaydigan sharoitlarni topib, ularni boshqarish mumkin. Ikki fazali geterogen jarayonlar uchun talaygina misollar keltirish mumkin. Masalan: NH 3 (r) Q H 2 O (c) = NH 4 OH (c) 3NO 2 (r) Q H 2 O (c) = 2HNO 3 (c) Q NO (r) C ( қ ) Q O 2 (r) = CO 2 (r) CaO ( қ ) Q SiO 2 ( қ ) = Са SiO 3 Geterogen jarayonlarning ichida ikkitadan ham ko‘p fazali sistemalar bo‘lishi mumkin. Masalan kokslash jarayonini olib borayotgan vaqtimizda ko‘mirdan koks bilan bir vaqtda mumlar, suv va koks gazi hosil bo‘ladi.

9 – rasm. Ko‘mirning yonish chizmasi 1- ko‘mir 2- kul 3 – chegara qavat. Geterogen jarayonlarning tezliklari yuqori bo‘lmaganligi uchun jarayonlarning tezliklari yuqori bo‘lmaganligi uchun jarayonlarni iloji boricha gomogen sharoitla olib borishga harakat qilinadi. Geterogen jarayonga misol sifatida ko‘mirning yonishini ko‘rib chiqsak, u 5 bosqichdan iborat. Geterogen jarayonlarning qulay parametrlarini aniqlash va ularni uskunalar bilan jihozlash, loyihalash uchun birinchi navbatda bu jarayonlarning statistikasini (ya’ni muvozanatini) va kinetikasini o‘rganish kerak. Geterogen sistemalardagi muvozanat boshlang‘ich moddalarni va reaksiya mahsulotining harakatiga, bosimiga va konsentratsiyasiga bog‘liqdir, lekin har xil fazada joylashgan reagentlar o‘zaro ta’siriningtezligi faqatgina kimyoviy reaksiyaning tezligigagina bog‘liq bo‘lmasdan, balki makrodarajada o‘tadigan har qanday jarayon kabi yana ko‘p omillarga bog‘liqdir. Shuning uchun eng umumiy holda geterogen jarayonlar tezligini quyidagi tenglama bilan ifodalasa bo‘ladi: Kimyoviy texnologik jarayonlarning kinetikasi. Yuqorida qayd etilgan reaksiya mahsulotlarining unumini oshirishga imkon beradigan termodinamik ma’lumotlar, ko‘pincha, jarayonning kinetikasi bilan uyg‘un bo‘lsailigi mumkin, shuning uchun eng qulay texnologik sharoitlarni

tanlashda bir vaqtning o‘zida termodinamik va kinetik omillarni hisobga olish kerak. Masalan, ammiakning sintezi va oltingugurt (IV) oksidining oksidlanish ekzotermik reaksiya bo‘lganligi uchun uni termodinamik nuqtai nazaridan pastroq haroratda o‘tkazish maqsadga muvofiqdir, chunki muvozanat holatidagi aylanish darajasi harorat pasayishi bilan oshadi. Lekin reaksiya tezligi harorat pasayishi bilan sekinlashganligi uchun amalda shunday eng qulay harorat tanlashadiki, vaqt birligi ichida mahsulot eng yuqori unumga ega bo‘lsin, boshqacha qilib aytganda, yuqori jadallikka erishilsin. Juda shartli ravishda mikro va makroholatdagi suyuqlik oqimi 4 – rasmda ko‘rsatilgan. r = KF C K – jarayonning tezlik koeffitsiyenti, G‘ – fazalarning ta’sirlash (bir – biriga duch keluvchi) sathi, S – jarayonning yurituvchi kuchi. «K»geterogen jarayonning tezligiga ta’sir etuvyai ko‘pgina omillarni o‘z ichiga oladi. Ko‘pchilik amaliy hollarda bu omillarning ta’siri bir xil emas. Mana masalan, bir nechta jarayondan iborat bo‘lgan kimyoviy jarayonning umumiy tezligi eng sekin boruvchi yuosqichning tezligi bilan aniqlanadi. Shuning uchun jarayonni jadallashtirish uchun birinchi navbatda eng sekin ketadigan bosqichni bilib olib, uning tezligini oshirish kerak. Umumiy jarayonni sekinlashtiradigan bosqichlar quyidagilar bo‘lishi mumkin: 1).kimyoviy reaksiya; 2) aralashuv jarayoni; 3) bir vaqtning o‘zida kimyoviy reaksiya va aralashuv. Jarayonning umumiy tezligini belgilovchi bosqichni aniqlash uchun bir necha usullar bor. Ularning ichidan eng ahamiyatlilarini topamiz. Ma’lumki, haroratning kimyoviy reaksiyas tezligiga ta’siri juda kuchli. Haroratni 10 10 С ga oshirish, ba’zi bir hollarda, kimyoviy reaksiyaning tezligi 2 – 3

marta oshishiga olib keladi. Gazlarning aralashish tezligi esa haroratga kamroq bog‘liq bo‘lib, u quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: D = aT 2 D – aralashish koeffitsiyenti; a – doimiy koeffitsiyent. 10 – расм. Aralashishtezligi, kimyoviy reaksiya tezligi va jarayonning umumiy tezligining haroratga bog‘liqligi. 1 – egri aralashish tezligini (2) tenglamaga binoan haroratga bog‘liqligini ko‘rsatadi. 2 – egri kimyoviy reaksiya tezligining harorat bilan funksional bog‘langanligini ko‘rsatadi t x p = f(T). Umumiy tezlik esa 3 va 3 egri kesmalari bilan ifodalangan. 3 – egri dastlabki haroratdan boshlanadi, bunda kimyoviy ta’sirlashish sezilarli tezlik bilan ketadi. 1 va 2 egrilarni kesishish nuqtasi A da r a p = r x p r. Keyinchalik esa r = r a p. Umumiy tezlik hech qachon uning tarkibiga kiruvchi eng kichik tezlikdan oshmaydi. 4 – egri esa amaliy ma’lumotlarga ko‘ra chizilgan. Geterogen jarayonlar tezligining belgilovchi bosqichini tajriba yo‘li bilan ham aniqlasa bo‘ladi. agarda haroratning oshishi jarayonning tezligiga kamroq ta’sir etsa, demak jarayon kinetik sohada (soha 1) ketadigan bo‘ladi. haroratni yanada oshirish jarayonning umumiy tezligiga ta’sir etsa, jarayon o‘tkinchi sohada (soha II) ketayotgan bo‘ladi va haroratning ta’siri deyarli sezilmasa, jarayon aralashish sohada (soha III) ketayogan bo‘ladi.

11 – rasm. Jarayon umumiy tezligining haroratga bog‘liqligi. I – kinetik soha, II – o‘tkinchi soha, III – aralashish sohasi. Oqim tezligini (W) o‘zgartirish yo‘li bilan ham jarayon tezligining belgilovchi sohasini bilish mumkin, chunki uni tashqi aralashish tezligiga ta’siri katta. 12 – rasm. Oqim tezligining jarayon tezligiga ta’siri: I – kinetik soha, II – o‘tkinchi soha, III – aralashish sohasi. Reagentlar oqimi tezligining ta’siri aralashish sohasida (I) ayniqsa kuchli. O‘tkinchi sohada oqim tezligining ta’siri kam (II) va kinetik sohada oqim tezligi jarayon tezligiga ta’sir etmaydi. W 1 <W 2 <W 3 13 – rasm. Oqimning har xil tezliklarida jarayon tezligiga haroratning ta’siri.

r=f(W) egrilarining ko‘rinishi III soha aralashish sohasi ekanligini tasdiqlaydi (W ning oshishi bilan jarayon tezligi oshadi). Ichki aralashishning jarayon tezligiga ta’sirini o‘rganish uchun tajribani reagentlarning donachalari bilan o‘tkazish kerak. Tajribada oqim tezligi va harorat shunday qilib tanlanadiki, ularni yanada oshirish jarayon tezligiga ta’sir etmaydi. 14 – rasm. Donachalar radiusining jarayon tezligiga ta’siri. Rasmda ko‘rinib turibdiki, R kichik bo‘lgan sohada zarrachalarning o‘lchami jarayonning umumiy tezligiga ta’sir etadi. Demak, bu soha ichki aralashish sohasi dir. Tashqi aralashish va kimyoviy reaksiya tezliklari bilan ifodalanadigan jarayonning umumiy tezligiga gaz va qattiq reagent orasidagi ta’sirni ko‘rib chiqaylik. Gaz mahsulot (A) chegara qatlamdan o‘tib, asosiy oqimga qo‘shiladi. Reaksiyaning tenglamasi: А ( r ) Q В (қ) = R ® 15 – rasm. Gassimon A moddasining V modda bilan ta’sirlashish chizmasi.

1 – gazsimon reagent. 2 – qattiq reagent. 3 – gazning chegara qatlami. Qattiq reagentning tekis yuzasiga gazning tartibsiz oqimidan A gazjagi chegara qatlamidan o‘tib ketadi va reaksiya amalga oshadi. A modda konsentratsiyasining qatlam qalinligi bo‘yicha o‘zgarishi chiziqli qonun yordamida ifodalanadi. б C D rq   (1)  С = С А ,r – C А . қ (2) D – aralashish koeffitsiyenti.  С – jarayonning yurituvchi kuchi. б – chegara qatlamining qalinligi.  С ning qiymatini 1 – tenglamaga qo‘yib chiqamiz. r q = - rD (C Ar. – C A. қ ) = - B 2 (C A.r – C A. қ ) (3) В 2 = Д ғ б gaz fazoda yuza birligiga massa berish tezligining koeffitsiyenti. O‘rganilayotgan reaksiya uchun kimyoviy reaksiya tezligi r x.p = - K T · C A. қ (4) К Т reaksiya tezligining konstantasi. O‘rinlangan jarayon uchun r q = r x.p (5) demak, - В 2 ( С А .r – C A. қ ) = - К Т С А . қ (6) В 2 С А. r – В 2 С А.қ = К Т С А.қ (7)

В 2 С А. r = К Т С А.қ Q В 2 С А.қ = С а.қ (Қ 2 Q В 2 ) (8) С А.қ - Т КВ В  2 2 ·С А, r (9) YA’ni С А.қ = f (К Т В r ) va С А moddaning reaksiya kechadigan joyda konsentratsiyasi aralashish tezligiga va kimyoviy reaksiya tezligiga bog‘liq.9 – ni kimyoviy reaksiya tezligi tenglamasiga olib borib qo‘ysak, r x . p = K T C A .қ = - К Т Т КВ В  2 2 · С А, r (10) ikkinchi tomondan r x . p = - KF ·  C ekanligini hisobga olsak, G‘=1 bo‘lgan hol uchun r x . p = - K ( C А, r – C A қ ) (11) bo‘ladi. С А,қ konsentratsiyasini o‘lchash qiyin bo‘lganligi uchun  C =С А, r deb qabul qilamiz. Undan tashqari reaksiya tugaguncha bo‘lgan hollar uchun С А,қ = const qabul qilish mumkin, chunki u geterogen sistemalarda qattiq moddaning reaksiya tezligiga uncha ta’sir qilmaydi. r x.p = - K(C А ,r – С А . қ ) = КС А ,r - 0 А КС (12) shu sababli r x.p = KC А r (13) deyish ham mumkin. Unda – К = К Т ТК В В 2 (14) yoki 2 1 1 1 В К КТ   (15) ekanligi kelib chiqadi, ya’ni 1 – tartibli reaksiya uchun jarayonning tezlik koeffitsiyentining teskari qiymati kimyoviy       ТК 1 va aralashish       2 1 В qarshiliklarning yig‘indisidan iboratdir. Bunday jarayonning tezligini oshirish uchun V2 ni oshirish kerak. Odatda buning uchun gaz oqimi tezligini oshirish yoki uni aralashtirish yo‘li bilan erishiladi. В 2 >> К Т bo‘lsa, К  КТ bo‘ladi. demak jarayonning umumiy tezligi reaksiyaning tezligi bilan belgilanadi. К Т ni va demak,

jarayonning umumiy tezligini oshirish uchun haroratni oshirish kerak yoki reaksiyaning faollashish quvvatini kamaytiradigan katalizator tadbiq qilish kerak. Shunday qilib, jarayonning tezlik koeffitsiyenti K ko‘pgina ko‘rsatgichlarga bog‘liq va uni oshirish usullari har bir KTJ da o‘ziga hosdir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RUYXATI 1. Мухленов И . П . Практикум по обќей химической технологии . М:Вўсшая школа, 1973. 2. Атрошенко В.И. Курс технологии связанного азота М:Л: Химия 1968. 3. Атрошенко В.И. Технология связанного азота М-Л. Госхим изд. 4. Позин М.Е. Руководство к практическим занятиям по технологии неоргонические вешеств. Л.: Химия 1980. 5. Позин М.Е. Технология минералнœх удобрений и солей. М.: Госхимиздат 1957. 6. Позин М.Е. Технология минералнœх солей. М.: Госхимиздат 1961. 7. Мухленов И.П. Практикум по общей химической технологии. М:Высшая школа, 1973. 8. Атрошенко В.И. Курс технологии связанного азота М:Л: Химия 1968. 9. Атрошенко В.И. Технология связанного азота М-Л. Госхим изд. 10. Амелин А.Г. Производство серной кислотœ.М.Л. химия.1967. 11. Вольфкович С.И. Общая химическая технология М.Л.Госхимиздательство. 1963. 12. Фейхсфель В.О. Рубан В.Л. Лабораторный практикум по технологии основного органического синтеза М:Л. Химия. 1966. 13. Ю. М. Бутт, В.В. Тимашев и другие «Практикум по химической технологии вяжуќих материалов»

Похожие

Oqsillarning fizik-kimyoviy xossalari

Fizik – kimyoviy tahlil uslublari

Alkanlar. Olinishi, fizik va kimyoviy xossalari

Alkadiyenlarning olinishi, fizik va kimyoviy xossalari

Alkinlarning olinishi, kimyoviy va fizik xossalari