Fizik – kimyoviy tahlil uslublari - Химия - Рефераты

Fizik – kimyoviy tahlil uslublari

Загружено в:

25.11.2022

Скачано:

0

Размер:

884.087890625 KB

Fizik – kimyoviy tahlil uslublari Reja: 1. Optik tahlil usullari 2. Spektroskopiya tahlil uslublari 3. Xromatografik tahlil usulining sinflari

1. Optik tahlil usullari Tayanch iboralar : Fotometrik usulning afzalligi va kamchiligi, Fotometrik usulning ishlatish sohalari, refraktometrik usuli, molyar refraksiya, refraktometrik usulning ishlatilishi, polyarimetrik usul, optik aktiv moddalarning turlari, polyarimetrik usulning ishlatilishi. Tahlilning optik usullari moddalarning elektromagnit nurlanish (yorug’lik nuri) energiyasi bilan ta`sirlashishi natijasida o’zgaradigan parametrlarni o’lchashga asoslangan. Tahlilning optik usullari quyidagilarga bo’linadi: 1. Refraktrometrik – moddaning yorug’lik nuri sindirish ko’rsatgichini o’lchashga asoslangan. 2. Nefelometrik – eritmaga tushayotgan yorug’lik nurining eritmada yoyilish intensivligini o’lchashga asoslangan. 3. Turbidimetrik - eritmadan o’tgan yorug’lik nuri intensivligini kamayishini o’lchashga asoslangan. 4. Polyarimetrik - qutblangan nur tekisligining burilish burchagini o’lchashga asoslangan. 5. Emission – atomning qo’zgalgan holatida, ya`ni elektronning bir energetik qavatdan boshqa energetik qavatga, o’tishida chiqqan nur intensivligini o’lchashga asoslangan. 6. Adsorbsion – moddalarning elektromagnit nurlarni tanlab yutishiga asoslangan, bo’lib yorug’lik nuri yutilishining asosiy qonuniga bo’ysunadi. Yorug’lik nuri yutilishining asosiy qonuni. (Buger-Lambert-Ber qonuni). Ma`lumki, modda atom yoki ionlar yorug’likni yutganda ularning energetik holati o’zgaradi, aniqrogi energiyasi kam E 1 holatdan energiyasi yuqori E 2 holatga o’tadi. Shu paytda modda tarkibida “elektron o’tish” ro’y beradi, bu o’tish faqat aniq energiyali yorug’lik nuri (kvant) yutilganda ro’y beradi. Bu yutilish faqatgina

yutiladigan energiya kvantining miqdori shu elektron o’tishga to’g’ri keluvchi energiya farqi (∆E) ga teng bo’lganda amalga oshadi, ya`ni h - Plank doimiysi 6,625 * 10 -34 joul. sek; v - Yutilgan yorug’likning tebranish chastotasi, Gc. Ko’rinib turibdiki, tushayotgan yorug’likning bir qismi moddaga yutilib qoladi. Natijada tushayotgan nurning bir qismi "qatlam" ga yutilib o’z intensivligini kamaytiradi. Moddadan o’tayotgan nur intensivligi (J) ning kamayishi (J/J 0 ), yutuvchi modda miqdori (C) va qatlami qalinligi (l) orasidagi bog’lanish yorug’lik yutilishining asosiy qonuni deyiladi. O’tayotgan nur intensivligi kamayishini o’lchash uchun, shu nurning toza erituvchidan o’tgandagi intensivligi J 0 -, aniqlanayotgan moddaning shu erituvchidagi eritmasidan o’tgandagi intensivligi J- ni solishtirish bilan erigan modda miqdori aniqlanadi. Bir hil materialdan iborat teng qalinlikdagi qatlam eritmadan o’tgan yorug’likning tarqalishi va qaytishi teng bo’lib, ular intensivligining kamayishi eritmaning konsentrasiyasiga bog’liqdir. Har qanday eritmadan o’tgan nur intensivligining kamayishi o’tkazuvchanlik koeffisienti bilan tavsiflanadi: bunda, T - o’tkazuvchanlik koeffisienti J va J 0 - o’tgan va tushgan nurlar intensivligidir O’tkazuvchanlikning manfiy ishorali o’nli logarifmi eritmaning optik zichligi deyiladi:

1 - chizma. Buger - Lambert qonunining grafik ko’rinishi Eritmaning optik zichligi (A) bilan yutuvchi qatlam qalinligi orasidagi bog’lanish Buger (1729 y) va Lambert (1760 y) tomonidan o’rganilgan bo’lib, quyidagicha ifodalanadi: A = R * l R - proportcionallik koeffisientii; l - eritma qavatining qalinligi, ya`ni kyuvetaning o’lchami (sm). Ta’rif: Moddaning bir hil qalinlikka ega bo’lgan bir jinsli qatlamlari unga tushayotgan yorug’lik energiyasini teng ulushlarda yutadi. Bu bog’lanish grafikda (1-chizma) quyidagi ko’rinishda bo’ladi. Yutuvchi qatlam teng qiymatlarga bo’lingan yorug’lik intensivligi har bir bo’lakdan o’tgandan (2- chizma) kamayib boradi, ya`ni. 2-chizma. Yorug’lik oqimi intensivligining yutuvchi qatlam qalinligiga bog’liq holda o’zgarishi. va hokazo. n

Umumiy holda J = J 0 /n l modda konsentrasiyasi doimiy bo’lganda yuqoridagi formuladan foydalanib yutuvchi qatlam qalinligini, yorug’lik kuchi qanchaga kamayishini nur yutilishning molyar sindirish koeffisientiini ham hisoblash mumkin. logarifimlasak, nur yutilishining molyar sindirish koeffisienti deyiladi. Unda, ifodaga ega bo’lamiz. Eritma kontsenratsiyasi bilan eritma optik zichligi orasidagi bog’lanish esa Ber qonuni (1852 y) bilan ta`riflanadi: Yutuvchi qatlam qalinligi o’zgarmas bo’lganda eritmaning optik zichligi erigan modda konsentrasiyasiga to’g’ri proportsional bo’ladi. R l - proporsionallik koeffisientii. Buger - Lambert va Ber qonunlarini umumlashtirib, yorug’lik yutilishining asosiy qonuni formulasiga ega bo’lamiz: ya`ni, eritmaning optik zichligi aniqlanuvchi moddaning molyar nur yutilishining molyar sindirish koeffisientii ( ε ) ga, konsentrasiyasiga (C, mol/l) va yutuvchi qatlam qalinligi (l,sm) ga to’g’ri proporsional.

3 - chizma. Darajalash grafiki. l-const bo’lganda eritmaga monoxromatik nur tushganda, eritmaning optik zichligi bilan eritma konsentrasiyasi orasidagi bog’lanish grafigi quyidagicha bo’lib (3-chizma) darajalash grafigi ham deyiladi. Optik tahlil usullari bilan eritma konsentrasiyasini aniqlash yo’llari. 1. Darajalash grafik usuli. Buger-Lambert-Ber qonuniga asoslanib eritmaning optik zichligi bilan eritma konsentrasiyasi (standart eritma ishlatiladi) orasidagi bog’lanish grafigi chiziladi, bu ko’pincha darajalash grafigi deyiladi. Grafik kam deganda 3ta yoki 5ta nuqta asosida chiziladi. Noma`lum konsentrasiyadagi eritmaning optik zichligi aniqlanib, darajalash grafigidan ekstrapolyasiya usulida eritma konsentrasiyasi topiladi(3-chizma). 2. Nur yutilishining molyar sindirish koeffisientii usuli. Bu usulda bir nechta standart eritmalarning optik zichliklari aniqlanib, nur yutilishining molyar sindirish koeffisientiining qiymati hisoblanadi. Hisoblangan nur yutilishining molyar sindirish koeffisientiining o’rtacha qiymati olinadi. Noma`lum eritmaning optik zichligi o’lchanib, eritma konsentrasiyasi C x = A n / ε l formula bilan hisoblab topiladi. Modda miqdori C X * M A * V a * V K formuladan foydalanib hisoblanadi. M A - aniqlovchi moddaning molyar massasi (ionlar uchun elementning atom massasi) V a - (alikvot) rangli eritma tayyorlash uchun olingan eritma hajmi V pipetka - eritma tayyorlash uchun olingan hajm (o’lchov pipetkasining hajmi)

V K - tahlil qilinayotgan eritmaning umumiy hajmi (o’lchov kolbasi hajmi) Usulning cheklanganligi shundaki, eritma konsentrasiyasi BugerLambert- Ber qonuniga bo’ysunadigan chegarada tayyorlanadi. 3. Standart taqqoslash usuli. Bu usulda ε -const va l-const bo’lganda standart va noma`lum eritmalarning optik zichliklari o’lchanib, tenglama tenglashtirib o’zgarmas qiymatlar tashlab yuboriladi, Tahlil qilinayotgan eritma suyultirish usuli bilan tayyorlangan bo’lsa, modda miqdorini gramm yoki mg. da ifodalanadi. g x = C x * V 0 * V K / V a g x - aniqlanuvchi modda miqdori, mg. V 0 - optik zichligi o’lchanayotgan rangli eritma hajmi, ml. V K - tahlil qilinayotgan eritmaning umumiy hajmi (o’lchov kolbasi hajmi), ml. V a (alikvot) - rangli eritma tayyorlash uchun olingan eritma hajmi, ml. Refraktometrik tahlil usuli . Refraktometrik tahlil usuli tahlil qilinadigan moddalarning nur sindirish ko’rsatkichining o’lchanishiga asoslangan. Har qanday toza modda ma`lum bir nur sindirish ko’rsatgichiga ega. Nur sindirish ko’rsatgichini qiymatiga qarab, moddalarning tozalik darajasi aniqlanadi. Yorug’lik yo’nalishining bir muhitdan ikkinchi muhitga o’tishida o’zgarishi yorug’likning sinishi yoki refraktsiyasi deyiladi. Moddalarning sindirish ko’rsatkichini o’lchaydigan asboblar refraktometrlar deb, tahlil usuliga esa refraktometrik tahlil usuli deyiladi. Yorug’lik nuri ikki shaffof muhit sirt fazasida tushayotganda bir qismi qaytadi, bir qismi ikkinchi muhitda tarqaladi (sinadi). Yorug’likning ikkinchi muhitda tarqalishi yorug’likning sinish qonunlariga bo’ysunadi (fizika kursidan ma`lum).

1. Tushuvchi nur, singan nur va muhitlar chegarasidagi nurning tushish nuqtasiga tushirilgan perpendikulyar bir tekislikda yotadi. 2. Nurlarning tushish burchagi sinusi (sin α 1 ) ning nurni sinish burchagi sinusi (sin α 2 ) ga bo’lgan nisbati berilgan muhitlar uchun o’zgarmas miqdor bo’lib, ikkinchi muhitning birinchi muhitga nisbatan sindirish ko’rsatkichi (n) deyiladi. Standart sharoitda moddalarning vakuumga nisbatan olingan sindirish ko’rsatkichi, absolyut sindirish ko’rsatkich deyiladi. nisbiy sindirish ko’rsatkich absolyut sindirish ko’rsatkichlarining nisbatiga teng. (4) tenglamadan n 1(abs) sin α 1 = n 2(abs) sin α 2 . Havoga nisbatan olingan sindirish ko’rsatkich to’g’ridan-to’g’ri sindirish ko’rsatkich (n) deyiladi. Nabs= nabs(habo) * n Atmosfera bosimi va hona haroratida n abs(havo) = 1,00027 unda n abs = 1,00027 n.

Moddaning sindirish ko’rsatkichi uning tabiatini aniqlaydi. Uning qiymati tushayotgan nurning to’lqin uzunligiga va haroratga bog’liq. Tushayotgan yorug’likning to’lqin uzunligini kattalashishi bilan sindirish ko’rsatkichning qiymati kamayadi. Bir hil natijalarni olish uchun yorug’lik manbai sifatida ma`lum to’lqin uzunligiga ega bo’lgan (natriyli, simobli, vodorodli) lampalar ishlatiladi. Harorat ko’tarilishi bilan suyuqliklarning sindirish ko’rsatkichlarini qiymati kamayadi. Shuning uchun sindirish ko’rsatkichining qiymati simvoli yoniga t 0 va n ni qiymati ko’rsatiladi. Masalan: n 589 25 Lekin to’g’ridan - to’g’ri havo va suyuqlik chegarasida tushish yoki sinish burchagini o’lchash noqulay. Refraktometrlarda suyuqlik va ichki chegarasida tushish va sinish burchagi - to’la qaytish usulidan foydalanib o’lchanadi. Sindirish ko’rsatkichi bilan moddaning zichligi (d) orasida bog’lanish mavjud. Moddaning zichligi oshishi bilan sindirish ko’rsatkichini qiymati ham oshadi. f (n) = rd r-proportsionallik koeffitsienti solishtirma refraktsiya deyiladi. r-ning moddaning molekulyar og’irligiga ko’paytmasi molekulyar (molyar) refraktsiya deyiladi. R = µ* r Refraktsiyaning hisoblashda Lorenc - Lorentcning nazariy formulasi keltirilgan n – sindirish ko’rsatkich μ - molyar massa d – zichlik Molyar refraktsiyani hisoblash uchun bir hil haroratda moddaning zichligi va sindirish ko’rsatkichi o’lchanib yuqoridagi formulaga qo’yib hisoblanadi.

Molyar refraktsiya additiv hossaga ega bo’lib, molekuladagi atomlar refraktsiyasining yig’indisiga teng. Masalan: R CCl4 = R C + 4R Cl = 2,42 + 4 * 5,97 = 26,36 Atom refraktsiya har bir element uchun aniqlangan (mahsus ma`lumotnomalarda keltirilgan). Tajriba yo’li bilan hisoblangan molyar refraktsiya qiymati bilan nazariy hisoblangan refraktsiya qiymat solishtirilib, yangi aniqlangan modda formulasi to’g’risida hulosa qilinadi. Demak, molyar refraktsiya moddalarning tarkibini indentifikatsiyalashda, ayniqsa, ahamiyatli. Refraktometrik tahlil usuli oziq-ovqat sanoatida (yog’, asal, kofe) moddalarni tozaligini aniqlashda foydalaniladi. Bu usul eng oddiy instrumental tahlil usuli bo’lib, tahlil uchun oz modda miqdori talab qilinib, tez va oson bajariladi. Polyarometrik tahlil usuli D. Arago kvars kristalida (1811 -y.) va J. Bio eritmalarni aniqlashda (1815-y.) qutblangan tekislikning burilishini aniqladilar. Qutblangan nurning burilish burchagini o’rganishga asoslangan tahlil usuliga polyarometrik tahlil usuli deyiladi. Ma’lumki, bir tekislikda tebranadigan nur qutblangan nur, tekislik esa tebranish tekisligi deyiladi (1- rasm). 1 rasm a- tabiiy nur; b- qutblangan nur Qutblangan nurga perpendikulyar tekislik qutblangan tekislik deyiladi. Barcha modda va eritmalar qutblangan nurga bo’lgan munosabatiga qarab 2 ga bo’linadi.

1. Qutblangan nur tekisligini o’zgartiradigan optik aktiv moddalar. 2. Qutblangan nur tekisligini o’zgartirmaydigan optik noaktiv moddalar. Moddalarning optik aktiv xususiyati ularning kristall panjarasi va molekulaning tuzilishi bilan tavsiflanadi. Ana shu xususiyatlariga qarab optik aktiv moddalar ham ikki turga bo’linadi: — qattiq kristallar: kvars SiO 2 , NaC1O 3 va boshqalar. Ayrim ionlarni ochishda hosil qilinadigan kristall cho’kmalar. Masalan, T1AuC1 4 • 5H 2 O va PbCl 2 optik aktiv xossaga ega. Bunday moddalarning kristall panjarasi buzilsa, eritilsa optik aktiv xususiyati yo’qoladi; — ikkinchi tur optik aktiv moddalarga eritilgan yoki gaz holidagi moddalar kiradi. Ularning optik faolligi molekulaning tuzilishiga bog'liq. Bularga organik moddalardan: glukoza, vino kislotasi, morfin, olma kislotasi va boshqalar misol bo’ladi. Masalan, olma kislotasi molekulasining tuzilishini ko’raylik: Polyarimetrik tahlil usulining vazifasi ikkinchi tur moddalarni aniqlashga asoslangan. Agar optik aktiv moddadan qutblangan nur o’tsa, u qutblangan tekislikni aylantiradi. Qutblangan tekislikning ma’lum bir burchakka burilishi qutblangan tekislikning burilish burchagi (a) deyiladi. Qutblangan tekislikning burilish burchagi eritmadagi optik aktiv modda konsentratsiyasiga (C, g/ml), eritma qavatining qalinligiga (l) bog'liq: bu yerda: а sol — qutblangan tekislikning solishtirma burilishi. а sol ning qiymati qutblangan nurning to’lqin uzunligiga, haroratga, modda va erituvchining tabiatiga bog'liq. Qutblangan tekislikning molyar burilishi ( Ф ) solishtirma burilishi (a sol ) va molyar massa ( μ ) ko’paytmasiga teng: Qutblangan tekislik solishtirma yoki molyar burilishining yorug'likning to’lqin uzunligiga bog'liqligi optik burilish dispersiyasi deyiladi. To’lqin uzunligi

kamayishi bilan optik burilish ortib boradi. Yutilish spektri chiziqlari chegarasida maksimum qiymatga erishib, keyin tezda minimumga tushib, asta-sekinlik bilan oshadi (2-rasm). Bu o’zgarish Kotton effekti deyiladi: Qutblangan tekislikning solishtirma va molyar burilishi o’z ishorasini o’zgartirishi ma’lum tahliliy qiziqish uyg’otadi. Qutblangan tekislikning burilishi kuzatilmaydigan yorug'likning to’lqin uzunligi, to’lqin uzunligining nol burilishi deyiladi. Qutblangan tekislikdagi to’lqin ikkita doimiy qutblangan komponent (o’ngga D va chapga buriladigan L) dan iborat bo’lib, tegishli muhitda har biri ma’lum molyar nur yutilishining molyar sindirish koeffitsiyenti e L va e D qiymatlarida ma’lum sindirish ko’rsatkichi n L va n D ga ega bo’ladi. Nur yutilishining molyar sindirish koeffitsiyentlarining farqi aylanma dixroizmni ifodalaydi: 2 rasm. Optik burilish dispersiyasining egri chizig’i: a-amplituda; b-Kotton effekti kengligi Kotton effekti, optik burilish dispersiyasining egri chizig'i yordamida organik va koordinatsion birikmalarni tuzilish stereokimyoviy va fazoviy konformatsiya tuzilishiga baho berish mumkin. Polyarimetrik tahlil usuli hozirgi kunda mineralogiya, nanokimyo sanoatida mineral va kristall cho’kmalarni o’rganish, qand sanoatida moddalar tarkibidagi qand miqdorini aniqlash

maqsadida; yog' sanoatida refraktometrik tahlil usuli bilan birgalikda yog' tarkibini, farmatsevtika sanoatida dorilar tarkibini indentifikatsiyalashda qo’llaniladi. 2. Spektroskopiya tahlil uslublari XX asrning ikkinchi yarmiga qadar, moddaning - masalan, yangi kashf qilingan tabiiy mahsulotlarning tuzilishi- kimyoviy reaksiyalardan olingan ma’lumotlarga ko’ra aniqlangan. Bu ma’lumotlar funksional guruhlarni aniqlashni o’z ichiga olib, bunda o’rganilayotgan modda bir qator tajribalar natijasida osonlik bilan aniqlanadigan kichikroq fragmentlarga bo’lingan. Bunday tipik yondashuvga misol bu alkendagi qo’shbog’ mavjudligini katalitik gidrogenlash bilan namoyish qilish va joylashuvini ozonoliz yordamida aniqlashdir. Barcha kimyoviy dalillardan so’ng kimyogar kuzatishlarga mos keluvchi nomzod tuzilishlarni taqdim qilgan. Tuzilishning isboti o’rganilayotgan moddani boshqa ma’lum tuzilishli biror moddaga aylantirish yoki mustaqil sintez yordamida qilingan. Sifat tahlil va kimyoviy parchalash to’ldidrib borildi va tuzilishni aniqlashning katta qismi instrumental uslublariga almashtirildi. Eng keng tarqalgan uslublar va ular taqdim qilinadigan ma’lumotlar quyidagilardir: YMR spektroskopiya usuli bizga uglerod skeleti va unga biriktirilgan vodorod haqida ma’lumot beradi. Infraqizil spektroskopiya (IQ) asosan funksional guruhlarning bor yo’qligini ochib beradi. Ultrabinafsha –ko’rinuvchan nur sohasi spektroskopiyasi (UV-vis) elektron taqsimotni tekshiradi, ayniqsa π elektronlari o’zaro qoplangan (konyugatsiyalangan) tizimli moddalarni o’rganadi. Mass spektrometriya – molekulyar og’irlik va formula, molekulaning tuzilishi hamda undagi turli tuzilishli birliklarni aniqlaydi. Bu uslublar turli tumanligi bilan birga ularning barchasi energiyaning molekula tomonidan yutilishiga va bu energiya yutilishiga molekula qanday javob

berishiga doir barcha o’lchovlarga asoslangan bo’ladi. Bu uslublarni tavsiflash davomida biz ularning tuzilish aniqlashdagi amaliy tadbiqiga urg’u beramiz. Biz YMR, IQ va UV-vis spektroskopiyalarida molekula yutadigan energiya manbayi bo’lgan elektromagnit nurlanish haqida qisqacha muhokama bilan boshlaymiz. Infraqizil spektroskopiya . Infraqizil spektroskopiya YMR spektroskopiyadan oldingi instrumental usul bo’lib eng ko’p organik moddalar tuzlishini aniqlash uchun foydalaniladi. YMR spektroskopiya umuman bir noma’lum aralashmani batafsil tuzilishi haqida ma’lumot bersada IQ spektri hali ham saqlanib qolingan. Kimyogarning inventarizatsiya spektroskopiya usulidir, uning foydaligi bir molekula ichidagi qandaydir funksional guruhlarning borligini aniqlaydi. Infraqizil nurlanish elektromagnit spektrning mikroto’lqinli nurlar va ko’rinadigan nurlar o’rtasidagi qismi hisoblanadi. Infraqizil sohani 2,5·10 -6 m va 16 ·10 -6 m to’lqin uzunligida aniqlash mumkin. Ikki birliklar infraqizil spektroskopiya band bo’lgan to’lqin bor son. Bir mikrometr (µm) 10 -6 m va infraqizil sohasining rekordi 2,5-16 µm dir. To’lqin sonlari teskari santimetrda (sm -1) bo’lib shuning uchun 2,5-16 µm 4000- 625 sm -1 ga to’g’ri keladi. To’lqin raqamlar afzalligi energiyani ifodalash uchun to’g’ridan to’g’ri mutonosibdir. Shunday qilib, 4000 sm -1 yuqori energiya holati hisoblanadi 625 sm -1 kam energiya oxiri hisoblanadi. 4000- 625 sm -1 soha elektromagnit radiatsiyasi organik molekulalar ichida qo’shni guruhlar o’rtasidagi tebranish energiyasini ajratish uchun mos keladi. Nurni yutilishi molekulalarda pastki va yuqori vibratsion holatni ko’rsatadi.

meti l guruhlarini valent va deformatsion tebranishi Geksanning infraqizil spektri bo’lib, uning har hil shakldagi nur yutilish pik seryalarida intensivligida ko’rinadi. Deyarli barcha organik birikmalarni pik faolligi yoki guruh piklari 3000 sm -1 . Uglerod –vodorodni kengayish piki har hil burilish tebranishi 1460, 1380, 725sm -1 sohada bo’ladi. Bir namunaning fizik holatidan qat’iy nazar – qattiq, suyuq, gaz yoki eritma katta bo’lmagan eritmaning infraqizil spektrini yozadi. Demak toza suyuqlik namunasining spektri ikki tomchi geksan ikkita NaCl disk orasida joylashtiriladi IQ nur yuboriladi. Qattiq modda tarkibi uglerod tetraxlorid yoki xloroformda erigan bo’lishi mumkin. Ko’proq qattiq namuna KBr bilan aralashtiriladi va aralashma ingichka plastinkada infraqizil nur yo’lida joylashtiriladi. Infraqizil spektr yordamida modda tuzlishini aniqlash uchun odatda 1600-4000 sm -1 soha oralig’ida pik ko’rinadi. Bu soha alohida funksional guruhlarning tebranishini aniqlaydi. 1300-625 sm -1 soha tanilgan soha. Organik birikmalarda ko’p uchraydigan har hil bog’langan va o’tkazilgan guruhlarni chastotalari (to’lqin soni). 760 va 700 sm -1 sohadagi ikki bog’ intensivligi mono o’rinbosar benzoldagi hususiyatli pik hisoblanadi. sp 2 gibridlangan C−H ning yuqori vibratsion tebranish chastotalari 3000 sm -1 sohada kuzatiladi, bu eng muhimi spirtlarda O−H yaqqol ko’rinadi. 3-rasm

geksanol-2 ni infraqizil spektri. Individual spirtlarda O-H bog’i 3300 sm -1 sohada pik beradi bu gidroksil guruhidagi H tebranishidir. Bunda H ning ulushi kamroqdir. Spirt molekulalarini eritmasida esa qo’shiimcha H bog’lanish bo’lib bu tebranish sohasi 3600 sm -1 sohada paydo bo’ladi. Uglerod guruhlarining tarkibiy birliklari infraqizil spektroskopiya orqali juda tez ochilgan C═O qo’sh bog’ining piki 1650-1800 sm -1 sohada kuzatiladi. 3-rasm. Geksanol-2 ning infraqizil spektr ko’rinishi Karbonil piklari karbonil guruhining substrat tabiati farq qiladi. Ultrabinafsha (UV-vis) spektroskopiya. Ultrabinafsha spektroskopiyaning asosiy ahamiyati elektron energetik darajani biridan ikkinchisiga o’tishi bilan bog’liq konyugirlangan elektron tizimlari aniqlanadi. Yadro spin tarkibi va katta elektron tarkiblarni har hil energetik holatdan o’tishi alohida katta energiya tebranishiga ega. Energiya, elektronni bir elektron pog’onasidan keyingisiga o’tishiga yordam beradi. Elektromagnit spektrning ko’rinadigan va ultrabinafsha atrofida bo’ladi. Biz odatda, ultrabinafsha nur yutilish oralig’ini to’lqin uzunligini nanometrda o’lchaymiz (1nm =10 -9 m) . Shunday qilib, 400-800nm sohaga mos keladi. Qizil nur paydo bo’lish spektri past energiya oxiri bo’lib (uzun to’lqin) binafsha rang yuqori energiyali bo’ladi. (qisqa to’lqin). Ultrabinafsha nur yutilishi to’lqin uzunligi 200-400 nm oralig’idagi spektrda ko’rinadi.

15. 3-rasm. Dien uglevodorodlarini ultrabinafsha spektrini ko’rsatadi. Toza erituvchi etanolda sis, trans-1,3-siklooktadiyenni o’zgarishi. Ultrabinafsha spektri eng tipik bo’lib nur yutilishi juda keng lentalarda yoki piklarda ko’rinadi.1,3-siklooktadiyen UB spektrida faqat bitta pik bor λ max tarkibi 230nm. Konsentratsiya va yo’l uzunligi effektini to’g’rilash uchun molyar yutilish qabul qilingan ( ε ) konsentratsiya (c) molda, yo’l uzunligi (l) santimetrda. Molyar yutilishda, λ max o’lchangan bo’lsa λ max bo’lishi sifatida keltirilgan. Odatda, quyidagi birliklar holida ifoda etiladi λ max bu ma’lumotlar qarama-qarshi holatda bo’lsada shu jumladan hal qiluvchi ta’siri bor. Adabiyot ma’lumotlarida namunadagai formulani izlashingiz mumkin. 5-rasm 4 - rasm. Sis, trans 1,3-siklooktadiyenni 230 nm oralig’ida UB spektrida energetik tarkibdan elektronlarni o’tishi tasvirlangan. UB nurlanishni nur yutilishi elektronlarni yuqori band molekulyar orbitaldan (HOMO) pastki bo’sh molekulyar orbitalga (LUMO) qo’zg’aladi. 15. 4 - rasm. Sis, t rans 1,3 - Siklodienni UB spek t ri

Alkenlar va poliyenlarda π orbitallar( σ o’rniga) ham HOMO va LUMO bo’ladi. HOMO eng yuqori energetik π orbitaldan LUMO eng kam energetik π * orbitalga o’tishi. π bog’langan π orbitaldagi bir elektronni antibog’langan π * orbitalga o’tishi π → π * o’tish deyiladi. Demak, moddalarning UB sohada yutilish maksimumi asosida molekula tarkibida polien tizim borligini va konyugirlangan qo’sh bog’larning sonini aniqlash mumkin. Tarkibida karbonil guruhi tutgan moddalar-aldegidlar, ketonlar, karbon kislotalar va ularning hosilalari tabiatda va sintetik kimyoda keng tarqalgan. To’yingan aldegid va ketonlar uchun yutilish maksimumi 275-290 nm- ni tashkil etadi va yutilish n→ π * elektron o’tishga tegishli hisoblanadi. Aldegid va ketonlar yutilish maksimumining qiymatiga erituvchining tabiati ta’sir qiladi. Karbonil guruhi bilan vodorod bog’ hosil qiluvchi erituvchilar ( > С = О .... Н − О −R) yutilish maksimumining qiymatini kichik to’lqin uzunligi sohaga (gipsoxrom) siljishiga sababchi bo’ladi, chunki vodorod bog’ining hosil bo’lishi π orbitalning energetik holatini kamaytiradi. To’yinmagan aldegid va ketonlar UB sohada yuqori intensevlikdagi π ↦ π * va kamroq n ↦ π * elektron o’tishlarga tegishli yutilish maksimumlarini hosil qiladi. Karbonil guruhiga tegishli bo’lgan n ↦ π * o’tish to’yingan aldegid va ketonlarga nisbatan to’yinmagan birikmalarda katta qiymatli to’lqin uzunligini hosil qiladi.

Noma’lum moddani spektrini talqin qilishda tuzilishi ma’lum bo’lgan moddalarning spektri bilan solishtiriladi. Shunday qilib, UB spektroskopiya noma’lum moddalarning qanday tizimdan tashkil topganini bilishga, hamda ulardagi xromofor guruhlarni tabiatini aniqlashga imkon beradi. Ammo olingan natija modda tuzilishini to’liq aniqlab bera olmaydi shuning uchun boshqa fizikaviy usullarning bergan ma’lumoti bilan solishtiriladi. Mass- spektrometriya. Mass spektrometriya boshqa instrumental usullardan farq qiladi. Elektromagnit nurlanishni singishiga bog’liq emas aksincha, molekula yuqori energiyali elektron bilan bombardimon qilinganda nima sodir bo’lishini tekshiradi. Molekuladagi bitta elektronni chiqarib yuborish uchun kerak bo’ladigan elektron energiya 10 eV =230,5kkal/mol va molekula elektronini chiqaradi. AB molekula elektron ta’sir etishi orqali ionlangan holatga o’tdi. Bunda hosil bo’lgan ion molekulyar ion deyiladi yoki kation radikal hisoblanadi. Molekulyar ion (yagona elektronni yo’qotgan massa) molekulyar massa sifatida bor. Elektronni qo’zg’algan holatga keltirish uchun 10 eV energiya kerak bo’ladi taxminan esa 70 eV energiya ishlatiladi. Molekulani ionizatsiyalashi uchun beriladigan elektron energiya bu undagi kimyoviy aloqalarni buzilishi uchun yetarli emas. Bu molekulyar ionga aylantirish uchun beriladigan kuch. Molekulyar ion ichida ortiqcha energiya hisobiga u yana qayta dissotsiyalanadi. Kation radikalni dissotsiyalanishi hisobiga radikal va musbat zaryadlangan qism ajralib chiqadi. Aralashmani tez ionlash va fragmentlashda nafaqat neytral holatga o’tadi balki musbat zaryadlanadi. 5-rasmda mass spektrometrning diagramma sxemasi keltirilgan.

5- rasm. Mass spektrometrning diagrammasi. Bunda faqat musbat ionlar aniqlangan X + kichik massali zaryad va uning ko’p qismi magnit yo’liga og’ishgan. Z + kation eng yuqori massa zaryadni nisbati. (Zilberberg. C., ruxsati bilan moslashadi 2-nashri New-York WCB kimyo 2000, s 56) Zamonaviy mass spektrometr ma’lumotlarini kompyuterlashtirilgan tizimlar bilan tashishda interfakt bor. Agar mass spektrometr elektron hisoblash mashinasi EXM bilan jihozlangan bo’lsa juda ham oz miqdordagi organik dorivor moddalarni aniqlash mumkin. Mass spektrometrning eng muhim amaliy ishlaridan biri murakkab organik birikmalar, metallorganik birikmalar va peptidlarning tuzilishini aniqlashda beradigan ma’lumoti hisoblanadi. Moddalarning mass spektrini olish uchun namuna ionlanish va dissotsiyalanish jarayoniga uchrashi zarur. Molekulada bo’ladigan ionlanish va dissotsiyalanish hodisalari elektron zarbasi, fotonlar va kuchli elektr maydoni ta’sirida ro’y beradi. 15. 6-rasm benzolning mass spektr grafigini ko’rsatadi. Ba’zi ma’lumotlarga ko’ra benzolning mass spektri nisbatan oddiy mass spektrni beradi. Mass spektrda eng kuchli nisbiy tezlik 100 beriladi.

6 -rasm. Benzolning mass spektri. Pik ko’rsatkichi m/z 78 bu esa C 6 H 6 molekulyar ionga mos keladi. Ionning ko’pligi pik intensivligiga proporsional va ular piklar to’plamini intensivligini oshiradi. Molekulyar ionni mass spektridagi pikdagi m/z ni qiymati 78 bo’lib bu benzolga mos keladi. Benzol fragmentlarga ajratilganda uning mass spektridagi ionlari molekulyar ion kabi mo’l ko’l bo’lgan. Benzolning mass spektrida kichik piklarni ko’ramiz. Bu piklar aslida qayerdan kelib qoldi? 6-rasmdagi mass spektrni yagona mass spektr sifatida tushinishga harakat qilamiz. Rasmda uchta pik bor bu alohida benzollarni spektridir. Benzol molekulalardan eng ko’pi massasi 78 bo’lganini yani faqat C 12 va H 1 lik izotopini oladi. Benzol molekulalarini kichik nisbatlarida bir joyida 12 C atomi va 2 H ni yoki 13 C va 1 H o’z ichiga oladi bunda 79 molekulyar massali benzol ham bor.

Benzolning mass spektrida molekulyar ionga qaraganda, kichik bir piklar sifatida massa birligi bilan birga bo’ladi. Hamma organik birikmalar uglerod va vodorodni o’z ichiga oladi chunki albatta, barcha organik birikmalarning mass spektrida o’xshash izotopik klaster paydo bo’ladi. Izotopik klaster xlor va brom kabi atomlar aralashmasida ham bor. Bu elementlar orasida tabiiy izotopik bo’linish bor. 7-rasm xlor benzolning mass spektr ko’rinishi. Ikki molekulyar ion piklari uchun m/z 112 uchun C 6 H 5 Cl 35 m/z 114 uchun C 6 H 5 Cl 37 . m/z 114 ga qaraganda m/z 112 dagi pik uch barobar yuqori bo’ladi. Muammo- 2 . izotopik klassterni bilish uchun mass spektrometr qanday yordam beradi? Quyidagi moddalarning har bir molekulyar ionini ko’rish uchun qancha pikni kutish mumkin? Paydo bo’lgan piklarda m/z nechaga teng bo’ladi? (kichik piklar tufayli zidlashish 13 C va 2 H) a) p-dixlor benzol b) o-dixlor benzol c) p-dibrom benzol d) p-brom xlor benzol Oddiy yechim: (a)xlor ikki izotopi Cl 35 va Cl 37 .bor. p-dixlor benzolni uch izotopik shakli mavjud. Ular quyidagi tuzilishlarda ko’rsatilgan. Har biri bir hil M + da turli hil m/z da pik beradi.

Xlor benzol halqasiga elektron zarba berib ionlashtirilganda bir juft elektronni yo’qolishi nima hisobiga bo’ladi? Molekulyar ion qismlarga bo’linishi uglerod xlor bog’ining ajralishidan bo’ladi. Xlor benzolni mass spektridagi pik m/z 77. 7-rasmda bu fragmentatsion ulanish bo’ladi. Muhim intensivlikda ikkita pik yo’q bunda faqat kation m/z 77 atom massasi alkanlarni pik to’plamlarida katta ajralish yo’q masalan, m/z 43 keyingi pik pastroq intensivlikni hosil qiladi m/z 57, 71, 85. Bu qonun dekanning mass spektrida ayon.8-rasmda tasvirlangan va quyidagi sxemada ko’rsatiladi. Massasi ko’p fragmentatsion spektrometr barqaror karbokationni tashkil qiladi.

7-rasm. Xlor benzolning mass spektri 8-rasm. Dekanning mass spektri. Molekulyar ion uchun juda kichik bo’ladi 1 HYMR spektroskopiya YMR- ni birinchi marta 1946 yil AQSHda Persell va Blox, Angliyada Rollinko kuzatgan edi. YMR magnitli atom yadrolarini o’rganadi. Ta’kidlab o’tish joizki YMR uslublarini o’rganishda ko’plab elementlar qo’llanilgan va bir nechtasini o’rganib bo’lmaydi. Organik molekulalarning asosiy qismi ikkita elementdan tashkil topgan (C va H) 1 H va 13 C izotopi YMRda qo’llaniladi. YMR spektri molekulaning tuzilishi haqida ko’p ma’lumot beradi. Proton YMR spektri molekulada xar hil vodorod guruhlarning mavjudligi haqida ma’lumot beradi. 13 C YMR spektri C atomiga xos spektr beradi. 1 H va 13 C YMR spektri alohida xam birgalikda xam moddalarning molekulyar tuzilishini aniqlashda qo’llaniladi. YMR ning eng asosiy prinsiplarini 1 H YMRini muhokama qilish orqali rivojlantiramiz so’ngra 13 C YMR ni chuqurroq tushinamiz. 13 C YMR muhokamasi qisqaroqdir lekin bu 1H YMR dan ko’ra unchalik muhim bo’lmaganligi sababli ko’plab o’xshash prinsiplar ikkala spektrda xam qo’llaniladi. Elekrtonga o’xshab protonda xam spin bor -1/2dan +1/2gacha. Ikkala yadro spinlari o’rtasida energiya jihatdan farq yo’q, elektronda xam -1/2 dan +1/2 gacha spin mavjud. Elektromagnit radiatsiyalarining yutilishi ikkita spinda xar hil energiya mavjud bo’lganda yig’ilishi mumkin. Xar hil

energiya hosil qilish uchun ikki hil magnit maydon kiritilishi kerak. Proton o’zida kichkina sterjenli magnit hosil qiladi va magnit momentiga ega emas. Tashqi magnit maydon yadro magnit momentini bilan bog’liqligi maydonga berilgan energiyadan past bo’ladi. (a)tashqi magnit maydon yo’qligida yadrodagi proton spinlari tasodifiy yo’nalgan. (b) tashqi magnit maydon borligida yadro spinlari magnit maydonga parallel yoki anti parallel yo’nalgan.Past energiyali orientatsiya bilan parallel va bunday orientatsiyalangani yadroda ko’proqdir. Ikki maydon o’rtasidagi energetik farq berilgan maydon kuchlanishiga to’g’ri proporsional. Elektromagnit nurlanishni to’liq yutilishi shuni talab qiladiki past pog’onasida oldingisiga nisbatan zichroq bo’ladi. Kuchli magnit maydon berilganda signallarni ajralib chiqish sohasi aniqroq bo’ladi. 4,7 T magnit maydoni yer magnit maydonidan taxminan 100000 marta kuchlidir. Masalan,8 · 10 -5 kj/mol (1,9 · 10 -5 kkal/mol - ) o’sha orqali 1H- ni ikkita spini bo’linadi. Plank tenglamasidan bu energiya bo’shlig’i 2 · 10 -8 Hz (200MHz) nurlanishga ega radiatsiyaga bog’lanadi, bular elektromagnit spektrining radio nurlanish sohasida yotadi.

Muammo: ko’plab YMR spektrlari spektrometrda 4,7 T (1H uchun 200MHz) kuchlanishda yozib olingan. YMR spektrlarining bir avlodidagi asboblarning kuchlanishi 60MHz. Magnit maydon kuchlanish oldingi spektrometrlarda qanday bo’lgan. Tashqi magnit maydoniga atomning kuchlanish reaksiyasi xar hil elementlar uchun va xar hil izotoplar uchun yuqoridagi elementlar kabi farq qiladi. Ko’p yadroning YMR rezonans chastotalari izotopiga sezgir bo’lganligi uchun aniq farqlanadiki, YMR tajribasi bir element 1H uchun chastota 4,7 T ga 200MHz lekin 13C uchun 50,4MHz shuning uchun organik aralashmaning YMR spektri yozib olinayotgandan 1H va 13C YMR spektri xar hil tajribalarda turli hil asbob sozlamalari orqali yozib olinadi. Tashqi magnit maydoni xar hil energiyaga ega yadro spinlarini o’ziga tortadi. ∆E dagi farq berilgan maydon kuchlanishiga to’g’ri proporsional

9-rasm . YMR spektrometrining diagrammasi YMR protonlarining tushuntirilishi. Turli hil proton hodisalarining kimyoviy o’zgarish tafsifnomasini bilish orqali, o’rganilmagan birikmalardagi har hil tuzilishning ishtirok etishi deb xulosa qilish mumkin. YMR spektri shuningdek boshqa foydali ma’lumotlarga ega, jumladan: Signallar miqdori-juda ko’p har hil protonlar mavjudligi haqida ma’lumot beradi. Signal intensivligi- har hil tipdagi protonlarning maydonda o’zgargan piklari haqida ma’lumot beradi. Har bir signalning murakkabligi yoki qisqaligi nechta protonlar berilganligi yonma-yon joylashganini bildiradi. Har hil kimyoviy o’zgarishlarga ega protonlar kimyoviy siljishi noekvivalentligi (yoki kimyoviy noekvivalentlik) deyiladi. Ajralgan YMR signali har bir moddadagi kimyoviy o’zgarishi noekvivalent protonga beriladi. 9-rasmda metoksiatsetonitril (CH 3 OCH 2 CN) ning 200 MHz 1 H YMR spektrida protonlarda ikkita bo’linish bo’ladi.CH 3 O guruhidagi 3ta protonlar bir signal beradi.

10-rasm. Metoksiatsetonitrilning (CH 3 OCH 2 CN) 200 MHz dagi 1 H YMR spektri OCH 2 CN guruhidagi protonlar esa boshqa bir signalni beradi. O’sha YMR spektrida va ularning kimyoviy o’zgarishlarning asosida bo’lishini ko’ramiz. OCH 2 CN guruhidagi protonlar uglerodga bog’langan ikkita elektronegativ o’rinbosarlarga olib boradi (O va CN) va CH 3 O guruhidan ko’ra kamroq ekranlashtirilgan, shuningdek bir uglerodga bog’liq bo’lib faqat bitta elektronegativ atom (O) ga olib boradi. OCH 2 CN guruhidagi protonlar uchun signal δ 4,1ppmga yaqinlashadi. CH 3 O protonlariga muvofiq signal δ 3,3 ppm dir. Yuqori nuqtani belgilashning boshqa yo’li piklarning intensivligigini aniqlashdir. CH 3 O guruhidagi uchta ekvivalent protonlar yuqori intensiv pik beradi OCH 2 CN guruhidagi protonlar undan ko’ra pastroq intensivlik beradi. Bu spektrdagi piklar balandliklarini oddiy taqqoslashdir. Jarayon orqali eng yuqori pikni taqqoslanishi integratsiya deyiladi. Bu YMR spektri yozilayotgan vatqda elektronlanadi va integratsiyalangan maydon kompyuter ekranida ko’rinadi yoki chop qilinadi. Piklarning intensivlik nuqtasi ekvivalent protonlarning soniga proporsionaldir. Piklar integratsiyasi nisbiyligi sof emas proton miqdorini eslash muhimdir.Shuning uchun, ob’yekt

xududidagi koeffitsientlar nisbati 3:2 bo’lishi, CH 3 OCH 2 CN dagi protonlar nisbati 3:2. Lekin boshqa birikmalarda protonlarni nisbati 6:4 yoki 9:6 bo’lishi mumkin. YMR spektroskopiyasida spin-spin ta’sir. Yuqorida muhokama qilingan CH 3 OCH 2 CN ning 1 H YMR spektri oddiy, chunki har ikkala signallar singletdir ularning har biri yagona pikdan iborat. Agar signallarni ko’radigan bo’lsak bu juda oddiydir, alohida protonlar singlet bo’lib bitta piklardan iborat. Signallar 2 ta pik bo’lsa (dublet) 3 ta pik (triplet) 4ta pik (kvartet) 5ta pik (kvintet) va boshqalarga bo’linishi mumkin. 11 - rasmda 1,1-dixlor etanni 1 H YMR spektri ko’rsatilgan, unda metil protonlari uchun δ 2,1ppm da dubletga ajralgan va metil protonlari uchun δ 5,9 ppm da kvartetlanishi bilan tavsiflanadi. Alohida protonlar uchun signallardagi piklar soni bo’linishi uning multiplikatsiyasi deyiladi. 1 H YMR spektroskopiyasida bo’linishni oldindan ko’rish uchun oddiy qoidani ishlatamiz. H a uchun signal multiplikatsiyasi H a =n+1 n- ekvivalent protonlar soniga teng va H a ga yonma-yon joylashgan ikkita proton bir-biriga, yondosh atomlarga ta’sir qiladi. Dixlor etanning uchta protoni metil protoniga yonma-yon va uning signallari kvartetda ajraladi. Metil proton dubletdagi metil proton signalida ajraladi. 1,1-dixlor etanda pik ajralishi uchun metil protonlarining kimyoviy o’zgarishi qay darajada sinalishi metin protonining spin ta’siridadir.

11 rasm.1,1- dixlor etanni 200 MHzdagi 1 H YMR spektiri metil protonlarining dubletga, metin protonlarining kvartetga bo’linishi Metil protonining magnit holati lokal maydonga parallel bo’lganida u qayta kuchlanadi. Bu metil protonlarining ekranlanishinipasaytiradi va ularning signali biroz pastroq maydon kuchlanishida ko’rinadi. Aksincha, metin protonining magnit maydoni local maydoniga antiparallel bo’lganida, unga to’sqinlik qiladi va metil protonlarining ekranlanishini oshiradi. Metin protoniga nazar soladigan bo’lsak, uning signali kvartet ichidagi metil protonlar orqali ajraladi. O’xshash tahlillar quyidagi keltirilgan va 12- rasmda ochib berilgan. Metin proton metil protonlar uchun yadro spinlarining octet farqi kombinatsiyasini ko’radi.

12 rasm. 1,1-dixlor etandagi metil protonlarining singlet, metin protonlarining kvartet signal berishi Bir kombinatsiyada, barcha uchta metil protonlarining magnit hodisalari lokal maydonga qayta kuchlanadi. Boshqasida, barcha uchta metil protonlarining magnit holati lokal maydonga qarshi bo’ladi. Lokal maydon kuchaytiriladigan ikki metil protonlarining magnit holatida uchta kombinatsiya mavjud. Va nihoyat lokal maydonga qarama-qarshi ikki metil protonlarining magnit maydonida uchta kombinatsiya mavjud va bittasi uni kuchaytiradi. Bu sakkiz kombinatsiyalar metin proton uchun to’rtta aniq piklarga quyidagi 1:3:3:1 nisbatda o’sish beradi. YMR signallarining kuzatilgan bo’linishini spin-spin bo’linish kabi tasavvur qilamiz va spin-spin ta’sirga asos deymiz. YMR spektrida protonlar signali galogen ta’sirida kuchli siljishga uchrab, spektrning kuchsizroq maydonini 3m.d. qismida ko’rinadi. Masalan, CH 3 −CH 2 − CH 2 J dagi − CH 2 J protonlari spektrning 3,17m.d. qismida ikki protonli triplet holda, −CH 2 protonlar- 1,86 m.d. qismida ikki protonli sekstet holda, −CH 3 protonlar- 1,02 m.d. qismida uch protonli triplet holda namoyon bo’ladilar. Yadro spin ma’lumoti va yadro markazi kommunikatsiyasida uning asosi mavjud. Bu ma’lumot yadro markazlari o’rtasida sodir bo’ladigan aloqalardagi elektronlarning yo’llari orqali yuboriladi. Ta’sirlashuvlar soni kichkina bo’lganda uning effekti eng yaxshi bo’ladi. Qo’shni protonlar uchta aloqalar orqali ajraladi va o’zaro protonlar orasida biriktiriladi, bu 1,1-dixlor etan kabi bo’lib uch aloqa birikishi deyiladi. To’rt aloqa birikishi kuchsizroq bo’lib unchalik ko’zga tashlanmaydi. Spin-spin bo’linishning juda muhim jihati shundaki o’xshash kimyoviy o’zgarishlarga ega protonlar bir-birining signaliga bo’linmaydi. Masalan, etan YMR spektrida yagona pikni o’zida namoyon qiladi shunga qaramasdan, bir metil

protonlari va boshqalar o’rtasida o’zaro aloqa mavjud, ular bir-birining signaliga bo’linmaydi chunki ular ekvivalentdir. Spirtlarning 1 H YMR spektri. RCH 2 OH gidroksil protoni ikki protonlarga visinal bo’lib, uning signali tripletga parchalanishi kutiladi. Shu shart asosida spirt protonlarining signali parchalanshi kutilgan, lekin odatda bunday emas.Masalan,etil spektrida gidroksil protoni bir protonli singlet holatda 5,37m.d. da, metilen gruppadagi protonlar 2 protonli kvadruplet holatda 3,62 m.d. da, metil protonlari esa 3 protonli triplet holatida 1,17 m.d. da tegishli yutilish chiziqlariga egadirllar.Benzil spirtini YMR spektrida δ 2,5 va 4,7 m.d. dagi singletlar mos ravishda metilen va OH protonlarini namoyon qiladi.( Aromatik protonlar singlet kabi namoyon bo’ladi). OH protonning kimyoviy o’zgarishi turli hildir. Eritmaga bog’liq ravishda δ 0,5-5 m.d. qismida bo’ladi 12 rasm. Benzil spirtining 200 MHz 1 H YMR spektri. Gidroksil proton va metilen protonlar visinal, lekin OH protonlarning ichki molekulyar almashinuvi sababli bo’linmaydi Gidroksil protonga bog’liq bo’lgan har hil signalni aniqlashning oson yo’li D 2 O ni ko’rinishi gidroksil proton tenglama bo’yicha deyteriy bo’yicha o’rin almashadi.

Deyteriy 1 H YMR spektroskopiyasining shartlari ostida signal bermaydi. Shuning uchun gidroksil protonning deyteriy orqali o’rin almashinishi OH pikning yo’qolishiga olib keladi. Azot va oltingugurtga bog’langan protonlar D 2 Oga o’rin almashadi bu bog’liqlik vodorodga xos emas va shuning uchun bu texnika OH, NH, SH guruhlarining proton rezonanslarini belgilash uchun axamiyatli. 3. Xromatografik tahlil usulining sinflari Tahlilning xromatografik usuli quyidagi belgilariga ko’ra sinflanadi. 1. Tahlil qilinadigan moddaning ajratish mexanizmiga ко ‘ra. U, o’z navbatida, quyidagilarga bo’linadi: • adsorbsiyalanish xromatografiyasi — tahlil qilinadigan aralashmadagi komponentlarning turlicha adsorbsiyalanish xususiyatiga asoslangan; • taqsimlanish xromatografiyasi — tahlil qilinadigan moddaning o’zaro aralashmaydigan ikkita erituvchi orasida taqsimlanishiga asoslangan (qog’oz xromatografiyasi, yupqa qavat xromatografiyasi); • ion almashinish xromatografiyasi — tahlil qilinadigan eritmadagi ionlarning ionit (sorbent)dagi harakatchanligi tufayli ionlarning almashinish jarayoniga asoslangan; • cho’ktirish xromatografiyasi — xromatografik kolonkadan o’tkazilayotgan tahlil qilinadigan moddasi bo’lgan tashuvchi (harakatchan) fazaning cho’ktiruvchi bilan cho’kma hosil bo’lish reaksiyasiga asoslangan (EK). Kompleks hosil qilish va oksidlanish-qaytarilish xromatografiyasi ham kompleks hosil qilish va oksidlanish-qaytarilish reaksiyalariga asoslangan. 2. Tahlil qilinadigan moddani о ‘zida saqlagan harakatlanuvchi va harakatsiz fazalarning agregat holatlariga ко ’ra. Tahlilning bu xromatografik usuli, o’z navbatida, quyidagilarga bo’linadi:

• g a z adsorbsiyalanish xromatografiyasi. Bunda tahlil qilinadigan modda — gaz, bug’ni tashuvchi faza— gaz, harakatsiz faza — qattiq sorbent (A1 2 O 3 , CaCO 3 ) bo’ladi; • g a z suyuqlik xromatografiyasi. Bunda harakatsiz suyuq faza qattiq inert sorbent sirti yoki kolonka ichki devoriga yupqa qatlam tarzida qoplangan bo’ladi; • suyuqlik adsorbsiyalanish xromatografiyasi. Bunda tahlil qilinadigan modda va harakatchan faza — suyuqlik, harakatsiz faza - qattiq sorbentdan iborat bo’ladi; • suyuqlik xromatografiyasi. Bunda harakatchan faza ham, harakatsiz faza ham suyuqlikdan iborat bo’ladi. 3. Bajarish texnikasiga ко ‘ra quyidagilarga bo’linadi: • kolonkali; • yupqa qatlamli. 4. Bajarish mexanizmiga ko’ra: • butun hajmi bo’ylab (фронтальный); • siqib chiqarish orqali (вытеснительный); • eluyentli. Butun hajmi bo’ylab tahlil qilishda modda aralashmasi kolonkaning yuqori qismidan uzluksiz quyiladi. Bunda kolonkadan toza erituvchi, keyin esa kam sorbsiyalanadigan komponent, undan keyin birinchi va ikkinchi komponent aralashmasi tomadi va hokazo. Bu usul yordamida faqat bitta component toza holda ajratib olinadi (13- rasm). 15.13- rasm. a- butun xajmi bo’ylab tahlil qilish usuli; b – siqib chiqarish usulida tahlil qilish

Siqib chiqarish usulida tahlil qilinadigan modda aralashmasi kolonkaga quyiladi. Ustidan esa yangi yaxshi sorbsiyalanadigan modda quyiladi. Natijada bu modda tahlil qilinadigan komponentlarni birin-ketin kolonkadan siqib chiqaradi. Eluyent usulida tahlil qilinadigan eritma kolonkaga quyiladi. Kolonkada bir-birini qoplagan xromatogramma hosil bo’ladi. Pastdagi qavatda eng toza komponent bo’ladi. Bu qavatlarni birbiridan ajratish uchun kolonka toza erituvchi bilan yuviladi. Natijada kolonkadan birin-ketin moddalar toza holda siqib chiqariladi. Sorbsiyalanish xususiyatiga ko’ra moddalar birin-ketin ajralib chiqadi. Quyida xromatografik tahlil usulining ayrimlari bilan tanishib chiqamiz. Adsorbsiyalanish xromatografik tahlil usuli aralashmalaming adsorbent yuzasida adsorbsiyalanish (yutilish) va desorbsiyalanish (yuvilish) jarayoniga asoslangan. Bu usulda kolonkadagi harakatsiz adsorbent bilan harakatlanuvchi ajralayotgan aralashma eritmasi o’rtasida adsorbsiya va desorbsiya jarayonlarining cheksiz takrorlanishi va qaytaqayta muvozanat o’rnatilishi natijasida aralashmadagi moddalar bir-biridan ajraladi. Moddalarning adsorbentda bog’lanishi va erituvchi bilan desorbsiyalanishi bir hil bo’lganligi sababli, moddalar adsorbent ustuni — xromatografik kolonkaning yuqori qismidan pastga qarab surilishi jarayonida, har bir modda bir-biridan uzoqlasha boradi va qavatlarga ajralib halqalar hosil qila boshlaydi. Shu tarzda moddalar erituvchi bilan birga siljib yuvilib tushadi. Kolonkani yuvish uchun ishlatilayotgan erituvchida kamroq eriydigan moddalar keyinroq tushishi yoki boshqa erituvchi bilan surib tushirilishi mumkin. Bu yuvilib tushayotgan moddalar eritmasi — eluatni fraksiyalarga ajratib yig’iladi va har bir fraksiya alohida alohida tekshiriladi. Qog'oz xromatografiyasi taqsimlanish xromatografiyasining bir ko’rinishidir. Qog'ozda doim adsorbsiyalangan holda bo’lgan suv harakatlanmaydigan faza (erituvchi), qog’ozning o’zi adsorbentdir; harakatchan faza esa oldindan suv bilan to’yintirilgan organik erituvchi yoki erituvchilarning aralashmalaridan iborat. Tekshiriladigan aralashma eritmasidan va shu aralashmada mavjud bo’lishi taxmin qilingan ma’lum moddadan yoki ma’lum moddalar eritmasidan xromatografik qog’ozga mikrokapillar (yoki mikroshpris)

yordamida bir necha tomchi (ma’lum hajmda) tomizib quritiladi. Keyin erituvchi bilan to’ldirilgan maxsus germetik kameraga tushirib qo’yiladi. Qog’oz xromatografiyasi erituvchining yo’nalishiga qarab quyidagicha bo’linadi (14- rasm). 15.14- rasm. a- yuqoriga suriluvchi xromatografiya: 1- rezina tiqin; 2- shisha tayoqcha; 3- qisqich; 4- qog'oz bo’lagi; 5- tugallanish chizig'i; 6- boshlanish chizig'i; 7- erituvchi; b- pastga suriluvchi xromatografiya: I - shisha silindr; 2-tiqin; 3- harakatchan erituvchi shisha idish; 4- qog'oz; 5- shisha tayoqcha; 6- harakatsiz fazali erituvchi; d-gorizontal aylana bo’ylab so’riluvchi xromatografiya: 1- xromatografiya qog'ozi; 2 - konus (filtr qog'oz); 3 - qistirgich, 4 - harakatchan fazali idish. Hosil qilingan halqadagi (15- rasm) xromatogrammalar (1, 2, 3, 4, 5 — komponentalar) ning yuzasi quyidagi formula yordamida hisoblanadi: 15- rasm Harakatchan faza (suv bilan to’yintirilgan organik erituvchi) qog’ozga shimilib, ma’lum balandlikka ko’tarilgach, xromatogramma kameradan

olinadi va erituvchi yetib borgan tugallanish chizig'i belgilab olinadi. Shundan so’ng xromatogramma quritilib, maxsus tanlab olingan rang beruvchi moddalar bilan qayta ishlanadi, ya’ni ochiltiriladi. Qog'oz xromatografiyasida moddalarning ajralishini hususiyatlaydigan kattalik taqsimlanish koeffitsiyenti Rf deyiladi: bu yerda: X — harakat (start) boshlanish chizig'idan aniqlanayotgan modda hosil qilgan dog’ning markazigacha bo’lgan masofa, mm; Xf — harakatning boshlanish chizig'idan harakatning tugallanish chizig'igacha bo’lgan masofa, mm (16- rasm). Rf qog'ozning turiga, haroratga, tahlil olib boriladigan sharoitga, tahlil qilinadigan modda va erituvchining tabiatiga bog'liq. Bir hil moddalar uchun doimiy sharoitda Rf ning 16 -rasm qiymati o’ zgarmas kattalikdir. Tahlil jarayonida aniqlangan Rf ning qiymati qaysi moddaga to’g'ri kelishi toza moddalar uchun tuzilgan jadvaldagi qiymatlarga solishtirib ko’riladi. Adsorbent samaradorligini hususiyatlaydigan kattalik — nazariy likopchalar soni quyidagi formula bilan hisoblanadi: ning

bu yerda: Y — dog’ning eni, mm.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‛YXATI 1. Francis A. Carey. Organic chemistry, University of Virginia, fourth edition- 2012 (darslik) 2. Anatol Malijevsk ґ y.Physical chemistry inbrie., 2005(darslik) 3. A. Abdusamatov “Organik kimyo” Toshkent – 2005(darslik) 4. A. Abdusamatov, S. Zakirov, R.Ziyayev “Fizik va kolloid kimyo” Toshkent -2013. (darslik)

Похожие

Kimyoviy texnologiyada fizik kimyoviy qonuniyatlar

Oqsillarning fizik-kimyoviy xossalari

Miqdoriy tahlil va uning uslublari

Alkanlar. Olinishi, fizik va kimyoviy xossalari

Alkadiyenlarning olinishi, fizik va kimyoviy xossalari