Alkanlar. Olinishi, fizik va kimyoviy xossalari

Alkanlar. Olinishi, fizik va kimyoviy xossalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

393.5419921875 KB

Alkanlar . Olinishi, fizik va kimyoviy xossalari Reja: 1. Tabiiy manbalari va olinish usullari 2. Fizikaviy xossalari va tuzilishi 3. Alkanlarning muhim vakillari

Molekulalari o‘zaro faqat  -bog‘lar bilan bog‘langan uglerod va vodorod atomlaridan tuzilgan birikmalar alkanlar deyiladi. Alkanlarning molekulalarida uglerod atomlari sp 3 -gibridlangan holatda (uglerod atomining birinchi valentlik holati) bo‘lib, uglerod zanjirini hosil qilishda sarf bo‘lmagan valentlik birliklari vodorod atomlari bilan batamom to‘yingan. Shuning uchun ham ular to‘yingan uglevodorodlar deyiladi. Alkanlarning umumiy formulasi C n H 2n+2 bo‘lib, gomologik qatori 3-jadvalda keltirilgan. Gomologik qator haqida tushuncha Tuzilishi o‘zaro o‘xshash, kimyoviy xossalari esa yaqin bo‘lib, tarkibi bir yoki bir necha metilen (–CH 2 –) guruhi bilan farq qiluvchi moddalar qatoriga gomologik qator deyiladi. Gomologik qatordagi moddalar esa gomologlar deb ataladi. Gomologik qatordagi a’zolarning fizikaviy xossalari biridan boshqasiga o‘tganda asta-sekin o‘zgarib boradi. Qatordagi ayrim a’zolarning xossalarini o‘rganish bilan quyi va yuqori gomologlarining xossalari haqida fikr yuritish mumkin. 1 -jadval Alkanlar gomologik qatorining ayrim a’zolari va ularning fizikaviy doimiyliklari Alkanlar Formulasi Suyuq-lanish harorati,  C Qaynash har orati,  C d420 Izomerlar soni Metan CH 4 -182,5 -161,7 - 1 Etan C 2 H 6 -183,3 -88,6 - 1 Propan C 3 H 8 -187,7 -42,1 - 1 n - Butan C 4 H 10 -138,3 -0,5 - 2 n -Pentan C 5 H 12 -129,8 36,1 0,5572 3 n -Geksan C 6 H 14 -95,3 68,7 0,6603 5 n- Geptan C 7 H 16 -90,6 98,4 0,6837 9 n -Oktan C 8 H 18 -56,8 125,7 0,7026 18 n -Nonan C 9 H 20 -53,5 150,8 0,7177 35 n -Dekan C 10 H 22 -29,7 174,0 0,7299 75 n -Eykozan C 20 H 42 36,8 343,0 0,7886 366319 n -Trikontan C 30 H 62 65,8 449,7 0,8097 4111846763 Polietilen - - - 0,9650 -

Izomeriyasi va nomenklaturasi Alkanlar gomologik qatorida uglerod skeletining izomeriyasi butandan boshlanadi. Butanning ikkita, pentanning esa uchta izomeri bor:H3C CH2 CH2 CH 3 CH H 3C CH 3 CH 3 n-butan izobutan H3C CH2 CH2 CH2 CH3 CH H3C CH3 CH2 CH3 C H3C CH3 CH3 CH3 n-pentan izopentan neopentan n -Butan va n -pentandagi uglerod atomlari o‘zaro bog‘lanib, to‘g‘ri zanjirni hosil qilgan. Bunday tuzilishga ega bo‘lgan alkanlar normal zanjirli deyiladi va n - harfi bilan belgilanadi. Izobutan, izopentan va neopentan molekulalarida uglerod zanjiri (skeleti) esa tarmoqlangan bo‘lib, bunday birikmalar izo-birikmalar deyiladi. Alkanlar molekulasida uglerod atomlarining soni ortib borishi bilan izomerlarining soni ham ortadi(3-jadval). n -Alkanlar gomologik qatorining dastlabki to‘rt vakili – metan, etan, propan va butan tasodifiy (trivial) nomlangan.Ulardan keyingi gomologlarning nomlari esa yunon sonlari nomlarining bosh bo‘g‘inlari(pent-, geks-, gept- va hokazo)ga - an qo‘shimchasi qo‘shib hosil qilinadi (pentan, geksan, geptan va hokazo). Ratsional nomenklaturaga binoan barcha alkanlar metanning hosilalari, ya’ni metan molekulasidagi bir yoki bir nechta vodorod atomlarining alkil guruhlariga almashinishidan hosil bo‘lgan deb qaraladi. Bunda uglevodorodni

nomlash uchun markaziy atom bilan bevosita bog‘langan barcha alkil guruhlarining nomi alifbo tartibida aytilib, oxirida metan so‘zi qo‘shiladi:C H3C H CH3 CH CH 3 CH3 C CH2 CH3 CH3 CH2 CH CH3 CH3 H3C dim etilizopropilm etan dim etiletilizobutilm etan Alkanlarning ratsional nomenklaturasi modda molekulalarining tuzilishini aks ettiradi va nisbatan oddiyligi uchun qulaydir. Lekin molekulasi murakkab zanjirli, katta yoki tarmoqlangan tuzilishga ega vakillarini bu nomenklaturaga asosan nomlab bo‘lmaydi. Sistematik nomenklaturaga binoan to‘yingan uglevodorodlar nomi - an qo‘shimchasiga ega bo‘lib, alkanlar deb yuritiladi. Normal tuzilishli alkanlarning yuqorida bayon qilingan trivial nomlari sistematik nomenklaturada ham o‘zgarishsiz qoladi. Tarmoqlangan zanjirli alkanlar esa normal tuzilishli alkanlarning o‘rinbosarlar sifatida bitta yoki bir nechta alkil guruhi bor hosilalari deb qaraladi va quyidagi tartibda nomlanadi. Dastlab bosh zanjir (uglerod atomlarining eng uzun zanjiri) tanlanadi. Bordi-yu, uzun zanjir ikkita yoki undan ko‘p bo‘lsa, eng murakkabi, ya’ni eng ko‘p tarmoqlangani bosh zanjir deb olinadi. So‘ngra bosh zanjirdagi uglerod atomlari yon zanjir (alkil) yaqin turgan tomondan boshlab raqamlanadi: CH H 3C CH 3 CH 2 CH CH 3 CH CH3 CH 3 1 2 3 4 5 6 2,3,5-trim etilgeksan Ikki yoki undan ortiq o‘rinbosar bosh zanjir uchlaridan teng uzoqlikda bo‘lsa, raqamlash alifbo tartibida birinchi aytiladigan o‘rinbosar yaqin tomondan boshlanadi: C H 2H 3 C C H 2 C H C H C H C H 3 C H 2 C H 2 C H 3 H 3 C C H 3 4-izopropil-5-m etiloktan

Bosh zanjirning bir uchidan yoki boshqa uchidan boshlab raqamlaganda, raqamlarning bir-biridan farq qiladigan qatorlari hosil bo‘ldi, deylik. Raqamlarning oshib borishi tartibida qatorlarga joylashtirib, so‘ngra ular taqqoslanadi. Birinchi farq qiladigan raqami kichik qatorning raqamlari kichik hisoblanadi (masalan, 2,3,5 kichik 2,4,5 dan yoki 2,7,8 kichik 3,4,9 dan va hokazo) va nomlashda e’tiborga olinadi. CH2 H3C C CH 3 CH 3 CH CH 3 CH CH3 CH2 CH CH3 CH CH3 CH2 CH3 3,3,4,5,7,8-geksametildekan (3,4,6,7,8,8-geksametildekan deyish noto‘ g‘ri ) Alkanlar (umuman organik birikmalar)ni ratsional va sistematik nomenklatura bo‘yicha to‘g‘ri nomlash uchun, alkil o‘rinbosarlarining nomlarini yaxshi bilish kerak. Alkan molekulasidan bir vodorod atomini tortib olinishidan hosil bo‘ladigan alkan qoldig‘iga alkil guruhi (alkil o‘rinbosari) deb aytiladi: C n H 2n+2 ⃗− H C n H 2n+1 – alkan alkil guruhi Alkil guruhlarining nomlari tegishli alkanlar nomlaridagi - an qo‘shimchasini -il ga almashtirish bilan hosil qilinadi. Muhim bir valentli alkil guruhlari quyidagilar: CH 3 – CH 3 –CH 2 – CH 3 –CH 2 –CH 2 – metil etil n -propil CH H 3C H 3C CH 3 –CH 2 –CH 2 –CH 2 – CH H3C CH 3 CH 2 izopropil n -butil izobutil

CH CH2 CH3 H 3C C CH3 CH3 CH3 CH 3 –CH 2 –CH 2 –CH 2 –CH 2 – ikkilamchi butil uchlamchi butil n -pentil CH3 CH CH3 CH2 CH2 CH2 H3C C CH3 CH3 izopentil uchlamchi pentil Tarmoqlangan alkil guruhlarini nomlashda zanjirni raqamlash bo‘sh valentligi bor uglerod atomidan boshlanadi: CH2 CH CH3 CH2 CH2 H3C 1 2 3 4 5 3-metilpentil Tabiiy manbalari va olinish usullari Alkanlar tabiatda keng tarqalgan. Ularning quyi vakillari (metan va oz miqdorda etan, propan, butan) tabiiy gazlarning asosiy tarkibiy qismini tashkil etadi. Neft ham alkanlarning asosiy tabiiy manbalaridan biri hisoblanadi. Tog‘ mumi (ozokerit) qattiq alkanlar aralashmasidir. Metan og‘ir planetalar (Saturn, Yupiter, Uran va Neptun) atmosferalarida juda ko‘p miqdorda uchraydi. Og‘ir planetalarda metanning miqdori shunchalik kattaki, hatto uzoq kelajakda uni y erga transportirovka qilish (tashib kelish) bo‘yicha fantastik loyihalar taklif qilingan. Yerda ham «metanogen» bakteriyalarning o‘simlik va hayvonlar organizmlari qoldiqlarini havo (kislorod) kirmaydigan sharoitda parchalashi natijasida juda ko‘p miqdorda (har yili  2 mlrd t) metan hosil bo‘ladi. Masalan, botqoqlik gazining 99 foizi metandan iborat. Bu mikrobiologik usul yordamida biosferani ifloslantiruvchi turli chiqindilarni qimmatli yonilg‘iga aylantirish mumkin.

A. Sanoat usullari 1. Neftni qayta ishlash mahsulotlaridan alkanlar aralashmasi, benzinni fraksiyalab haydash usuli bilan esa individual alkanlarni olish mumkin. 2.Ko‘mirni katalitik gidrogenlash Toshko‘mir yoki qo‘ng‘ir ko‘mirni 460-470  C harorat va 250 atm bosimda temir katalizatori ishtirokida gidrogenlaganda suyuq alkanlar aralashmasi hosil bo‘ladi: nC +( n+1)H 2  C n H 2n+2 Shu reaksiya asosida sintetik benzin olinar edi. Lekin hozirgi vaqtda sanoatda benzin bu usul bilan ishlab chiqarilmaydi. 3 . CO 2 va COni katalitik gidrogenlash CO va CO 2 250-400  C da Ni yoki Co katalizatori ishtirokida vodorod bilan reaksiyaga kirishganda CH 4 hosil bo‘ladi (Sabate va Sanderan, 1902-yil): CO + 3H 2  CH 4 +H 2 O CO 2 + 4H 2  CH 4 +2H 2 O 4. CO va H 2 aralashmasi (sintez-gaz) dan 200-300  C haroratda, temir- kobalt katalizatori ishtirokida yuqori alkanlar olinadi (Fisher-Tropsh usuli, 1923-yil) nCO + (2n+1)H 2  C n H 2n+2 +nH 2 O B.Laboratoriya usullari 1. Alkenlarni katalitik gidrogenlash. Alkenlarni katalizator (Ni, Pd yoki Pt) ishtirokida, uncha katta bo‘lmagan bosimda, vodorod bilan qizdirish alkanlar olishning muhim laboratoriya usulidir: R–CH  CH 2 + H 2  R–CH 2 –CH 3

2. Monogalogenalkanlarni natriy bilan qizdirish (Vyurs reaksiyasi, 1855-yil) . Monogalogenalkanlar natriy bilan oson (kaliy bilan yana-da oson) reaksiyaga kirishib, alkanlarni hosil qiladi: CH 3 –Br +2Na + Br– CH 3⃗Δ CH 3 – CH 3 + 2NaBr Agar reaksiyaga ikki xil monogalogenalkan kiritilsa, uch xil alkan aralashmasi hosil bo‘ladi. Aralashmadan individual alkanlarni ajratish qiyin va olingan moddalarning unumi oz bo‘ladi. Shuning uchun R–R turdagi (bir xil alkil guruhlari tutgan) simmetrik alkanlarni sintez qilishdagina Vyurs reaksiyasini qo‘llash mumkin. R–R  (R  R  ) turdagi nosimmetrik alkanlarni olishda bu usul deyarli qo‘llanilmaydi. Monogalogenalkanlarning Vyurs reaksiyasiga kirishish qobiliyati quyidagi tartibda pasayadi: R– I  R– Br  R–Cl 3. Karbon kislotalar va ularning tuzlarini dekarboksillash . Karbon kislotalarni dekarboksillash uglevodorodlar olishning umumiy usulidir: R– COOH ⃗Δ R– H + CO 2 To‘yingan monokarbon kislotalarning suvsiz natriyli tuzlari o‘yuvchi natriy, natron ohak yoki bariy gidroksid bilan aralashtirib qizdirilganda ham alkanlar hosil bo‘ladi (Dyuma): CH 3 COONa +NaOH ⃗Δ CH 4 +Na 2 CO 3 4. To‘yingan monokarbon kislotalar tuzlarining suvdagi eritmasini elektroliz qilish (Kolbe, 1849-yil). 2R– COO Na +2H 2 O  R– R + 2CO 2 +2 Na OH+ H 2 Fizikaviy xossalari va tuzilishi Normal alkanlarning dastlabki to‘rttasi odatdagi sharoitda gaz, keyingilari (C 5  C 17 ) suyuqlik, C 18 dan boshlab esa qattiq moddalardir. Gazsimon va qattiq alkanlar hidsiz, suyuq alkanlar esa o‘ziga xos benzin va kerosin hidiga ega. Gomologik qatorda uglerod atomlarining soni ortishi bilan

alkanlarning suyuqlanish va qaynash harorati hamda solishtirma og‘irligi oshib boradi. Tarmoqlangan zanjirli izomerlarining qaynash harorati normal zanjirli izomerlarning qaynash haroratidan past bo‘ladi. Alkanlar benzol, efir singari qutbsiz erituvchilarda yaxshi eriydi, qutbli erituvchilarda erimaydi. Alkanlarning fizikaviy doimiyliklari 3-jadvalda keltirilgan. Uch va undan ortiq uglerod atomlarini tutgan alkanlarning uglerod skeleti to‘g‘ri chiziqli emas, balki zigzagsimon (egri-bugri) tuzilishga ega:H C H H C H H C H H C C H H H H C H H H 109028' 0,254 nm Bunday tuzilish uglerod atomi valent bog‘larining tetraedr uchlariga qarab yo‘nalganligidan kelib chiqadi. Alkanlar ( masalan, etan )dagi va b og lari- ning ayrim parametrlari 4 -jadvalda keltirilgan. 4-jadval Etandagi va bog‘larning ayrim parametrlari Bog‘ tipi Bog‘ energiyasining o‘rtacha qiymati, kJ/ mol(kkal/mol) Bog‘ uzunligi, A  Dipol momenti, Debay , D Qutblanuv- chan ligi ,sm 3 C sp3  C sp3 347-356 (83-85) 1,54 0 1,30 C sp3  H 402-423 (96-101) 1,11 0 1,68 Kimyoviy xossalari Alkanlar odatdagi sharoitda kimyoviy jihatdan ancha inert moddalardir. Ular odatdagi sharoitda konsentrlangan sulfat va nitrat kislotalari, konsentrlangan ishqorlar, kuchli oksidlovchi va qaytaruvchilar bilan reaksiyaga kirishmaydi, chunki alkanlardagi C–C va C–H  - bog‘lari juda kuchsiz qutblangan bo‘lib, yuqori mustahkamlikka ega. Shuning uchun alkanlar katta C H C C C H C C

energiya talab qiladigan karbokation va karbanionlarning hosil bo‘lishi bilan boradigan ionli (geterolitik) reaksiyalarga faqat maxsus sharoitda, ya’ni kuchli katalizatorlar ishtirokidagina kirishadi. Alkanlardagi C–H bog‘larining gomolitik uzilishi uchun esa energiya nisbatan kam talab qilinadi. Shuning uchun ham ularga xarakterli bo‘lgan radikal o‘rin olish reaksiyalari  simvoli S R (inglizcha substitution radicalik)  dan galogenlash, nitrolash va sulfolash reaksiyalari bilan tanishamiz. Galogenlash. Alkanlar ftor bilan juda shiddatli, xlor bilan nur ta’sirida, brom bilan esa nur va qizdirish ta’sirida reaksiyaga kirishadi. Yod bilan alkanlar reaksiyaga kirishmaydi. Metan bilan xlor quyosh nuri, yaxshisi UB-nur ta’sirida (fotokimyoviy xlorlash) yoki 450  C haroratda (termik xlorlash) shiddatli reaksiyaga kirishadi va metan molekulasidagi vodorod atomlarining birin-ketin xlor atomlariga almashinishi natijasida metanning bir, ikki, uch va to‘rt xlorli birikmalari hosil bo‘ladi: C H 4 C H 3 C l C H 2 C l 2 C H C l 3 C C l 4C l 2 - H C l C l 2 - H C l C l 2 - H C l C l 2 - H C l x l o r m e t a n d i x l o r m e t a n t r i x l o r m e t a n t e t r a x l o r m e t a n Metanni xlorlash reaksiyasi zanjirli erkin radikal o‘rin olish (S R ) mexanizmi bo‘yicha bir necha bosqichda boradi: I bosqichda xlor molekulalarining nur yoki yuqori harorat ta’sirida gomolitik parchalanishidan xlor atomlari (juftlashmagan elektroni borligi uchun xlor erkin radikali ham deyiladi) hosil bo‘ladi:Cl Cl hv yoki 450 0C 2Cl. Xlor erkin radikali ham boshqa erkin radikallardek reaksiyaga kirishish qobiliyati juda kuchli bo‘lgan zarrachadir, chunki u o‘zining toq elektronini juftlashtirishga intiladi. II bosqichda xlor erkin radikali metan molekulasidagi C–H bog‘ga hujum qiladi va undan bir atom vodorodni elektroni bilan tortib olib, vodorod xlorid molekulasi va metil erkin radikalini hosil qiladi:

Metil erkin radikali deyarli tekis tuzilishga ega bo‘lib, uning to‘rttala atomi ham bir tekislikda joylashgan. Undagi uglerod atomi sp 2 -gibridlangan holatda, toq elektron esa gibridlanmagan 2p  - orbitalda lokallashgan: С H H H Metil erkin radikali ham toq elektron saqlagani va energiyaga boy bo‘lgani uchun uning reaksiyaga kirishish qobiliyati juda kuchlidir . U bitta elektronni biriktirib, oktet qobig‘ini to‘ldirishga va yangi kimyoviy bog‘ hosil qilishga intiladi. Shuning uchun metil erkin radikali III bosqichda xlor molekulasi bilan reaksiyaga kirishib, xlormetan va yangi xlor erkin radikalini hosil qiladi: Atomar xlor, o‘z navbatida, xlormetan molekulasi bilan reaksiyaga kirishib, metilen xlorid radikali ¿CH 2Cl ni hosil qiladi. ¿CH 2Cl esa yana xlor molekulasi bilan reaksiyaga kirishadi. Shu yo‘sinda jarayon takrorlanaveradi. Metanning xlor bilan o‘zaro reaksiyasi natijasida di-, tri- va tetraxlormetanlar ham hosil bo‘lishi mumkin: Cl + CH 3Cl CH 2Cl + H Cl CH2Cl + Cl2 CH 2Cl2 + Cl dixlorm etan Cl + CH2Cl2 CHCl2 + HCl CHCl2 + Cl2 CHCl3 + Cl trixlorm etan

Cl + CH Cl3 CCl3 + HCl CCl3 + Cl2 CCl4 + Cl tetraxlorm etanIV bosqichda zanjir reaksiyasi erkin radikallarning rekombinatsiyasi natijasida uziladi: CH 3 + Cl CH 3Cl CH3 + CH 3 CH 3 - CH 3 Cl + Cl Cl2 Yuqorida bayon qilingan fikrlardan foydalanib, metanning zanjirli erkin radikal xlorlanish reaksiyalari mexanizmini quyidagi sxemada umumlashtirish mumkin: Cl Cl h yoki 450 0C 2Cl. I. zanjirni initsirlash yoki zanjir o'sishining boshlanish bosqichi I I . C H 3 : H + C l . C H 3 + H C l I I I . + C l C H 3 C l + C H 3 C l C l . z a n j i r n i n g o ' s i s h b o s q i c h i Yana II, III; II, III; II, III va hokazo zanjir uzilg a ncha IV . + Cl. + CH 3 Cl. Cl2 CH 3 H 3C CH 3 + CH 3 Cl. CH 3Cl zanjirning uzilish bosqichi Etan, propan, butan va boshqa alkanlarni xlorlash ham xuddi metanni xlorlash singari boradi. Lekin alkanlar molekulasidagi birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi vodorod atomlari xlorga almashinish qobiliyati jihatidan bir-biridan keskin farq qiladi. Etan molekulasidagi har bir vodorod atomi metandagi vodorodga nisbatan xlorga taxminan 270 marta oson almashinadi. Alkanlarni xlorlash reaksiyalarida vodorod atomlarining xlorga almashinish tezligi quyidagi tartibda o‘zgaradi: uchlamchi H  ikkilamchi H  birlamchi H  CH 4 vodorodi

Alkan xona haroratida xlorlanganda uchlamchi, ikkilamchi va birlamchi vodorod atomlarining xlorga almashinish tezligi (bir vodorod atomi uchun) tegishli ravishda 5,0: 3,8:1,0 kabi bo‘ladi. Alkanlarni bromlashda uchlamchi, ikkilamchi va birlamchi vodorod atomlarining reaksiyaga kirishish qobiliyatidagi farq yana-da keskin namoyon bo‘ladi. Alkanlar UB-nur ta’sirida, 127  Cda bromlanganda bu atomlarning bromga almashinish tezligi tegishli ravishda 1600:82:1 ni (har bir vodorod atomi uchun) tashkil etadi. Masalan, izobutanni UB-nur ta’sirida, 127  Cda bromlaganda 1% izobutil bromid va 99% uchlamchi butil bromid hosil bo‘ladi :CH H3C CH3 CH3 + Br2 hv, 127 0C CH H3C CH3 CH2Br C H3C CH3 CH3 Br izobutil bromid (1 % ) uchlamchibutil bromid (99 % ) Erkin radikal qanchalik barqaror bo‘lsa, u shunchalik oson hosil bo‘ladi. Uglevodorod radikallarining barqarorligi qatorda quyidagicha oshib boradi: C H H H C H H H CH2 C H H H CH C H H H C H H H C C H H H C H H H < < < metil birlamchi ikkilamchi uchlamchi erkin erkin erkin erkin radikal radikal radikal radikal Erkin radikallarda toq elektroni bor uglerod atomi bilan bog‘langan alkil guruhlarining soni oshib borgani sari, toq elektronning qo‘shni C–Hbog‘lar elektroni bilan p,  -ta’sirlashish imkoniyati oshib boradi. Natijada toq elektronning delokallanish darajasi ortadi. Toq elektron qanchalik ko‘p

delokallashgan bo‘lsa, erkin radikal shunchalik barqaror bo‘ladi. Barqaror erkin radikallarning hosil bo‘lishi bilan kechadigan reaksiyalarning esa unumi katta bo‘ladi. Nitrolash. Organik moddamolekulasiga nitroguruh (-NO 2 ) ni kiritish bilan C–N bog‘ini hosil qilish jarayoniga nitrolash deyiladi. Konsentrlangan nitrat kislota odatdagi haroratda alkanlar bilan reaksiyaga kirishmaydi, yuqori haroratda esa C–C bog‘larni uzib, ularni oksidlaydi. M.I.Konovalov alkanlarni 10-20%li nitrat kislota bilan 120-150  Cda nitroladi (Konovalov reaksiyasi, 1888-yil). Hozirgi vaqtda alkanlarni sanoat miqyosida nitrolash 40-70%li nitrat kislota ta’sirida suyuq fazada 100- 150  Cda, gaz fazasida esa 350-500  Cda amalga oshiriladi: R– H + HNO 3  R–NO 2 + H 2 O alkan nitroalkan Alkanlardagi uchlamchi vodorod atomlari NO 2 ga eng oson, ikkilamchi vodorodlar qiyinroq, birlamchi vodorod atomlari esa eng qiyin almashinadi. Sulfolash. Organik modda molekulasiga sulfoguruh (–SO 3 H yoki – SO 2 OH) ni kiritish bilan C–S bog‘ini hosil qilish jarayoni sulfolash deb ataladi. Konsentrlangan sulfat kislota odatdagi sharoitda alkanlar bilan reaksiyaga kirishmaydi, yuqori haroratda esa ularni oksidlaydi. Oleum alkanlarning metandan boshqa gomologlariga ta’sir qiladi. Geksan, geptan va oktan oleum ishtirokida qaynash haroratigacha qizdirilsa, tegishli sulfoalkanlar hosil bo‘ladi: C 7 H 16 + HO–SO 3 H ⃗Δ C 7 H 15 –SO 3 H + H 2 O geptansulfo - kislota Alkanlarning oktadekan (C 18 H 38 ) gacha bo‘lgan boshqa vakillarini ham oleum ta’sirida sirkaetil efir muhitida sulfolash mumkin. Oksidlash. Oksidlovchilar, hatto xromli aralashma va kaliy permanganat singari kuchli oksidlovchilar ham odatdagi haroratda n -alkanlarga ta’sir

qilmaydi. Molekulalarida uchlamchi uglerod atomi bor alkanlar oson oksidlanadi. Alkanlarning to‘liq oksidlanishi (yonishi)da CO 2 va suv hosil bo‘ladi: CH 4 + 2O 2  CO 2 + 2H 2 O + Q Alkanlarning to‘liq oksidlanishiga, ularning issiqlik elektrostansiyalarida yonilg‘i sifatida ishlatilishi va ichki yonish dvigatellarida benzin fraksiyalarining qo‘llanilishi misol bo‘la oladi. Alkanlar qisman oksidlanib, CO va elementar uglerodni hosil qilishi ham mumkin: 2CH 4 + 3O 2  2CO + 4H 2 O CH 4 + O 2  C + 2H 2 O Sanoatda metanni azot oksidlari katalizatorligida 500-600  Cda havo kislorodi bilan chala oksidlab, formaldegid olinadi:CH4 + O2 H C O H + H2O Termoliz. Alkanlarning yuqori harorat ta’sirida parchalanish jarayoni termoliz yoki piroliz deyiladi. Alkanlarning molekulyar massasi qanchalik katta bo‘lsa, ularning termik parchalanishi shunchalik oson boradi. Katalizatorlar parchalanish haroratini pasaytiradi. Alkanlarning termolizida C–C va C–H bog‘larining uzilishi, uglevodorodlarning degidrogenlanish, izomerlanish, halqali birikmalarning hosil bo‘lishi, sintez jarayonlari sodir bo‘ladi va sharoitga qarab, turli mahsulotlar hosil bo‘ladi. Endi butan termoliz qilinganda boradigan reaksiyalardan ba’zilarini keltiramiz:

H3C CH2 CH2 CH3 H3C CH3 + H2C CH2 H2C CH CH3 H2C CH CH2 CH3 H2C CH CH CH2 HC CH + 3H2 2 H3C CH3 +CH4 + C + 2H2 470-550 0C; 6 MPa + CH4 H3C CH CH CH3 +H2 +Uglevodorodlarning termik parchalanishiga kreking deb ham aytiladi. Termik va katalitik kreking neft mahsulotlarini kimyoviy qayta ishlashda katta ahamiyatga ega. Izomerlanish. Molekulasida to‘rtta va undan ortiq uglerod atomi bor normal tuzilishli alkanlar AlCl 3 yoki AlBr 3 ishtirokida yuqori haroratda, protoni o‘ta faol kislotalar (BF 3 + HF, SbF 5 +HF, SbF 5 + FSO 3 H,) ta’sirida esa xona haroratida izo-tuzilishli alkanlarga izomerlanadi. Masalan, neftning kreking gazlari tarkibidagi n -butanning izomerlanishidan izobutan olinadi: H 3C CH 2 CH2 CH 3 A lCl3, 200 oC, 1,5 atm H 3C CH CH 3 CH 3 Izobutan «oktan soni» katta bo‘lgan yuqori sifatli motor yonilg‘ilari- izooktan (2,2,4-trimetilpentan) va neogeksan olishda ishlatiladi. Degidrosikllanish. Uglerod atomlari sonioltitadan kam bo‘lmagan alkanlar  500  Cda katalizator (Cr 2 O 3 ) yoki  300  Cda platina ustidan o‘tkazilganda, degidrosikllanish reaksiyasi borib, oldin sikloalkanlar, so‘ngra esa aromatik uglevodorodlar hosil bo‘ladi: CH 3 CH 3 -6[H ] -2[H ] H 2C H 2C CH 2 CH 2 CH 2 CH 3 CH 3 geptan metilsiklo- toluol geksan Ionli reaksiyalar. Alkanlar ionli reaksiyalarga faqat o‘ta kuchli elektrofil reagentlar ta’siridagina kirishadi. Bunday reaksiyalarni o‘rganishda

juda katta yutuqlarga erishgani uchun J.Ola 1994-yilda Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldi. U quyi alkanlarning o‘ta kuchli kislotalar («superkislotalar»), masalan HF+SbF 5 ta’sirida oligomerlanishini aniqladi. Oligomerlar (yunoncha «oligos» – «ko‘p emas») – tarkibida ikkitadan o‘ntagacha dastlabki quyi molekulyar moddalar fragmentlarini saqlagan birikmalardir. Oligomerlarning hosil bo‘lish jarayoniga oligomerlanish deyiladi. Masalan, metanning oligomerlanishidan uning gomologlari olinadi:CH 4 CH 4 + + e H F +SbF5 kation radikal CH 4 + CH 3 + H metil kation H CH 3 + CH 3 CH 3 CH 3 + H va hokazo Alkanlar o‘ta kuchli va kuchli kislotalar ishtirokida boshqa elektrofil reagentlar bilan ham ionli reaksiyalarga kirishadi. Masalan: H R + N O 2PF6 (CH 2Cl2) N O 2 R + H PF6 nitrolash CH 4 + Cl2 SbF5 CH 3Cl+ H Cl xlorlash Alkanlarning muhim vakillari Metan – botqoqlik yoki kon gazi deyiladi. Chunki u botqoqliklarda havo kirmaydigan sharoitda o‘simlik qoldiqlari (asosan selluloza) ning mikroorganizmlar ta’sirida chirishi hamda yer ostidagi ko‘mirning sekin parchalanishidan hosil bo‘ladi. Metan tabiiy gazning asosiy tarkibiy qismidir (90-98%). Ko‘p miqdorda neftning yo‘ldosh gazlari va kreking gazlarida, shuningdek, yog‘och, torf, toshko‘mirni quruq haydashda hosil bo‘ladigan gazlar tarkibida uchraydi. Metan laboratoriyada alyuminiy karbidning gidrolizi bilan olinadi: Al 4 C 3 + 12H 2 O  3CH 4 + 4Al(OH) 3

Sanoatda metan tabiiy gazdan olinadi. U rangsiz va hidsiz gaz bo‘lib, suvda yomon eriydi, zangori (ko‘kimtir) alanga berib yonadi. Metan bir qator qimmatli kimyoviy moddalarni olishda xomashyosifatida keng ishlatiladi. Sanoat miqyosida undan qurum, atsetilen, sianid kislota, chumoli aldegid, xlorli hosilalar, plastmassalar, metil spirt, uglerod sulfid, alkenlar va ko‘pgina boshqa mahsulotlar olinadi. Etan– suvda erimaydigan , rangsiz, hidsiz gaz. Tabiiy gazda (0,6-5%), neftning yo‘ldosh gazlarida (3-19,5%) va neftning kreking gazlari tarkibida uchraydi. U xlorli hosilalar, etilen, etilen oksidi, polietilen, etilenglikol, akrilonitril, etilbenzol va boshqa moddalarni olishda xomashyo hisoblanadi. Propan– suvda erimaydigan, rangsiz, hidsiz gaz. Ba’zi yo‘ldosh gazlar tarkibida 18% gacha propan bo‘lib, shu gazlardan ajratib olinadi. Undan propen, izopropilbenzol, atseton, fenol, glitserin, polipropilen, izopropil spirt kabi moddalar sintez qilinadi. Propan bilan butan aralashmasi (ballonlarda tashiladigan s uyuqlantirilgan gaz) yonilg‘i sifatida ishlatiladi. Butan C 4 H 10 va pentanlar C 5 H 12 tegishli ravishda divinil va izopren olishda qo‘llaniladi. Metan gomologik qatorining o‘rta a’zolari C 7 –C 17 erituvchilar va motor yonilg‘isi sifatida ishlatiladi. Yuqori alkanlar ( parafinlar ) C 18 H 38 yuqori kislota va spirtlar, sintetik yog‘lar, surkov moylari, plastifikatorlar va to‘yinmagan birikmalar ishlab chiqarishda qo‘llaniladi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. R.A. Shoymardonov, M.Y. Ergashov . Organik kimyo . - Тоshkent: “Мuharrir” nashriyoti, 2013. 504 b. 2 . Юсупов Д., Туробжонов С.М., Кодиров Х.Э., Икромов А., Каримов А.У. Органик кимёнинг бошлангич асослари. Тошкент, 2006. -290 б. 3. Sobirov Z. Organik kimyo. Toshkent, 2005. - 403 б. 4. Alovitdinov A.B., Ismatullaeva M.G., Xolmuradov N.A. Organik kimyo, T.; O’qituvchi, NMIU, 2005.-416 б. 5 . Юнусов Р.Ю.Органик кимё. Т.: Ўзбекистон, 1995. -328 б. 6.Shohidoyatov H.M., H.O’. Xo’janiyozov., H.S. Tojimuxamedov. Organik kimyo.-T.: «Fan va texnologiya», 2014. 800 b. 7.Garey Francis.A.Ogaik chemistry / INTERNATIONA EDITION Copright@ 2000. 547 dc21.WWW mhhe;com.

Похожие

Alkadiyenlarning olinishi, fizik va kimyoviy xossalari

Alkinlarning olinishi, kimyoviy va fizik xossalari

Oqsillarning fizik-kimyoviy xossalari

Kolloidlarning olinishi va xossalari

Nuklein kislotalar, tuzilishi va vazifalari. Nuklein kislotalarning fizik-kimyoviy xossalari