Alkadiyenlarning olinishi, fizik va kimyoviy xossalari

Alkadiyenlarning olinishi, fizik va kimyoviy xossalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

401.796875 KB

Alkadiyenlarning olinishi, fizik va kimyoviy xossalari. Ishlatilishi va muhim birikmalari. Reja: 1. Sinflanishi, nomenklaturasi va izomeriyasi 2. Olinish usullari 3. Fizikaviy xossalari va tuzilishi 4. Kimyoviy xossalari

ALKADIYENLAR Molekulasida ikkita qo‘sh bog‘ tutgan to‘yinmagan uglevodorodlar alkadiyenlar (diyen uglevodorodlar) debataladi. Ularning umumiy formulasi C n H 2n-2 bilan ifodalanadi. Diyenlar alkinlarga izomer hisoblanadi. Sinflanishi, nomenklaturasi va izomeriyasi Alkadiyenlar ikkita qo‘shbog‘ning bir-biriga nisbatan joylashishiga qarab uch turga bo‘linadi: 1.Kumulyativ qo‘shbog‘li diyenlar (allenlaryoki 1,2-alkadiyenlar). Bularga allen va uning gomologlari kiradi. 2.Konyugirlangan (oralatma) qo‘shbog‘li diyen uglevodorodlar yoki 1,3-alkadiyenlar . Bularda ikkita qo‘shbog‘ bitta oddiy bog‘ bilan ajratilgan bo‘ladi. 3.Izolyatsiyalangan yoki ajratilgan qo‘shbog‘li diyen uglevodorodlar yoki 1,4-, 1,5-, 1,6- va hokazo alkadiyenlar. Bularda ikkita qo‘shbog‘ bir-biridan ikki va undan ortiq oddiy bog‘lar bilan ajratilgan. Ba’zi diyen uglevodorodlarning trivial nomlari hozir ham qo‘llaniladi: CH2 C CH2 CH 2 C CH 3 CH CH 2 allen izopren Sistematik nomenklaturaga ko‘ra diyen uglevodorodlar alkadiyenlar deyiladi. Ularning nomlari tegishli alkanlar nomida gi oxirgi harfni –diyen qo‘shimchasiga almashtirish bilan hosil qilinadi: CH2 CH CH CH2 CH 3 CH CH CH 2 CH CH 2 1,3-butadiyen 1,4-geksadiyen Alkadiyenlarda uglerod skeletining izomeriyasi, qo‘sh bog‘larning holat izomeriyasi, aylanma izomeriya va geometrik izomeriya uchraydi. CH2 C CH2 C C C C C C CH2 CH2 C C

1,3-butadiyen ikkita tekis (S- sis va S- trans ) aylanma izomer shaklida bo‘ladi va ular oddiy C–C bog‘ atrofida aylanish natijasida bir-biriga o‘tib turadi.Xona haroratida 1,3-butadiyenning taxminan 99 foizi barqaror S- trans -, 1 foizi esa S- sis shaklida bo‘ladi.CH2 C C H CH2 H CH2 C C H H CH 2 S- sis - S- trans - Diyen uglevodorodlardan 1,3-butadiyen va izopren katta amaliy ahamiyatga ega. Chunki ularning polimerlanish mahsulotlari (tabiiy va sintetik kauchuklar) xalq xo‘jaligida keng ishlatiladi. Shuning uchun 1,3-butadiyen va izoprenning olinish usullari bilan tanishamiz. Olinish usullari 1,3-Butadiyen sanoatda asosan neft krekingida hosil bo‘ladigan butan- butenli fraksiyani katalitik degidrogenlash bilan olinadi: CH 3 CH 2 CH2 CH 3+ CH 3 CH CH CH 3 Cr2O3/Al2O 3 600-680 oC CH 2 CH CH CH 2 2 + 3H2 Izopren sanoatda neft krekingida hosil bo‘ladigan pentan-penten lifraksiyani kataliti k degidrogenlash bilan olinadi: CH3 CH CH 2 CH3+CH3 C CH CH3 Cr2O3/A l2O3 560-600 oC CH2 C CH 3 CH CH 2 2 + 3H2 CH3 CH 3 Sintetik kauchuk olish uchun dunyo miqyosida har yili bir necha million tonna 1,3-butadiyen va izopren ishlab chiqariladi. 1,3-Butadiyenni1,4-butandiolni degidratlash, shuningdek, 1,4- dixlorbutanni degidrogalogenlash bilan ham olish mumkin:

CH2 CH2 CH 2 CH2 OH O H 2KO H (etanol);  H 3PO4;  -2H2O -2K Cl; -2H 2O CH2 CH2 CH 2 CH2 Cl Cl CH2 CH CH CH 2 1,4-butandiol 1,4-dixlorbutanXlorpren hozirgi vaqtda 1,3-butadiyendan quyidagi arzon usul bilan olinmoqda: CH2 CH CH CH2+ Cl2 300 oC CH2 CH CH CH2 Cl Cl +CH2 CH CH CH2 Cl Cl , 1,4-dixlor-2-buten 3,4-dixlor-1-buten CH 2 CH CH CH2 Cl Cl Cu2Cl2; 100 oC CH2 CH CH CH2 Cl Cl , CH2 CH CH CH2 Cl Cl + NaOH H2O; 100 oC CH2 CH C CH2 Cl + NaCl + H2O xlorpren (2-xlor-1,3-butadiyen) Xlorpren xlorprenli (neoprenli) kauchuk ishlab chiqarish uchun monomer hisoblanadi. Fizikaviy xossalari va tuzilishi 1,3-Butadiyen odatdagi sharoitda gaz, izopren va metilizopren esa suyuqliklardir (jadval). jadval Ayrim 1,3-alkadiyenlarningfizikaviydoimiyliklari Nomi Formulasi Suyuqlanishhar orati ,  C Qaynash har orati ,  C Zichligi, g/sm 3 , D 420

1,3-butadiyen CH 2  CH - CH  CH 2 -108,9 -4,5 0,6270 2-metil-1,3- butadiyenCH2 C CH CH2 CH3 -145,9 34,1 0,6810 2,3- di metil-1,3- butadiyen CH 2 C C CH 2 CH 3 H 3C -76 69,6 0,7260 1,3- pen tadiyen CH2 CH CH CH CH3 -87,5 42 0,6760 1,3-Alkadiyenlarning o‘ziga xos kimyoviy tabiatini tushunish uchun 1,3- butadiyenning elektron tuzilishini ko‘rib chiqamiz. 1,3-Butadiyenda uglerod atomlari sp 2 -gibridlangan va molekula tekis tuzilishga ega bo‘lib, undagi  - bog‘lar ham bir tekislikda yotadi. Har qaysi uglerod atomida bittadan p z - elektron bo‘lib, ular o‘z bulutini molekula tekisligining ustiga va ostiga qarab yo‘naltiradi. Molekula tekisligiga perpendikulyar yo‘nalgan tekislikda 1- va 2-, shuningdek, 3- va 4-uglerod atomlarining p z -elektron bulutlari bir-birini qoplaydi va ikkita  -bog‘ hosil bo‘ladi. H H H H HH 0,109 nm 0,134 nm 0,147 nm 0,134 nm 0,109 nm ( C s p 2 - C s p 2 ) -  - b o g '( s p 2 - s ) -   b o g ' ( s p 2 - s ) -  - b o g '( p z - p z ) -  - b o g ' Shu bilan bir qatorda bir-biriga yaqin turgan 2- va 3- uglerod atomlarining p z -elektron bulutlari ham bir-birini qisman qoplaydi (24-rasm). Natijada molekula uchun umumiy bo‘lgan to‘rt elektronli  -b ulut hosil bo‘ladi. Lekin, 1-va 2-, 3-va 4- uglerod atomlari orasidagi elektron zichligi 2- va 3- uglerod atomlari orasidag izichlikdan katta. Chunki 1- va 2-, shuningdek, 3- va 4- uglerod atomlarining p z -elektron bulutlari bir-birini kuchliroq, 2- va 3-

uglerod atomlarining p z -elektron bulutlari esa bir-birini kuchsizroq qoplaydi. 1,3-Butadiyendagi p-elektron bulutlarining bunday ta’sirlashuvi natijasida uglerod-uglerod bog‘larining uzunligi o‘zgaradi. 1- va 2-, 3- va 4- uglerod atomlari orasidagi bog‘larning uzunligi (0,134 nm), etilendagi C  C qo‘shbog‘ining uzunligi (0,133 nm)dan katta, 2-va 3-uglerodlar orasidagi bog‘ning uzunligi (0,147 nm) esa etandagi C–C oddiy bog‘ining uzunligi (0,154 nm) dan kichik bo‘lib qoladi. Demak, 1,3-butadiyen molekulasidagi uglerod atomlari orasida haqiqiy qo‘sh bog‘ ham, oddiy bog‘ ham yo‘q. Uchala C–C bog‘lari ham oraliq tabiatga ega bo‘lib, qo‘sh bog‘lar oddiy bog‘ga, oddiy bog‘ esa o‘z tabiati bilan qo‘sh bog‘ga birmuncha yaqinlashadi. 1,3- Butadiyenning haqiqiy tuzilishini bitta formula bilan ifodalab bo‘lmaydi. Rezonans nazariyasi gako‘ra 1,3-butadiyenni to‘rtta strukturaning rezonans gibridi deb qarash mumkin. rasm. 1,3-Butadiyen molekulasida  -bog‘larning hosil bo‘lishi. 1,3-Butadiyen molekulasi uchun hisoblangan bog‘ tartibi va erkin valentlik indeksi qiymatlariuning molekulyar diagrammasida keltirilgan. Taqqoslash uchun etilen va etanning molekulyar diagrammalarini ham keltiramiz. Molekulyar diagrammadan ko‘rinib turibdiki, 1-2 va 3-4 bog‘lar qariyb qo‘shbog‘lar hisoblanadi. Chunki bubog‘larning tartibi (1,894) va chetdagi uglerod atomlarining erkin valentlik indeksi (0,834) etilen molekulasidagi qiymatlarga juda yaqin. O‘rtadagi uglerod atomlarining erkin valentlik indeksi (0,391) esa benzol molekulasidagi uglerod atomining erkin valentlik indeksi (0,399)ga juda yaqin turadi. Shun dayqilib, 1,3-butadiyen

molekulasida chetdagi uglerod atomlari, o‘rtadagilariga qaraganda ko‘proq to‘yinmagandir. Erkin valentlik indeksi yoki uglerod atomining nisbiy to‘yinmaganligiC C H H H H 2,000 0,866 0,866 C C H H H H H H 1,000 1,3-Alkadiyenlar ajratilgan qo‘shbog‘li diyenlarga nisbatan energetik jihatdan ancha barqarordir. Buni 1,3- va 1,4-pentadiyenlarning gidrogenlanish issiqliklari miqdorini taqqoslash misolida ko‘rish mumkin. Ikkala uglevodorod ham gidrogenlanganda ikki mol vodorod nibiriktirib, bir xil birikmaga– n - pentanga aylanadi. Lekin 1,3-pentadiyenni gidrogenlaganda 226 kJ/mol, 1,4- pentadiyennigidrogenlaganda esa 256 kJ/mol energiyaajraladi. 1,3- pentadiyenni gidrogenlaganda 1,4-pentadiyenni gidrogenlashdagiga nisbatan 30 kJ/mol energiyaning kam chiqishi, uning kam energiya saqlashini, ya’ni, tutash qo‘shbog‘li 1,3-pentadiyen ajratilgan qo‘sh bog‘li 1,4-pentadiyenga nisbatan barqaror ekanligini ko‘rsatadi. Shuningdek, alkenlarni katalitik gidrogenlaganda o‘rtacha 126 kJ/mol energiya ajralgani holda, 1,3- butadiyenni gidrogenlaganda 252 kJ/mol emas, balki 236 kJ/mol energiya ajraladi. Demak, qo‘shbog‘larning navbatlashib kelishi (  ,  - tutashish) ikkita qo‘shbog‘ning energiyasini 15 kJ/molga kamaytiradi. Bunga mezomeriya yoki tutashish effekti yoki rezonans energiyasi deyiladi. C CH H H CH C H H 1 2 3 4 0,834 0,391 0,391 0,834 1,894 1,447 1,894 bog' tartibi

1,3-Alkadiyenlarni hosil bo‘lish issiqligi ham ajratilgan qo‘shbog‘li diyen uglevodorodlarnikidan kichik. Molekulaning hosil bo‘lishida issiqlik qanchalik kam ajralsa, uning bog‘larini uzish uchun shunchalik kam enegiya talab qilinadi. Shuning uchun ham 1,3-alkadiyenlardagi qo‘shbog‘larning uzilishi ajratilgan qo‘shbog‘larning uzilishiga nisbatan oson. Shuning uchun 1,3-alka-diyenlarning reaksiyaga kirishish qobiliyati alkenlar va ajratilgan qo‘shbog‘li diyenuglevodorodlarga nisbatan yuqoridir. 1,3-Butadiyendagi  ,  -tutashishni egik ko‘rsatkichlar bilan yoki bog‘larning bir-biriga yaqinlashuvini, ya’ni molekula uchun umumiy bo‘lgan to‘rt elektronli  -bulut hosil bo‘lishini punktir chiziq bilan tasvirlash mumkin:H 2C C H C H C H 2 C H 2 C H C H H 2C  -Bog‘larning o‘zaro ta’sirlashuvini tasvirlash uchun ba’zan quyidagi formuladan ham foydalaniladi: H2C CH HC CH2 1,3-Butadiyen molekulasidagi qo‘shbog‘larning bunday ta’siriga  ,  - tutashishning statik y oki mezomer effekti deyiladi. Reaksiya jarayonida reagentlar ta’sirida tutashish kuchayadi va uning dinamik effekti (tautomer effekt) vujudga keladi. Kimyoviy xossalari Izolyatsiyalangan yoki ajratilgan qo‘shbog‘li diyenlar alkenlar xossalarini namoyon qiladi. 1,3-Alkadiyenlar uchun esa birikish va polimerlanish reaksiyalari xos. Ularning birikish reaksiyalarida 1,2- va 1,4-birikish mahsulotlari hosil bo‘ladi. Birikish mahsulotlarining nisbati alkadiyenlarning tuzilishi, reaksiya harorati, erituvchining qutbliligi va reagentning tabiatiga bog‘liq.

1.Gidrogenlash. 1,3-Alkadiyenlar ni katalitik gidrogenlaganda alkenlar va alkanlar hosil bo‘ladi:CH2 CH CH CH2 H2/Ni CH2 CH CH2 CH3 CH3 CH CH CH3 (1,2-birikish mahsuloti) (1,4-birikish mahsuloti) H2/Ni CH3CH2CH2CH3 2.Elektrofil reagentlarning birikishi. 1,3-Alkadiyenlarga vodorod galogenidlar, galogenlar va boshqa elektrofil reagentlar birikkanda 1,2- va1,4- birikish mahsulotlarining aralashmasi hosil bo‘ladi: H 2C CH H C CH2 Br2 H 2C CH CH CH 2 Br Br + C C H BrH 2C CH2Br H 3,4-dibrom-1-butentrans-1,4-dibrom-2-buten H2C CH HC CH2 HBr H3C CH CH CH2 + HC CH Br H3C CH2Br 3-brom-1-buten 1-brom-2-buten 1,3-Butadiyenga bir mol bromning birikish reaksiyasi 80  Cda CCl 4 eritmasida olib borilsa, 80% 1,2- birikish va 20% 1,4-birikish mahsuloti, 40 o Cda esa aksincha, 20% 1,2-birikishva 80% 1,4-birikish mahsuloti hosil bo‘ladi. Xuddi shuningdek, 1,3-butadiyenga vodorod bromidning birikish reaksiyasi 40  Cda olib borilsa, 80% 1,4- birikish va 20% 1,2-birikish mahsuloti, 80  Cda esa aksincha 80% 1,2- birikishva 20% 1,4-birikish mahsuloti hosil bo‘ladi. 1,3-Alkadiyenlarga elektrofil reagentlarning birikishi ionli (elektrofil) va radikal mexanizmlarda borishi mumkin. Bu mexanizmlarni 1,3-butadiyenga bromning birikishi misolida ko‘rib chiqamiz. Bromning elektrofil mexanizm bo‘yicha birikishida dastlab uning musbat zaryadlangan (kation) qismi 1,3-butadiyen molekulasidagi bitta qo‘shbog‘ning p-elektronlariga hujum qilib, beqaror  -kompleks (I)ni hosil qiladi.  -Kompleks tezlik bilan allil tipidagi to‘yinmagan oraliq karbokationga aylanadi. Bu karbokationning tuzilishini II a va Iib rezonans formulalar bilan

tasvirlash mumkin. Brom anioni to‘yinmagan karbokationning 2-uglerod atomiga birikib1,2-, 4-uglerod atomiga birikib 1,4-birikish mahsulotini hosil qiladi:H2C CH HC CH2 Br2 H2C CH HC CH2 Br+ Br- -kompleks BrH2C CH HC CH2 BrH2C HC CH CH2 II a II b I +Br- BrH 2C CH CH CH 2 Br + BrH2C H C CH CH2Br 3,4-dibrom-1-buten 1,4-dibrom-2-buten 66% 34% Iia va Iib rezonans formulalar bir-biridan faqat elektronlarning joylashishi bilangina farq qiladi. Bu strukturalar alohida-alohida emas, balki,  - elektronlari va zaryadi delokallashgan nisbatan barqaror oraliq (mezomer) kation holida mavjud bo‘ladi, degan fikrlar ham bor: CH 2 CH CH BrH 2C + mezomerkation Brom anioni C 2 gabiriksa, 1,2-birikishmahsuloti, C 4 gabiriksa 1,4-birikish mahsuloti hosil bo‘ladi. 1,3-Butadiyen gabromning radikal birikishida asosan 1,4-birikish mahsuloti hosil bo‘ladi: H 2C CH H C CH 2 BrH 2C CH H C CH 2 BrH 2C H C CH CH 2 BrH 2C H C CH CH 2Br CH 2 CH CH BrH 2C + Br yoki + Br Br Br

Tabiiy kauchuk. Tabiiy kauchuk geveya, gvayulla, ko‘ksag‘iz, tog‘sag‘iz va boshqa kauchukli o‘simliklarning sutsimon shirasi (lateksi) dan olinadigan yuqori molekulyar elastik moddadir. Janubiy Amerika hindlari bu sutsimon shirani kaochou («kao»-daraxt, «chou»-yig‘lash), ya’ni daraxt ko‘z yoshi deb ataganlar. Keyinchalik bu moddaning xossalarini o‘rgangan fransuz olimlari unga kauchuk deb nom berdilar. Qator tropik mamlakatlarda kauchuk hozir ham ko‘p miqdorda geveya daraxtidan olinadi. Tabiiy kauchuk molekulyar massasi turlicha (50000dan 3 000 000gacha) bo‘lganpolimergomologlararalashmasibo‘lib, uningasosiyqisminimolekulyarmassasibirmilliondankattaroqbo‘lganfraksiyalart ashkilqiladi. Rentgen struktur tahlil usuli yordamida olib borilgan tadqiqotlar tabiiy kauchukni stereoregulyar sis -1,4-poliizopren tuzilishiga (ya’ni, metilen guruhlari qo‘shbog‘ga nisbatan bir tomonda joylashgan) ega ekanligini ko‘rsatdi. Shunday qilib, tabiiy kauchukning chiziqsimon makromolekulalari minglab izopren qoldiqlari (zvenolari) dan tuzilgan:C C H2C H3C CH 2 H CH2 C H3C C CH2 H CH 2 C H 3C C CH 2 H ... ... sis -1,4-poliizopren (tabiiykauchuk)

Foydalanilgan adabiyotlar 1. R.A. Shoymardonov, M.Y. Ergashov . Organik kimyo . - Тоshkent: “Мuharrir” nashriyoti, 2013. 504 b. 2 . Юсупов Д., Туробжонов С.М., Кодиров Х.Э., Икромов А., Каримов А.У. Органик кимёнинг бошлангич асослари. Тошкент, 2006. -290 б. 3. Sobirov Z. Organik kimyo. Toshkent, 2005. - 403 б. 4. Alovitdinov A.B., Ismatullaeva M.G., Xolmuradov N.A. Organik kimyo, T.; O’qituvchi, NMIU, 2005.-416 б. 5 . Юнусов Р.Ю.Органик кимё. Т.: Ўзбекистон, 1995. -328 б. 6.Shohidoyatov H.M., H.O’. Xo’janiyozov., H.S. Tojimuxamedov. Organik kimyo.-T.: «Fan va texnologiya», 2014. 800 b. 7.Garey Francis.A.Ogaik chemistry / INTERNATIONA EDITION Copright@ 2000. 547 dc21.WWW mhhe;com.

Похожие

Alkanlar. Olinishi, fizik va kimyoviy xossalari

Alkinlarning olinishi, kimyoviy va fizik xossalari

Oqsillarning fizik-kimyoviy xossalari

Kolloidlarning olinishi va xossalari

Nuklein kislotalar, tuzilishi va vazifalari. Nuklein kislotalarning fizik-kimyoviy xossalari