Kimyo kursida kimyoviy bog’lanish moddalarning tuzilish nazariyasini o’rganish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

Скачать

Kimyo kursida kimyoviy bog’lanish moddalarning tuzilish nazariyasini o’rganish Reja: 1. Kimyoviy bog’lanishning asosiy tavsiflari 2. Kovalent bog’lanish. Qutbli va qutbsiz kovalent bog’lanishlar 3. Molekulalararo ta’sir kuchlari 4. Ion va metall bog’lanish

O’rganiladigan asosiy tushuncha va qoidalar: Kimyoviy bog’lanish, bog’lanish energiyasi, kovalent bog’lanish, qutbli va qutbsiz kovalent bog’lanish, m olekulalararo ta’sir kuchlari, ion va metall bog’lanish, vodorod bog’lanish. Bu mavzular bir necha darslar mobaynida kichik mavzularga bo’lib o’rganiladi. “Kimyoviy elementlarda elektrmanfiylik” mavzusida: a). Kimyoviy elementlarda elektrmanfiylik hodisasining kuchliligi, elektron berish, nometallik xossasining kuchliligi elektron qabul qilish bilan bog’liqligini misollar yordamida o’quvchilarga singdirish; b). O’quvchilarning metall va metalmas elementlar va ularning xossalari haqidagi bilimlari tushunchalarini rivojlantirish. O’qituvchi yangi materialni bayon etish haqida tuzilgan rejaga ko’ra darsda quyidagilar to’g’risida batafsil ma’lumot beradi: Kimyoviy bog’lanish xarakteri, element tabiatiga, ularning tuzilishi va xossalariga bog’liq. Kimyoviy bog’lanish xususiyatlarining atomlarini elektrmanfiylik deb ataluvchi xossasi belgilaydi. Metallik xossalari o’ziga elektronlarni tez biriktirib oluvchi elementlar atomida metallmaslik xossalari erkin namoyon bo’ladi. Xususan, a). Elementlar davriy sistemasida davrning boshida joylashgan elementlar atomi valent elektronlarini oson chiqaradi, Demak, ularda metallik xossasi yaqqol namoyon bo’ladi;

b). Davrning o’rtasida joylashgan elementlar atomlari valent elektronlarini qiyinchilik bilan beradi, demak, ularning oksid va gidroksidlari amfoter xossasiga ega. v). Davrning oxirida joylashgan elementlar atomlari elektronlarni tez qabul qilib oladi, demak, bu elementlarda metallmaslik xossasi kuchli namoyon bo’ladi. Kimyoviy element atomining o’z sirtqi qavatini tugallash uchun boshqa atomlardan elektronlar tortib olish xossasi elektromanfiylik deb ataladi. Elektrmanfiylikni ifodalash uchun litiyning elektrmanfiylik bir deb qabul qilingan. II davr elementlarining elektrmanfiyligi quyidagi ko’rinishda bo’ladi. 2-davr Li Be B C N O F 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 Metallarda elektrmanfiylik ikkidan kichik, metallmaslarda ikkidan katta. Elektrmanfiyligi eng kuchli element – ftor bo’lib, uning elektrmanfiyligi 4 ga teng.

Davriy sistemada elektrmanfiylik quyidagicha namoyon bo’ladi. Davr Qator Gruppalar 1 2 3 4 5 6 7 8 I II III IV V Kuchayadi Kuchayadi Kimyoviy bog’lanishning asosiy tiplari mavzusida: a). Darsda o’quvchilarga elementlar orasidagi elektrmanfiylik tushunchasiga muvofiq sodir bo’ladigan kimyoviy bog’lanish tiplari (ion bog’lanish, metall bog’lanish, kovalent bog’lanish, qutbli va qutbsiz bog’lanish, vodorod bog’lanish) haqida, elektronlarning bir element atomidan ikkinchi element atomiga kuchishi yoki siljishi haqida bilim berish. b). O’quvchilarga kimyoviy elementlar va ular hosil qilgan birikmalarning orasida qanday bog’lanishlar mavjud bo’lishini farqlay

olish bog’lanishlar hosil bo’ladigan sxemalarni chiza bilish qobiliyatlarini tarbiyalash. Darsni quyidagi savollarni takrorlashdan boshlash mumkin: 1. Natriy, alyuminiy, oltingugurt, xlor elementlari atomlarining elektron sxemalarini chizing. 2. Shu elementlar tashqi elektronlar qobig’ida tugallanmagan elektron qobiq bo’lishi uchun nechta elektron yetishmaydi. 3. Ishqoriy metallar va galogenlar atomlarining tashqi elektron qobiqlari bir-biridan qanday farq qiladi? Quyilgan savollarga javob beradigan yangi materiallar mazmunini o’qituvchi quyidagi reja asosida tushintiradi: Elementlardagi elektrmanfiylik tushunchasiga muvofiq kimyoviy bog’lanish tiplarini oldindan aytish mumkin. Ular uch tipga bo’linadi, ya’ni: 1) elektrmanfiyligi bir xil bo’lgan element atomlari orasidagi kimyoviy bog’lanish; 2) elektrmanfiyligi bir-biridan uncha katta farq qilmaydigan elementlar orasidagi kimyoviy bog’lanish. Masalan, suv, vodorod xlorid, metan kabi birikmalarda; 3) elektrmanfiyligi bir-biridan keskin farq qiladigan elementlar orasidagi kimyoviy bog’lanish. Masalan, ishqoriy metallar va galogenlar orasidagi kimyoviy bog’lanish. Elektrmanfiylik- birikmalar hosil bo’lishida atomlar orasida elektronlarning taqsimlanishiga ta’sir qiladi. Barqaror elektron qavatining turli yullar bilan hosil bo’lishiga asoslanib, kimyoviy

bog’lanishlarni bir necha turlarga bo’lish mumkin: kovalent bog’lanish, ion bog’lanish, metall bog’lanish, vodorod bog’lanish. Kovalent bog’lanish – bu tip bog’lanish elektrmanfiyligi bir xil bo’lgan elementlar atomlari oralig’idagi bog’lanishda uchraydi. O’qituvchi misollarni doskaga yozib ko’rsatgan holda tushintiradi. Atomlarning elektronlar jufti vositasidagi bog’lanish kovalent bog’lanish deb ataladi degan xulosaga kelinadi. Odatda kimyoviy birikmalar hosil bo’lishida har bir element atom o’zining tashqi elektron qobig’ida elektronlar sonini – elektron konfigurasiyasini o’ziga yaqin bo’lgan tuzilishi holatiga yetkazishga intiladi va yetkazadi. Biz bu o’rinda o’quvchilarning atom tuzilishi nazariyasi haqidagi bilimlarini yangi materiallarni o’rganish jarayonida qo’llaymiz va rivojlantiramiz. Boshqacha qilib aytganda, avval o’rganilgan materiallarni o’zlashtirish uchun tayanch qilib olinadi. Demak, har bir oddiy modda atomdagi valent elektronlar bir xil elementining ikki atomi uchun umumiy bo’lib qoladi. O’qituvchi mavzuni takrorlash vaqtida o’rganish uchun berilgan qo’shimcha materiallardan o’tilgan mavzuni takrorlashi va mustahkamlash bosqichlarida foydalanishni tavsiya etadi. O’qituvchi azot elementining elektronlar joylashishini energatik pog’onalar bo’yicha chizib, π va σ bog’lanishlar hosil bo’lishini tushintiradi. Agar s-s; s-p; p-p elektronlar bulutlar kesishmasi hosil bo’lsa 6 ta-sigma bog’lanish, agar ikkilamchi va uchlamchi bog’ sifatida yon tomonlarda bo’lsa π (pi bog’lanish) hosil bo’ladi. Masalan: :N N: yoki N-N o’rtadagi mustahkam sigma bog’ ikki yon tomondagi π bog’lardir.

Elektrmanfiylik natijasida hosil bo’ladigan ikkinchi tip kimyoviy bog’lanishlar misolida qutbli va qutbsiz kovalent bog’lanish tushuntiriladi. Bir xil atomdan tuzilgan oddiy moddalarda elektronlar jufti ikkala atomga bir xil tegishli bo’ladi. Bu kovalent bog’lanish turi qutbsiz bog’lanishdir. Agar elektronlar jufti har xil ikkita atomni bog’lasa, bu elektronlar jufti hamma vaqt atomlarning biriga tomon siljigan bo’ladi. Kovalent bog’lanishning bu turi qutbli deb ataladi. Masalan, HF, HCI, H 2 O yordamida tushintirish mumkin. Bu holatda elektronlar jufti kuchliroq elektrmanfiy element atomi tomon siljigan bo’ladi.

Kimyoviy bog’lanish elektrmanfiyligi bir – biridan keskin farq qiladigan elementlar orasida sodir bo’ladi. Bu holda valent elektronlar bir element atomidan ikkinchi element atomiga to’liq siljiydi. Natijada musbat va manfiy zaryadli ionlar hosil bo’ladi. Ionlar zaryadlangan zarrachalar bo’lib, atom elektron berganda yoki elektron biriktirib olganda ana shu ionlarga aylanadi. Ionlar orasidagi elektrostatik tortishuv kuchi ta’sirida hosil bo’lgan bog’lanish ion bog’lanish deb, hosil bo’lgan birikmalar esa ion birikmalar deb ataladi . Oksidlanish darajasi mavzusini o’rganishda : a). O’quvchilarda oksidlanish darajasi tushunchasining mohiyatini anglab yetish, moddaning formulasiga qarab ham, elektrmanfiylik mavzusida olingan bilimlar asosida oksidlanish darajalarini aniqlay olish kabi malakalarni shakllantirish: b). Oksidlanish darajalarini belgilash, oksidlanish – qaytarilish reaksiyalari tenglamalarini tuza bilish natijasida qaysi element oksidlanadi, qaysi element qaytariladi kabi o’quv malakalarini shakllantirish va tarbiyalash. Dars yangi mavzu mazmunini tushuntirish bilan boshlanadi. Bu dars oldingi mavzularga bogliq bo’lganligi sababli so’rash va mustahkamlash bilan qo’shib olib boriladi. Avvalo, o’qituvchi darsni vodorodning xossalari va ishlatilishini takrorlash va eslashni taklif qiladi. Vodorodning kislorod bilan birikishi – oksidlanish jarayoni, oksidlovchi, qaytaruvchi, oksidlandi, qaytarildi kabi tushunchalarning mohiyati eslanadi.

Oksidlanish darajasi - bir atomdan ikkinchi atomga siljigan elektornlar soni bilan ifodalanishi tushuntirib beriladi. Shuningdek, qanday hollarda oksidlanish darajasi nolga hamda element valentligiga teng bo’lishi sharklanadi. Kristall panjaralar mavzusida: a). O’quvchilarga kristall panjaralar haqida tushuncha berish. Ion, molekulyar, atom kristall panjaralari tiplari haqida, ularning fizik xossalari haqida ma’lumot berish. b). Olingan ma’lumotlar asosida moddalardagi kristall panjaralarni tiplarga ajrata bilish. Dars boshlanishida oksidlanish darajasi, oksidlanish - qaytarilish reaksiyalari haqidagi bilimlar qisqacha takrorlanib, mustaqil ish beriladi, ya’ni muayyan reaksiya tenglamalarini yozib, oksidlanish darajasi va oksidlovchi qaytaruvchi atomlarni ko’rsatish taklif etiladi. Kristall va amorf moddalar. Agar temirni mexanik jixatdan maydalasak, ham kichik bo’laklarda uning shakli qoladi. Bunday moddalar kristall moddalar deyiladi. Shisha smola bo’laklari maydalanganda shaklsiz holatga kiradi. Ular amorf yoki shaklsiz deb ataladi. Shu jarayon va tushunchalarni o’qituvchi ko’rgazmalar yordamida batafsil o’rgatadi. Undan keyin kristall panjaralarda ionlar, atomlar, molekulalar aniq tartibda joylashishi olmos, osh tuzi, grafit kristall panjaralari misolida tushuntiriladi.

$Ion kristall panjaralari ion bog’lanishli birikmalarga xos osh tuzi kristall panjaralari misolida izohlanadi. Atom kristall panjaralar kovalent bog’li birikmalarda uchraydi, buni olmos, grafit panjaralari misolida o’quvchilarga yetkaziladi. Molekulyar kristall panjaralar qirralari qutbli va qutbsiz molekulalar holida uchraydi. Bunga kislorod molekulasi va vodorod xlorid molekulasi misol bo’ladi. Ayrim fizik jismlarning xossalari kristall panjaralarga bog’liq ekanligini o’quvchilarga singdirish kerak. Chunki moddaning tuzilishi ma’lum bo’lsa, uning xossalarini oldindan aytish yoki xossalari aniq bo’lsa, uning tuzilishini belgilash mumkin. Bu hol fanda juda katta ahamiyatga ega. O’quvchilar diqqatini moddalarning bu xususiyatiga qarata olish, ularning ijodiy fikrlashlariga shart-sharoit yaratish munosib zamin hozirlash imkonini beradi. Asosiy adabiyotlar 1. И . А . Каримов . Ызбекистон XXI аср быса \ асида : хавфсизликка тахдид , бар = арорлик шартлари ва тара == иёт кафолатлари .T.: Ызбекистон , 1997 2. И.А.Каримов. “Баркамол авлод Ызбекистон тара==иётининг пойдевори”. T . Ызбекистон, 1997 3. Умумий ырта таълим давлат таълим стандарти ва ы=ув дастури. Тошкент, 1999, 3-сoн 4 . И. Н. Борисов. Химия ы=итиш методикаси. Тошкент, 1958. 5. З.Азимова. “Кимё дарсларида ы=увчиларга экологик таълим-тарбия бериш” Т.: 1995.$ $6. “Хал= таълими журнали” Т.1998-2005 й. 7. Х.Т.Омонов., М.Н.Мирвохидова. “Кимё ы=итиш методикаси” маърузалар матни. 2001 8. В.Н.Верховский. “Мактабда химия эксперименти техникаси ва методикаси” 1-2 том. Т. Ы=итувчи, 1964 9. И. Мирзаев. “Дарс тащлили” Т. Ы=итувчи,1980 10. Л.Н. Глинка. Умумий химия Т.1968 11. Г.Щакимов. “Химиядан олимпиада масалаларини ечиш”.Т.1992. 12. Ёш химик энциклопедик лу\ати – Т. 1990 13. Т.Гулбоев . Таълим жараёнининг таянч билимлари. Т. Фан, 1996 14. www . ziyonet . uz$

Kimyo kursida kimyoviy bog’lanish moddalarning tuzilish nazariyasini o’rganish

20.09.2019

0

62.5 KB

Похожие