Alkinlarning olinishi, kimyoviy va fizik xossalari

Alkinlarning olinishi, kimyoviy va fizik xossalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

387.29296875 KB

Alkinlarning olinishi, kimyoviy va fizik xossalari. Ishlatilishi va muhim xossalari. Reja: 1. Nomenklaturasi va izomeriyasi 2. Olinish usullari 3. Fizikaviy xossalari va tuzilishi 4. Kimyoviy xossalari 5. Muhim vakillari

Alkinlar Molekulasida bitta C  C uch bog‘I bor to‘yinmagan uglevodorodlarga alkinlar (atsetilenuglevodorodlar) deyiladi. Ularning umumiy formulasi C n H 2n-2 bo‘lib, gomologik qatori atsetilendan boshlanadi. Alkinlar diyenlarga izomer hisoblanadi. Nomenklaturasi va izomeriyasi Ayrim alkinlarning trivial nomlari hozir ham ishlatiladi. Masalan, H– C  C–H atsetilen. Ratsional nomenklaturaga ko‘ra oddiy alkinlar atsetilenning hosilalari deb qaraladi. Sistematik nomenklaturaga ko‘ra atsetilen uglevodorodlarga alkinlar deyiladi. Ularning nomlari tegishli alkanlar nomidagi an qo‘shimchasini in ga almashtirish bilan hosil qilinadi. Uch bog‘I bor zanjir asosiy hisoblanadi va uni raqamlash uch bog‘ chetga yaqin tomondan boshlanadi. Qo‘shbog‘ va uchbog‘ zanjir chetidan baravar uzoqlikda joylashgan bo‘lsa, raqamlash qo‘shbog ‘yaqin tomondan boshlanadi:CH C CH 2 CH 3 CH 3 C C CH CH 3 CH 3 1-butin(S) , 4-metil-2-butin (S), etilatsetilen(R ) izopropilmetil atsetilen (R) CH3 CH CH CH2 CH2 C C CH3 1 2 3 4 5 6 7 8 2-okten-6-in Uch bog‘I va yoki –OH singari funksional guruhi bor birikmalar quyidagicha raqamlanadi va nomlanadi: CH C CH 2 CH 2 OH 1 2 3 4 CH C CH CH 2 C 1 2 3 4 CH 3 O H 5 COOH, CHO, C O

3-butin-1-ol 3-metil-4-pentinal Uch bog‘ zanjirning chetida joylashgan bo‘lsa, terminal yoki 1-alkinlar, chetda bo‘lmasa ichkialkinlar deyiladi. Alkinlarning bir valentli radikallari (alkinillar ) quyidagicha nomlanadi:1 2 3 4 H C C HC C CH2 CH 3 C C CH2 1 2 3 etinil propinil-2 (propargil) butinil-2 Alkinlarda tuzilish izomeriyasining ikki turi (uglerod skeletining izomeriyasi va uchbog‘ning holat izomeriyasi) uchraydi. Masalan, C 5 H 8 – propil atsetilenning uchta izomeri (1-pentin, 2-pentinva 3-metil-1-butin) bor. Bu izomerlarning tuzilish formulalarini o‘zingiz yozing. Olinish usullari Atsetilen va uning gomologlari tabiatda erkin holda uchramaydi. Ular quyidagi sintetik usullar bilan olinadi: A.Sanoat usullari 1. Karbid usuli. Kalsiy karbidga suv ta’sir ettirilganda atsetilen hosil bo‘ladi (F.Vyoler, 1862-yil) CaC2 + 2H 2O HC CH + Ca(O H )2 Kalsiy karbid so‘ndirilmagan ohakni ko‘mir bilan qizdirib olinadi: CaO + 3C 1800-2100 oC CaC2 + CO 2. Uglevodorodlarning pirolizi. Etilenni, metanni va etanni juda yuqori haroratda piroliz qilib atsetilen olinadi : CH 2 CH 2 1200 oC H C CH + H 2 1500 oC H C CH H C CH + 3H 2 CH 3 CH 3 + 2H2 1200 oC 2CH4

Bunday yuqori haroratd ahosil bo‘lgan atsetilen ham parchalanishi mumkin:H C CH 2C + H 2 Shuning uchun etilen, etan va metan yuqori harorat zonasidan tez o‘tkaziladi. Shunday qilinganda atsetilen parchalanishga ulgurmaydi. B. Laboratoriya usullari 1. Vitsinal va geminal digalogenalkanlarni KOH ning spirtdagi eritmasi yoki yaxshi sisuyuq ammiakdagi NaNH 2 bilan degidrogalogenlash: 150-200 oC C C Br H Br H KOH(spirt), 70-80 oC suyuq NH 3 ; -33 oC C H C Br -KBr; -H 2 O C C C C + 2NaBr + 2NH 3 2NaNH2 -KBr; -H2 O bromalken 2. Atsetilen gomologlari atsetilenidlar ( atsetilenning metalli hosilalari) ni alkillash bilan olinadi: H C C N a + I CH 2 CH 3 -NaI H C C CH 2 CH 3 Natriyatsetilenidi Bu reaksiya yordamida C  C uch bog‘I bor uglerod zanjirini uzaytirish mumkin.1-alkinlar PdCl 2 ishtirokida galogenalkanlar bilan reaksiyaga kirishganda ham uglerod zanjiri uzaygan ichkialkinlar hosil bo‘ladi. -HX R C CH + R'X PdCl2 R C C R' Fizikaviy xossalari va tuzilishi Etin, propin va butinlar odatdagi sharoitda gaz, C 5 H 8 dan C 15 H 28 gacha bo‘lgani suyuqlik, C 16 H 30 dan boshlab yuqori gomologlari qattiq moddalardir. Alkinlarning qaynash va suyuqlanish haroratlari hamda zichligining o‘zgarish qonuniyatlari alkanlar va alkenlarning gomologik qatorlari o‘zgarishiga o‘xshaydi (7-jadval).

7-jadval Ayrimalkinlarningfizikaviydoimiyliklari Nomi Formulasi Suyuqlanish harorati ,  C Qaynash harorati ,  C Zichligi, g/sm 3 , (0  C da) Etin HC  CH -82 -75 0,620 (-80  C da ) Propin HC  C - CH 3 -101,5 -23 0,678 (-27  C da ) 1- Butin HC  C CH 2 CH 3 -122 9 0,678 (-0  C da ) 1- Pentin HC  C (CH 2 ) 2 CH 3 -98 40 0,695 1- Geksin HC  C (CH 2 ) 3 CH 3 -124 72 0,719 1- Geptin HC  C (CH 2 ) 4 CH 3 -80 100 0,733 1- Oktin HC  C (CH 2 ) 5 CH 3 -70 126 0,747 1- Nonin HC  C (CH 2 ) 6 CH 3 -65 151 0,763 1- Detsin HC  C (CH 2 ) 7 CH 3 -36 182 0,770 Alkinlar suvda erimaydi, ligroin, efir, benzol, tetraxlormetan singari erituvchilarda yaxshi eriydi. Atsetilen molekulasidagi C  C uchbog‘ining energiyasi 810 kJ/mol bo‘lib, uzunligi 0,121 nm, C  H bog‘larining uzunligi esa 0,106 nm gateng:H C C H 0,106 nm 0,121 nm 0,106 nm 180o Endi etan, etilen va atsetilendagi bridlanish xarakterining o‘zgarishi, ularning tuzilishi va xossalariga qandayta’sirqilishini ko‘rib chiqaylik: CH 3  CH 3 ; CH 2  CH 2 ; HC  CH qatorida chapdan o‘ngga borgan sari quyidagi o‘zgarishlar sodir bo‘ladi: 1. C  H bog‘larining uzunligi kamayadi (0,110 nm; 0,109 nm; 0,106 nm);

2. C  H bog‘ning dipol momenti oshib boradi (0,307 D ; 0,629 D ; 1,05 D ); 3. Uglerodatomlarining elektromanfiyligi oshib boradi ( 2,50; 2,69; 2,75 ) ; 4. Kislota xossalari kuchayib boradi –K dis. (  10 -40 ;  10 -40 ;  10 -22 ). Atsetilenning C  H bog‘larini hosil qilishda s-elektronlarning hissasi katta. s-Elektronlarning gibridlanishdagi hissasi qancha katta bo‘lsa, gibrid elektronlar yadroga shuncha yaqin joylashadi.Natijadabu elektronlar elektrofillar ishtirokida boradigan kimyoviy reaksiyalarga qiyinroq kirishadi. Ikkinchi tomondan esa atsetilenning molekulasi chiziqsimon tuzilishga ega bo‘lganidan, undagi uglerod yadrolariga nukleofil reagentlar oson hujum qilishi mumkin. Atsetilenda p-elektronlar bir- birini etilendagiga nisbatan kuchliroq qoplagan. Shuning uchun atsetilendagi  -bog‘ etilendagiga nisbatan mustahkam. Demak, alkinlar elektrofil birikish reaksiyalariga alkenlarga nisbatan qiyinroq kirishadi. Atsetilenda uglerod atomlari orasidagi masofa (0,121 nm) etilendagi (0,133 nm) ga nisbatan qisqa bo‘lganidan ularga hujum qiladigan elektrofil reagentlarning reaksiyasi sekin boradi. Lekin alkinlar nukleofil birikish reaksiyalariga alkenlarga nisbatan osonroq kirishadi. sp -Gibridlangan uglerod sp 2 - va sp 3 -gibridlangan uglerodg qaraganda elektronlarni kuchliroq tortib turadi, natijada atsetilendagi C  H bog‘lar etilenva etandagiga nisbatan kuchliroq qutblangan bo‘ladi. C  H bog‘ning bunday qutblanganligi atsetilen va monoalkilatsetilenlarning kislota xossasini namoyon qilishiga olib keladi:CH3 C C H - + + H C C H + - - + Kimyoviy xossalari Alkinlar birikish, oksidlanish, qaytarilish, polimerlanish, o‘rinolish , izomerlanish va boshqa reaksiyalarga kirishadi.

Birikish reaksiyalari Gidrogenlash. Alkinlarkatalizatorlar (Pt, Pd, Ni) ishtirokida vodorodni alkenlarga nisbatan oson biriktiradi. Reaksiya ikki bosqichda boradi:CH CH + H2 kat. CH 2 CH2 H2; kat. CH3 CH3 Qaytarishning turli usullaridan foydalanib, jarayonni stereoselektiv amalga oshirish mumkin. Lindlar katalizatori  Pb(CH 3 COO) 2 bilan zaharlangan Pd/CaCO 3  ishtirokida faqat uch bog‘ gidrogenlanadi va vodorod sis -holatga birikadi. Natriy yoki litiy bilan suyuq ammiakda qaytarganda esa trans -birikish boradi: H 3C C C CH 3 H2; Pd/CaCO3 2Na + 2NH3 - 2NaNH2 C C H3C H CH 3 H C C H3C H H CH 3 sis-2-buten trans-2-buten Galogenlash . Alkinlarni galogenlash alkenlarni galogenlashga nisbatan sekin boradi. Masalan, atsetilen sirka kislotada ikki bosqichda bromlanadi: CH CH Br 2 CH 3 CO O H C C Br H H Br Br 2 H C C H Br Br Br Br trans-dibrom - etilen 1,1,2,2-tetra- brom etan Reaksiya elektrofil birikish (Ad E ) mexanizmi bo‘yicha uch bosqichda boradi. 1-bosqichda  -kompleks hosil bo‘ladi. Sekin boradigan va reaksiyaning umumiy tezligini belgilaydigan 2-bosqichda  -kompleks ko‘prikchali bromireniy kationiga qayta guruhlanadi. 3-bosqichda brom anioni bromireniy kationiga birikadi. Bromid –ion bromireniy kationida gibromga asosan qarama- qarshi bo‘lgan tomondan hujum qiladi va natijada anti - birikish amalga oshadi:

HC CH + Br2 HC CH Br Br sekin Br HC CH Br - Br C C Br H Br H brom ireniy kationi trans-dibrom - etilen -kom pleks Bromli suvning rangsizlanishi uch bog‘ga sifat reaksiyasi hisoblanadi. Gidrogalogenlanish. Alkinlar alkenlarga nisbatan sekin gidrogalogenlanadi. Vodorod galogenidlar (HBr , HCl , HI) ning nosimmetrik alkinlarga birikishi ikki bosqichda Markovnikov qoidasiga asosan boradi. HBr peroksidlar ishtirokida Markovnikov qoidasiga qarshi birikadi (Xarashning peroksid effekti kuzatiladi): CH3 C CH peroksid bo'lmaganda peroksid ishtirokida CH3 C CH2 Br HBr CH3 C CH3 Br Br CH3 CH CHBr HBr CH3 CH2 CHBr2 2-brom propen 2,2-dibrom propan 1-brom -1-propen 1,1-dibrom propan + HBr Alkinlarning Markovnikov qoidasi bo‘yicha gidrogalogenlanishi elektrofil birikish (Ad E ) mexanizmida uch bosqichda, oraliq propenil- kationining hosil bo‘lishi bilan boradi. 1-bosqichda  -kompleks, 2-bosqichda esa propenil-kation hosil bo‘ladi. 3-bosqichda karbkation bromid-ion bilan reaksiyaga kirishib, barqarorlashadi, ya’ni reaksiya mahsuloti (2-brompropen) hosil bo‘ladi: CH 3 C CH H B r CH 3 C CH H Br s e k i n CH 3 C CH 2 B r CH 3 C CH 2 Br -kom pleks propenil-kation 2-brompropen B r - Gidratlanish. Alkinlar suvni sulfat kislota va simob (II) tuzlari ishtirokida biriktiradi (Kucherov reaksiyasi, 1881-y.). 1-bosqichda suvning C  C uch bog‘ga nukleofil hujumi natijasida beqaror yenollar hosil bo‘ladi.

So‘ngra yenollar kislota katalizatorligida aldegid va ketonlarga qayta guruhlanadi (A.P. Eltekov qayta guruhlanishi, 1887-y.):H C CH + H 2O H2SO4, HgSO4 CH 2 C H H O sp2 H+ CH 3 C H O sirka aldegidi yenol Atsetilen gomologlarining gidratlanishidan ketonlar hosil bo‘ladi. Suvning birikishi Markovnikov qoidasiga binoan boradi: C CH + H 2 O H2SO4, HgSO4 CH 2 C CH3 OH sp2 H+ CH 3 C atseton yenol H 3 C CH 3 O HCN ning birikishi. Vodorod sianidning CuCl 2 ishtirokida atsetilenga nukleofil birikish reaksiyasi asosida sanoatda akrilonitril olinadi: H C CH CN CH CH CN H CH 2 CH CN Akrilonitril nitron sintetik tolasini olishda monomer sifatida ishlatiladi. Spirtlar va karbon kislotalarning birikishi. Atsetilenva 1-alkinlarga katalizatorlar (ishqoriy metallarning gidroksidlari va alkogolyatlari) ishtirokida spirtlarning birikishidan oddiy alkenil efirlari, ZnO yoki H 3 PO 4 ishtirokida karbon kislotalarning birikishidan esa murakkab alkenil efirlari hosil bo‘ladi: H C CH C2H5OH HOOC CH3 C2H 5 O CH CH 2 CH 2 CH O CO CH 3 etilvinil efir vinilatsetat Vinil atsetat polivinilatsetatning monomeridir. Polivinilatsetatdan polivinilspirti olinadi. Oksidlanish reaksiyalari. Alkinlar oson oksidlanadi. Atsetilenni KMnO 4 ning suvdagi eritmasidan o‘tkazilganda eritma tezda rangsizlanadi: H C CH +10K M nO 4+ 2H 2O 6CO 2+10K O H +10M nO2 3

Atsetilen havoda to‘liq yonganda CO 2 va suv, chalayonganda esa uglerod (qurum), CO va suv hosil bo‘ladi:HC CH 2 5O2 4CO2 + 2H2O HC CH O2 C + CO + H2O + + Kuchli oksidlovchilar ta’sirida, shuningdek, ozonlaganda uch bog‘ uziladi va karbon kislotalar hosil bo‘ladi: R C C R' RCO O H + R'CO O H KM nO4 H2O, 1. O3 2. H2O Polimerlanish reaksiyalari. Alkinlar katalizatorlar ishtirokida dimer, halqali trimer va tetramer hamda chiziqli polimerlarni hosil qiladi. Katalizatorlar uch bog‘ni faollashtiradi: CH CH 2 Cu2Cl2 va NH4Cl ning xlorid kislotadagi eritmasi, 80 oC CH C CH CH2 vinilatsetilen (1-buten-3-in) CH CH 3 60-70 oC; 15 atm. (CO)2Ni[P(C6H5)3]2 benzol CH CH 4 N i ( C N ) 2 5 0 - 6 0 o C ; b o s i m siklooktatetrayen C C R' R katalizator C C R' R n n poliyen Atsetilen CuCl 2 va oksidlovchilar ishtirokida polikondensatlanish reaksiyasiga kirishganda karbin hosil bo‘ladi: CH CH n O2; CuCl2 C C n H2O n karbin +

Karbin termik barqaror (2300  Cgacha qizdirganda ham o‘zgarmaydi) yuqori molekulali birikma bo‘lib, uning molekulasi faqat sp -gibridlangan holatdagi uglerod atomlaridan tuzilgan. Karbinning polimer zanjirida faqat kumulyativ qo‘sh bog‘lar borligi isbotlangan:  C  C  C  C  C  Karbinni uglerodning uchinchi allotropik shakl o‘zgarishi deb qarash mumkin. O‘rin olish reaksiyalari. Atsetilen va 1-alkinlar kuchsiz C  H-kislotalar xossalariga ega bo‘lib, molekulasidagi  C  H guruh vodorodi metallarga almashina oladi. Bu reaksiya metallash reaksiyasi deyiladi. 150  Cgacha qizdirilgan natriy ustidan o‘tkazilganda atsetilen natriy atsetilenidga aylanadi. Natriy atsetilenidni  220  Cga qizdirib dinatriy atsetilenid olinadi. Natriy va kaliy atsetilenidlarini tegishli amidlar ta’sirida past haroratda ham olsa bo‘ladi: H C C H N a ; 1 5 0 o C H C C N a N a ; 2 2 0 o C 1 2 H 2 C C N aN a d i n a t r i y a t s e t i l e n i d1 2 H 2 2 N a N H 2 ; s u y u q N H 3 - 2 N H 3 n a t r i y a t s e - t i l e n i d Atsetilen va 1-alkinlar kumush gidroksidning va mis (I) tuzlarining ammiakdagi eritmalari (kumush va misammiakatlari) bilan reaksiyaga kirishib, suvda, spirtda va ko‘pchilik boshqa erituvchilarda erimaydigan kumush va mis (I) atsetilenidlari cho‘kmalarini hosil qiladi:H C CH A g C C A g + 4N H 3 + 2H 2O 2Ag(NH3)2OH kumush atsetilenidi C CH R C C Cu + 2NH 3 + H 2O R Cu(NH3)2OH Mis va kumush atsetilenidlar quruq holda beqaror birikmalar bo‘lib, qizdirilganda yoki zarba ta’sirida portlab parchalanadi. Kumush atsetilenidning hosil bo‘lishi  C  H guruh uchun sifat reaksiyasi hisoblanadi. Atsetilenidlar

turli sintezlarda (masalan, uch bog‘i bor zanjirni uzaytirishda) ishlatiladi. Buning uchun atsetilenidlar alkil galogenid yoki dialkil sulfatlar bilan alkillanadi:H C C N a + Br C11H 23 H C C C11H23+ NaBr C2H 5 C C N a 2 + (C2H 5)2SO4 C2H5 C C C2H 5 2 + N a2SO 4 Muhim vakillari Atsetilen. Atsetilen rangsiz gaz, sof holda salgina efir hidiga ega. Uning elementlardan hosil bo‘lish issiqligi 243 kJ/mol, yonish issiqligi 1307 kJ/molga teng. Atsetilen elementlardan hosil bo‘lishida ko‘p issiqlik yutilishi va shuning oqibatida yonganda ancha issiqlik chiqishi sababli u havo bilan o‘tolish va portlash xavfi katta aralashmalar hosil qiladi. Yuqori bosimda va ayniqsa suyuq yoki qattiq holatda atsetilen juda oson portlaydi. Atsetilen suvda yomon, atseton va xloroformda yaxshi eriydi. Shuning uchun ham uning atsetondagi eritmasi temir ballonlarda bosim ostida saqlanadi va tashiladi. Atsetilen ravshan alanga berib yonadi va juda ko‘p qurum hosil qiladi. Har yili dunyoda 6 mln. Tonnadan ziyod atsetilen ishlab chiqariladi. U avtogen payvandlash va metallarni qirqishda (atsetilen yonganda harorat 3150  Cga yetadi), propargil spirt, vinilxlorid, dixloretilen, akrilonitril, vinilatsetat, vinilatsetilenva hokazolarni olishda ishlatiladi. Vinil atsetilen (1-buten-3-in). 5  Cda qaynaydigan gaz bo‘lib, atsetilenni dimerlash bilan olinadi. Vinil atsetilen 2-xlor-1,3-butadiyen (xloropren), vinil metilketon, 1,3-butadiyenva hokazolarni olishda ishlatiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. R.A. Shoymardonov, M.Y. Ergashov . Organik kimyo . - Тоshkent: “Мuharrir” nashriyoti, 2013. 504 b. 2 . Юсупов Д., Туробжонов С.М., Кодиров Х.Э., Икромов А., Каримов А.У. Органик кимёнинг бошлангич асослари. Тошкент, 2006. -290 б. 3. Sobirov Z. Organik kimyo. Toshkent, 2005. - 403 б. 4. Alovitdinov A.B., Ismatullaeva M.G., Xolmuradov N.A. Organik kimyo, T.; O’qituvchi, NMIU, 2005.-416 б. 5 . Юнусов Р.Ю.Органик кимё. Т.: Ўзбекистон, 1995. -328 б. 6.Shohidoyatov H.M., H.O’. Xo’janiyozov., H.S. Tojimuxamedov. Organik kimyo.-T.: «Fan va texnologiya», 2014. 800 b. 7.Garey Francis.A.Ogaik chemistry / INTERNATIONA EDITION Copright@ 2000. 547 dc21.WWW mhhe;com.

Похожие

Alkinlarning kimyoviy xossalari

Alkanlar. Olinishi, fizik va kimyoviy xossalari

Alkadiyenlarning olinishi, fizik va kimyoviy xossalari

Oqsillarning fizik-kimyoviy xossalari

Kolloidlarning olinishi va xossalari