Organik kimyo kursini o‘qitish metodikasi - Химия - Рефераты

Organik kimyo kursini o‘qitish metodikasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

91.5 KB

Organik kimyo kursini o‘qitish metodikasi Reja: 1. Organik kimyo kursini o‘qitish uslubi. 2 Maktab kimyo kursida organik kimyoning muhim tushunchalari va organik birikmalarning sinflarini o‘qitish metodikasi. 3. Izomer, gomolog, funksional guruh tushunchalarini shakllantirish metodikasi. 4. Organik moddalar molekulasida atomlarning o‘zaro ta’sirlashuvining mohiyatini ochib berish metodikasi.

A. M. Butlerovning kimyoviy tuzilish nazariyasi bilan o‘quvchilarni tanishtirish. 9-sinfda organik moddalar bilan dastlabki tanishish. Organik moddalarni o‘rganish «Anorganik va organik moddalar»dan boshlanadi. O‘quv materialining o‘zi ham, uni bayon qilish shakli ham yetarli darajada aniq va ishontirarli bo‘lishi lozim. Kirish qismining aniq materialida: a). «Organik modda»lar tushunchasini oydinlashtirish; b). Organik moddalarning xarakterli xususiyatlarini alohida qayd qilish; v). Organik moddalar haqidagi idealistik, vitalistik qarashning asossizligini ko‘rsatish; g). Organik moddalarning amaliy ahamiyati haqida ba’zi tasavvurlar hosil qilish lozim. O‘quvchilarga «Organik moddalar» tushunchasi «Uglerod» bo‘limidayoq berilgan edi. Bu bo‘limda ular uglerod kislorodli birikmalargina emas, balki vodorodli birikmalarni ham hosil qilishini bilib olgan edilar. Endi o‘qituvchi uglerodning kimyoviy xossalarini bayon qilish bilan birga, uglerodning oksidlaridan va karbonat kislota tuzlaridan, shuningdek, uglerodning metallar bilan (metallarning karbitlari) va ba’zi metallmaslar bilan bergan birikmalaridan tashqari, uning umuman barcha birikmalari organik moddalar qatoriga kirishini alohida ta’kidlaydi. So‘ngra o‘qituvchi o‘quvchilarga organik moddalarga bo‘lgan qarashlarning qisqacha tarixini Organik kimyo darsligida bayon qilingan hajmda aytib beradi. Bundan keyin o‘qituvchi organik moddalar nima uchun kimyoning alohida bo‘limi bo‘lib ajratilganligini tushuntirishga o‘tadi. Ammo o‘quvchilar shu davrgacha bo‘lgan bilimlari bilan bu savolga to‘liq javob bera olmaydilar. O‘qituvchi hozircha uglerod birikmalarining faqat bir xususiyati - ularning nihoyatda ko‘p sonli ekanligini ta’kidlaydi, xolos. Organik moddalarning tuzilishi, xossalari, o‘ziga xosligi haqidagi masalaga kelganda esa, o‘quvchilar bu masala bilan keyinchalik - organik moddalarning o‘rganish jarayonida tanishadilar.

O‘qituvchi kirish qismida organik moddalarning amaliy ahamiyati haqidagi masalani juda qisqa bayon qiladi. U faqat hozirgi vaqtda neft, toshko‘mir, yog‘och va shu kabilarni kimyoviy qayta ishlashda olinadigan eng muhim mahsulotlarni sanab chiqadi (tegishli sxemalardan ko‘rsatadi) shu bilan birga o‘qituvchi mamlakatimizda sintetik mahsulotlar, jumladan, sun’iy yo‘l bilan olingan suyuq yoqilg‘i (masalan yuqori sifatli aviatsiya benzini) tarkibi va xossalari jihatdan turli- tuman bo‘lgan kauchuk, plastik massalar, sun’iy tola va charm sintetik spirtlar, kislotalar va boshka mahsulotlar ishlab chiqarishni rivojlantirishga alohida e’tibor berilayotgani o‘qtiriladi. 1. Organik kimyoni o‘qitishning o‘ziga xos xususiyatlari uning mazmuni bilan bog‘liq. Organik kimyo fan sifatida uni o‘rta maktab o‘quv predmetlari o‘rtasidagi holatini belgilovchi bir qator o‘ziga xos moddalar va kimyoviy sharoitlarini o‘rganadi. Uning organik kimyo kursi bilan yorqin bog‘liqligi atom tuzilishi, uning elektromanfiyligi va kimyoviy bog‘ning elektron tabiati kabi tayanch tushunchalarni qo‘llashida namoyon bo‘ladi. Anorganik kimyoda moddalarning xossalaridagi farq faqat ularning tuzilishi bilan emas, balki ularning sifat tarkibiga bog‘liq bo‘ladi. Unda deyarli tarkibi bir xil bo‘lgan moddalar o‘zaro taqqoslanmaydi. Chunki ular juda ham oz. Organik kimyoda bunday tarkibiy xilma-xillik mavjud emas, shuning uchun elektronlarning o‘zaro siljishi bilan tushuntiriladigan molekuladagi atomlar va atomlar guruhining o‘zaro ta’siri masalasi alohida o‘rganish obyekti hisoblanadi. Anorganik kimyoda amalda polimer birikmalar o‘rganilmaydi. Organik kimyoda polimerlarni o‘rganish biologik faol moddalarni o‘rganishga o‘tishga yordam beradi. Organik birikmalar kimyoviy reaksiyalarini o‘rganish ham o‘ziga xos ahamiyatga ega. Agar anorganik kimyoda maktabda o‘rganiladigan ko‘pchilik reaksiyalar bir zumda kechsa, organik kimyoda ko‘pchilik reaksiyalar vaqt jihatidan ancha cho‘zilgan. Anorganik va organik reaksiyalarning borish umumiy qonuniyatlari bir xil, ammo keyingi reaksiyalarni o‘tkazish uchun aniq yo‘nalishga erishish uchun ancha nozik va aniq sharoitlar tanlanishi kerak. Shuning uchun organik kimyoda o‘tkaziladigan reaksiyalarning rejimi anorganik kimyoga

nisbatan kattaroq ahamiyatga ega va o‘rganish oboyekti hisoblanadi. Shuning uchun anorganik kimyo tushunchalari organik kimyoga o‘tganda ancha jiddiy sifat o‘zgarishlarga uchraydi. Organik kimyo kursiga predmetlararo, ayniqsa, biologiya bilan bog‘liqlik katta ta’sir ko‘rsatadi. Biologiyani fan sifatida va o‘quv predmeti sifatida rivojlanishi maktab organik kimyo kursining shakllanishiga ta’sir ko‘rsatdi. 1985 yili geterosiklik birikmalar va nuklein kislotalar biologiya kursiga kiritiladi. Ular molekulyar biologiya, genetika muammolarini tushunib olishga yordam beradi. Chunki organik kimyo biologiya uchun tayanch tushunchalarni shakllantiradi, organik kimyo fizikaning tushunchalaridan keng foydalanadi. Makrodunyodagi elektr hodisalari haqidagi tasavvurlar organik birikmalar mikroolamini tushunib olishga yordam beradi. Tarix bilan predmetlararo bog‘lanish o‘quvchilarni organik kimyoni fan sifatidagi tarixi bilan tanishtirish, organik sintezning muvaffaqiyatlarini ularga ko‘rsatish, mamlakatimizda kimyo sanoatini rivojlanishi istiqbollarini yoritib berishga imkon beradi. Jamiyatshunoslik bilan bog‘lanish falsafa qonunlarini organik kimyoda aks etishi, eng muhim falsafiy g‘oyalarning amalga oshishini ko‘rsatishga yordam beradi. Organik kimyoning boshqa fanlar bilan aloqasi uni o‘rta maktab o‘quv tarbiya jarayonidagi o‘rnini aniq belgilab beradi. Organik moddalarning kimyoviy, stereokimyoviy va elektron tuzilish nazariyalarni o‘rganish maqsadga muvofikdir. Organik moddalarning ximiyaviy tuzilish nazariyasi 19 asrning boshlarida juda rivojlanib ketdi. To‘qimachilik sanoatini bo‘yoklar bilan ta’minlash, oziq-ovqat sanoatini rivojlantirish, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash, organik moddalarni sintez qilish kimyoviy tuzilish nazariyasini vujudga kelishiga yordam beradi. Organik moddalarning elektron tuzilishida ximiyaviy bog‘lanishlar muhim ahamiyatga ega. Metan va uning gomologlarida σ - sigma bog‘ borligi harakterlidir, C-H, C- C orasidagi qutbli bog‘lanish.

Undan keyin C-G ( G - galogen)da ham qutbli bog‘lanishlarning o‘quvchilarga tushuntirib berish kerak. Oddiy bog‘lardan tashqari qo‘shbog‘ C=C, uch bog‘ C≡C va aromatik bog‘lar bor. A. M. Butlerov yaratgan kimyoviy tuzilish nazariyasi hozirgi zamon kimyosining eng katta yutuqlaridan biridir. Maktab darsligida Butlerov nazariyasining asosiy fikr yuritilgan: Molekulalardagi atomlar valentligiga xos ma’lum izchillikda bog‘langan. Moddalarning xossalari shu modda molekulasidagi atomlarning birikish tartibiga va ularning o‘zaro ta’siriga bog‘liq bo‘ladi. Umumlashtirish darsida bu fikrlar kengaytiriladi: Atom va molekulalar real mavjud; molekuladagi atomlar ma’lum izchillikda bog‘langan. Atomlar valentligiga xos bog‘langan. Organik birikmalarda uglerod to‘rt valentli. Uning atomlari boshqa elementlarning atomlari bilangina emas, balki bir-biri bilan ham birikib, atomlar zanjiri - to‘g‘ri, tarmoqlangan va halqasimon zanjirlar hosil qila oladilar. Moddalarning xossalari molekulaning kimyoviy tuzilishi va uning sifatiy va miqdoriy bog‘liq. Molekulaning kimyoviy tuzilishi struktura formulasi bilan ko‘rsatish mumkin. Nar bir modda faqat bitta struktura formulasiga ega. Molekulaning kimyoviy tuzilishi uning xossalari va mahsulotlarini o‘rganish yo‘li bilan bilsa bo‘ladi. Yuqorida aytilganlarga asoslanib, A.M.Butlerovning kimyoviy tuzilish nazariyasining asosiy qoidalarini quyidagicha ifodalash mumkin: 1. Organik moddaning molekulalari xaqiqiy mavjud materiyaning zarrachasi bo‘lib, aniq KIMYoviy tuzilishga ega, ya’ni molekulalarni tashkil qiluvchi atomlar bir - biri bilan ma’lum izchillikda bog‘lanib, doimo bir - biriga ta’sir qilib turadi. 2. Moddalarning fizik va KIMYoviy xossalari molekulalarning tarkibi hamda ularning tuzilishiga bog‘liq. Molekulasining tarkibi, molekulyar og‘irligi bir

xil bo‘lib, ammo KIMYoviy tuzilishi va xossalari har xil bo‘lgan moddalar “izomerlar” deyiladi. 3. KIMYoviy tuzilish - molekuladagi atomlarning birikish tartibidir. Har bir molekula o‘ziga xos yagona KIMYoviy tuzilishga ega. 4. Organik moddalarning KIMYoviy tuzilishi ularning xossalarini o‘rganish va klassik KIMYoviy reaksiyalar orqali aniq tuzilishga ega bo‘lgan moddalarni hosil qilish orqali aniqlanadi. Molekulaning tuzilishi shu molekulani sintez qilish yo‘li bilan isbotlanadi. 5. Organik moddalarda uglerod elementi doim to‘rt valentli bo‘lib, boshqa elementlar bilan birikishidan tashqari, o‘zaro ham birikib to‘g‘ri, tarmoqlangan va xalqasimon zanjirlar hosil qila oladi. A.M.Butlerovning moddalarning KIMYoviy tuzilishi nazariyasi organik KIMYO fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi. Anorganik kimyoda amalda polimer birikmalar o‘rganilmaydi. Organik kimyoda polimerlarni o‘rganish biologik faol moddalarni o‘rganishga o‘tishga yordam beradi. Organik birikmalar kimyoviy reaksiyalarini o‘rganish ham o‘ziga xos ahamiyatga ega. Agar anorganik kimyoda maktabda o‘rganiladigan ko‘pchilik reaksiyalar bir zumda kechsa, organik kimyoda ko‘pchilik reaksiyalar vaqt jihatidan ancha cho‘zilgan. Anorganik va noorganik reaksiyalarning borish umumiy qonuniyatlari bir xil, ammo keyingi reaksiyalarni o‘tkazish uchun aniq yo‘nalishga erishish uchun ancha nozik va aniq sharoitlar tanlanishi kerak. Shuning uchun organik kimyoda o‘tkaziladigan reaksiyalarning rejimi anorganik kimyoga nisbatan kattaroq ahamiyatga ega va o‘rganish oboyekti hisoblanadi. Shuning uchun anorganik kimyo tushunchalari organik kimyoga o‘tganda ancha jiddiy sifat o‘zgarishlarga uchraydi. Organik kimyo kursiga predmetlararo, ayniqsa, biologik bilan bog‘liqlik katta ta’sir ko‘rsatadi. Biologiyani fan sifatida va o‘quv predmeti sifatida rivojlanishi maktab organik kimyo kursining shakllanishiga ta’sir ko‘rsatdi. 1985 yili getorosiklik birikmalar va nuklein kislotalar biologiya kursiga kiritildi. Ular molekulyar

biologiya, genetika muammolarini tushunib olishga yordam beradi. Chunki organik kimyo biologiya uchun tayanch tushunchalarni shakllantiradi, organik kimyo fizikaning tushunchalaridan keng foydalanadi. 2. Organik birikmalar tuzilish nazariyasini o‘rganishning ahamiyati. Organik birikmalar tuzilishi nazariyasi butun organik kimyo kursining nazariy asosi hisoblanadi. Uning asosida eng muhim tushunchalar shakllantiriladi. Shuning uchun tuzilish nazariyasini o‘rganish metodikasi to‘liq organik kimyo kursi bilan o‘zaro aloqadorlikda qarab chiqilishi kerak. Kimyo kursidagi organik birikmalarning tuzilish nazariyasining roli qarab chiqilganda A.M.Butlerov nazariyasining mohiyati to‘g‘risida boshlang‘ich umumiy tasavvur beruvchi dastlabki darslarni tahlil qilish bilan kifoyalanib qolmaslik kerak. Balki, bu nazariyaning g‘oyalari atom va molekulalar haqidagi zamonaviy tasavvurlar asosida, shuningdek, stereoximiyaviy tasavvurlar asosida qanday rivojlanishni kuzatish kerak. Faqat tuzilish nazariyasini butun organik kimyo kursini o‘rganish bilan bog‘labgina, uning ahamiyatini to‘la miqyosda tushinish va baholash mumkin. Bundan tashqari bu nazariya juda katta ilmiy ahamiyatga ega. Chunki bu nazariya organik moddalar xossalarini tushunish uchun olimlarga kalit bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek, bu nazariya ulkan metodik ahamiyatga ham ega. Chunki bu nazariya shu fan uchun xos bo‘lgan bilish metodlari asosida organik kimyo materiallarini ongli ravishda tushinib olishga yordam beradi. Nazariya o‘rganilganda tuzilish nazariyasining tarixiy yaratilish zarurati asoslaniladi, modellar tuzilishi haqidagi g‘oyaning ma’nosi, malekulalardagi atomlarning o‘zaro ta’siri, moddalar xossalarining faqat tarkibigagina emas, balki tuzilishiga bog‘liqligi yoritiladi, nazariyaning fan va amaliyotdagi ahamiyati, fandagi yaratuvchanlik roli ta’kidlanadi. Faqat tuzilish nazariyasini butun organik kimyo kursini o‘rganish bilan bog‘labgina, uning ahamiyatini to‘la miqyosda tushinish va baholash mumkin. Bundan tashqari bu nazariya juda katta ilmiy ahamiyatga ega. Chunki bu nazariya organik moddalar xossalarini tushunish uchun olimlarga kalit bo‘lib xizmat qiladi.

Shuningdek, bu nazariya ulkan metodik ahamiyatga ham ega. Chunki bu nazariya shu fan uchun xos bo‘lgan bilish metodlari asosida organik kimyo materiallarini ongli ravishda tushinib olishga yordam beradi. Nazariya o‘rganilganda tuzilish nazariyasining tarixiy yaratilish zarurati asoslaniladi, modellar tuzilishi haqidagi g‘oyaning ma’nosi, malekulalardagi atomlarning o‘zaro ta’siri, moddalar xossalarining faqat tarkibigagina emas, balki tuzilishiga bog‘liqligi yoritiladi, nazariyaning fan va amaliyotdagi ahamiyati, fandagi yaratuvchanlik roli ta’kidlanadi. 4. Hozirgi zamon organik moddalarning tuzilish nazariyasi strukturasi . Hozirgi vaqtda organik kimyoni o‘tishda ta’lim tuzilish nazariyasi, elektron nazariya va fazoviy tuzilish nazariyasi asosida quriladi. Bu organik ximiya kursiga kvantomexanik va stereoximiyaviy tasavvurlarga oid murakkab tushunchalarni kiritilishi bilan bog‘liq bo‘lib, ularning bir qismi bilan o‘quvchilar organik kimyo kursida tanishganlar. Eng muhim nazariyalar bo‘yicha sinflanishlarga ko‘ra organik kimyoning barcha tushunchalari 5 guruhga bo‘lingan: kimyoviy tuzilish, elektron nazariya, stereoximiyaviy, yuqori molekulyar ximiya hamda kimyoviy reaksiyalarning qonuniyatlari haqidagi tushunchalar. Ximiyaviy tuzilish va stereoximiya tushunchalari moddalarning elektron tuzilishi bilan o‘zaro bog‘langan. Anorganik kimyoda o‘quvchilar moddalar xossalariga ta’sir qilish holatlariga amalda duch kelmaydilar. Organik kimyoda bu tushunchalar organik kimyoni o‘rganishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Agar anorganik kimyoda atomlar qo‘zg‘almagan holatda qarab chiqilsa, organik kimyoda qo‘zg‘algan uglerod atomi uning gibridlangan elektron bulutlari bilan, ularning yo‘nalishlari uglerod zanjirining fazodagi shaklini belgilaydi. Anorganik kimyoda molekulalarning geometriyalari bilan tanishish faqatgina ayrim hollarda modda molekulalarining qutbli ( NH 3 H 2 O) xarakterini tushuntirishga yordam beruvchi yordamchi rol o‘ynaydi. Organik kimyoda esa bu eng muhim o‘rganish obyekti bo‘lib, molekulalarning geometriyasini tushuntirmay turib, moddalarning xossalarini tushuntirmay ham, avvaldan bo‘lib ham bo‘lmaydi.

Bularning barchasi organik moddalarni o‘rganishga tizimli yondoshuvni belgilab beradi. Har bir organik modda keltirilgan nazariy tushunchalar nuqtai nazardan qarab chiqiladi. Uning elektron tuzilishi, elektron bulutlarining gibridlanish tipini o‘rganiladi. Bu esa o‘z navbatida moddalarning kimyoviy tabiatini, uning ximiyaviy va fazoviy tuzilishini aniqlashga yordam beradi. To‘liq tushunarliki, organik kimyoni o‘rganishning boshlang‘ich davrida moddalar va jarayonlarning tavsiflashga har tomonlama yondoshuvni amalga oshirishning imkoni yo‘q, chunki o‘quvchilar bilimlarni asta-sekin egallaydilar. Tushunchalarning rivojlanib, boyib borishi bilan moddalar tavsifi to‘laroq va ko‘pqirrali hamda asosli bo‘lib boradi. Xossalar orqali moddalar tuzilishi bilan ximiyaviy reaksiyalarning qonuniyatlari o‘rtasida aloqa o‘rnatiladi. Ko‘plab shunday sabab-oqibat aloqadorliklarini aniqlash moddalarning xossalarini ishonchli ravishda tushuntirish va avvaldan aytib berishga imkon beradi. Aynan shunday yondoshuv muammoli ta’limni amalga oshirishga imkon beradi, chunki muammoli vaziyatlar, tabiiyki, turli xil tushunchalar yoki bitta tushunchaning turli tomonlari o‘rtasidagi bog‘liqliklar aniqlanganda vujudga keladi. 9.2. Organik kimyo kursini o‘zlashtirish uchun tayanch bilimlar. Kimyoviy tuzilish nazariyasi bilan o‘quvchilar “To‘yingan uglevodorodlar” mavzusida tanishadilar. Metan o‘rganiladi. “Metanning gomologik qatori” tushunchasi izohlanadi. Gomologlarning nomi va formulalari odatdagi valentlik qoidasiga muvofiq kelmasligiga o‘quvchilar e’tibori jalb etiladi. Masalan, etan formulasida valentlik qoidasiga ko‘ra, uglerod uch valentli bo‘lib qoladi. Lekin bu ziddiyat faqat sirtdan qaralganda shunday bo‘lib tuyuladi. Butlerov yaratgan kimyoviy tuzilish nazariyasi bu “ziddiyat”ni tamomila izohlab beradi. Butlerov nazariyasining asosiy qoidalari keltiriladi. Har bir qoida faqat ta’riflanib qolmasdan, balki aniq misollarda tushuntirib beriladi. Metanning gomologik qatoridagi moddalarning (metan, etan, propan va butan) formulalaridagi elementlarning valentlik chiziqchalari yordami bilan ifodalanadi. “Molekulalarda atomlarning birikish tartibini tasvirlaydigan kimyoviy formulalar struktura

formulalar deb atalishi” to‘g‘risda tushuncha beriladi. Kimyoviy tuzilish nazariyasiga asoslanibgina, Butlerov to‘yingan uglevodorodlar molekulalarida atomlarning turli tartibda birikish mavjudligi haqidagi xulosaga kelganligiga - izobutan ochganligi, ilgaridan ma’lum bo‘lgan izomeriya holatlarini izohlanganligi, organik moddaning olinishi mumkin bo‘lgan izomerlari sonini oldindan aytib bera olganligiga va oldin aytilgan fikrlarni tegishli tajribalar va ishlab chiqarish amaliyoti bilan tasdiqlanganligiga o‘quvchilar e’tibori jalb etiladi. Organik kimyoning to‘yingan uglevodorodlardan keyingi materialni o‘rganib chiqish jarayonida organik birikmalar asosiy sinflarining funksional gruppalari va eng muhim vakillari bilan tanishib chiqish davrida kimyoviy tuzilish nazariyasining asosiy qoidalari aniqlanadi va puxtalanadi. O‘quvchilar organik moddalarning harakteristikasi bilan tanishganlarida moddalarning xossalari haqiqatan ham ularning molekulalari tuzilishiga bog‘liq ekanligiga, Butlerov nazariyasi hozirgi zamon organik kimyosining ilmiy asosi ekanligiga ishonch hosil qiladilar. Organik kimyoning muhim tushunchalari va nazariyalarini o‘qitishda tajriba yo‘li asosida o‘qituvchilarga quyidagi tavsiyalar ishlab chiqildi: -Anorganik kimyo kursi bilan fanlararo bog‘liqlikni aniqlash. -Kimyoviy tuzilish nazariyasini paydo bo‘lishining tarixi. -Organik moddalarni tuzilishi to‘g‘risida Butlerovning g‘oyalarini ochib berish va ularni fazoviy tuzilish nazariyasi bilan bog‘liqlikni o‘rnatish. -Moddalarning xossalari ularning tuzilishiga bog‘liqligini ko‘rsatish. -Texnik vositalardan (model tuzish, ekran vositalari) keng foydalanish. 3. Organik kimyoni muvaffaqiyatli o‘rganish shartlari . Organik kimyoning eng muhim nazariya va tushunchalarini o‘rganish bo‘yicha o‘tkazilgan pedagogik eksprimentlar asosida o‘qituvchilarga quyidagi tavsiyalar ishlab chiqilgan: 1. Anorganik kimyo bilan predmetlararo bog‘liqlik o‘rnatish. 2. Kimyoviy tuzilish nazariyasining paydo bo‘lish zarurati

ko‘rsatilayotganda tarixiylik tamoyilidan foydalanish, g‘oyalar kurashi tarixi, nazariyalarning vujudga kelishi va rad qilinishi (radikallar nazariyasi, tiplar nazariyasi va shunga o‘xshashlar) hamda shu asosda muammoli vaziyatlar tuzish. 3. Organik birikmalarning tuzilishi haqidagi Butlerov g‘oyalarini yoritish va ularni elektron nazariya hamda fazoviy tuzilish nazariyasi bilan aloqasini o‘rnatish. 4. Moddalar xossalarining tuzilishiga bog‘liqligi g‘oyasini o‘tkazish. Bunda organik moddalarni o‘rganishdagi qarama-qarshiliklar yoritiladi va haqiqat mezoni bo‘lib, eksperiment xizmat qiladi. Sintezga alohida ahamiyat beriladi. Undan tuzilish izomeriyasini tushuntirishga o‘tiladi va shunga o‘xshashlar. 5. Tasviriy vositalardan, xususan, modellar, ekran qo‘llanmalaridan foydalanish. 9.3. Organik birikmalarning klassifikatsiyasi mavzusini o‘qitish uslubiyoti. Organik kimyoning tushunchalari hozirgi zamon tuzilish nazariyasiga asoslanib, beshta guruhga bo‘linadi: kimyoviy tuzilish tushunchasi, elektron va stereokimyo tushunchalari, yuqori molekulyar kimyo tushunchalari va kimyoviy reaksiya qonuniyatlarining tushunchalari. Anorganik kimyo kursini o‘rganishda o‘quvchilar moddalarning xossalariga ularning tuzilishi ta’sir etayotganligini ko‘rishmagan. Lekin, organik kimyoda bu tushunchalar asosiy rol o‘ynayotganligini o‘qituvchi ko‘rsatib berishi kerak. Hozirgi zamon tuzilish nazariyasi organik moddalarni alohida sinflar bo‘yicha o‘rganishga asos bo‘lib qolgan. To‘yingan, to‘yinmagan uglevodorodlardan boshlab, organik moddalarning elementar tarkibi, kimyoviy tuzilishi murakkablashadi. Shuningdek, elektron va fazoviy tuzilish ham o‘zgaradi. Masalan, to‘yingan uglevodorod molekulalari uchun (-bog‘ va Sp 3 -gibridlanish, etilen qatori uglevodorodlarda - p-bog‘ va Sp 2 -gibridlanish. Diyen uglevodorodlarda yangi harakteristikasi - kumulirlangan va konyugirlangan qo‘sh bog‘lar, atsetilen qatori uglevodorodlarda - Sp-gibridlanish va ikkita p-bog‘lar

paydo bo‘ladi. Shu bilan birga fazoviy tuzilish ham murakkablashadi: valent burchaklar o‘zgaradilar, fazoviy izomerlar paydo bo‘ladi va hokazo. Ximiyaviy tuzilish va stereoximiya tushunchalari moddalarning elektron tuzilishi bilan o‘zaro bog‘langan. Anorganik kimyoda o‘quvchilar moddalar xossalariga ta’sir qilish holatlariga amalda duch kelmaydilar. Organik kimyoda bu tushunchalar organik kimyoni o‘rganishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Agar anorganik kimyoda atomlar qo‘zg‘almagan holatda qarab chiqilsa, organik kimyoda qo‘zg‘algan uglerod atomi uning gibridlangan elektron bulutlari bilan, ularning yo‘nalishlari uglerod zanjirining fazodagi shaklini belgilaydi. Anorganik kimyoda molekulalarning geometriyalari bilan tanishish faqatgina ayrim hollarda modda molekulalarining qutbli (NH 3 , H 2 O) xarakterini tushuntirishga yordam beruvchi yordamchi rol o‘ynaydi. Organik kimyoda esa bu eng muhim o‘rganish obyekti bo‘lib, molekulalarning geometriyasini tushuntirmay turib, moddalarning xossalarini tushuntirmay ham, avvaldan bo‘lib ham bo‘lmaydi. Bularning barchasi organik moddalarni o‘rganishga tizimli yondoshuvni belgilab beradi. Har bir organik modda keltirilgan nazariy tushunchalar nuqtai nazardan qarab chiqiladi. Uning elektron tuzilishi, elektron bulutlarining gibridlanish tipini o‘rganiladi. Bu esa o‘z navbatida moddalarning kimyoviy tabiatini, uning ximiyaviy va fazoviy tuzilishini aniqlashga yordam beradi. To‘liq tushunarliki, organik kimyoni o‘rganishning boshlang‘ich davrida moddalar va jarayonlarning tavsiflashga har tomonlama yondoshuvni amalga oshirishning imkoni yo‘q, chunki o‘quvchilar bilimlarni asta-sekin egallaydilar. Tushunchalarning rivojlanib, boyib borishi bilan moddalar tavsifi to‘laroq va ko‘pqirrali hamda asosli bo‘lib boradi. Xossalar orqali moddalar tuzilishi bilan ximiyaviy reaksiyalarning qonuniyatlari o‘rtasida aloqa o‘rnatiladi. Ko‘plab shunday sabab-oqibat aloqadorliklarini aniqlash moddalarning xossalarini ishonchli ravishda tushuntirish va avvaldan aytib berishga imkon beradi. Aynan shunday yondoshuv muammoli ta’limni amalga oshirishga imkon beradi, chunki muammoli vaziyatlar, tabiiyki,

turli xil tushunchalar yoki bitta tushunchaning turli tomonlari o‘rtasidagi bog‘liqliklar aniqlanganda vujudga keladi. 5 . Organik moddalar sinflari va eng muhim tushunchalarni o‘qitish metodikasi. Hozirgi zamon tuzilish nazariyasi organik birikmalarni alohida sinflari bo‘yicha tuzilishini murakkablashishi tartibida deduktiv o‘rganish uchun boshlang‘ich reja shakl hisoblanadi. Organik moddalar sinflarini shunday tartibda o‘rganish hayotiy muhim moddalar yog‘lar, oqsillar va uglevodlarni o‘quvchilar tomonidan anglab olinishiga imkon beradi. Organik moddalarni o‘rganish izchilligi quyidagicha: To‘yingan uglevodorodlar. Sikloparafinlar. Etilen uglevodorodlar. Diyen uglevodorodlar. Atsetilen uglevodorodlar. Aromatik uglevodorodlar. Spirtlar. Fenollar. Aldegidlar. Karbon kislotalar. Murakkab efirlar. Yog‘lar. Uglevodlar. Aminlar. Aminokislotalar. Azotli giterosiklik birikmalar. Nuklein kislotalar. Oqsillar.

Keltirilgan tartib elementar tarkib, ximiyaviy tuzilish, elektron va fazoviy tuzilishni murakkablashishini aks ettiradi. Masalan, to‘yingan uglevodorodlar molekulasi uchun σ-bog‘ va sp 3 gibridlanish xos. Diyen uglevodorodlar uchun yangi bog‘ kuchlangan bog‘, atsetilen uglevodorodlar uchun yangi sp-gibridlanish va 2 ta π-bog‘ o‘ziga xos hisoblanadi. Ularning fazoviy tuzilishi ham murakkablashadi: valent bog‘lar o‘zgarib, fazoviy izomerlar ham vujudga keladi v.b. Organik birikmalarning tuzilish nazariyasi o‘rganilganda uni vujudga kelishining quyidagi sabablari ko‘rsatiladi: 1) atom-molekulyar ta’limotining rivojlanishi; 2) izomerlarning aniqlanishi; 3) valentlik haqidagi ta’limotning rivojlanishi. Ana shu munosabat bilan ta’limda izomeriya va u bilan bog‘liq bo‘lgan gomologiya tushunchasi katta ahamiyatga ega. Bu organik moddalarning tuzilish mohiyatini tushunib olishga kalit bo‘lib xizmat qiladi O‘rta maktab kimyo kursida moddalarning quyidagi sinflari: uglevodorodlar, spirtlar, aldegidlar, karbon kislotalar, uglevodlar, nitrobirikmalar, aminobirikmalar va oqsillar o‘rganiladi. Organik moddalarning klassifikatsiyasi A.M.Butlerovning kimyoviy tuzilishi nazariyasi bilan chambarchas bog‘likdir. Organik moddalarning asosiy sinflarini o‘rganishning umumiy xarakteri shu bog‘lanish bilan belgilanadi. Organik moddalarni o‘rganish, ximiyaviy tuzilish nazariyasini o‘rganishdagidek, aniq moddadan - metan va ximiyaviy xossalari metanga o‘xshash moddalardan boshlanadi. Metanni havoda yoqib, bunda hosil bo‘ladigan mahsulotlarni (karbonat angidrid va suvni) aniqlash metanning sifat tarkibini belgilashga va «uglevodorod» terminini izohlashga imkon beradi. Metandan keyingi uglevodorod - etan molekulasining tarkibi (ikki atom uglerod va olti atom vodorod) o‘quvchilarni A.M.Butlerovning kimyoviy tuzilish nazariyasiga olib keladi.

Tuzilish nazariyasining molekulalar stereoximik modellarini tasvirlash bilan birgalikda bayon qilinadigan asosiy qoidalari hamda metan va etandan keyin keladigan ularga o‘xshash moddalarning (propan, butan). Kimyoviy xossalarini bir-biriga solishtirish, organik moddalarning klassifikatsiyasi asosida yotuvchi «metanning gomologik qatori» tushunchasini oydinlashtirishga va metan qatoriga kirgan uglevodorodlar molekulalarining tarkibini CnH 2n+2 umumiy formula bilan ifodalashga imkon beradi. O‘quvchilar aniq material asosida - etilen va atsetilenning xossalari hamda tarkibini kimyoviy tuzilish nazariyasidan foydalanib o‘rganish asosida to‘yinmagan uglevodorodlar bilan gomologik qatorlari va umumiy formulalari bilan tanishib chiqadilar. Ular aromatik uglevodorodlarni shu yo‘l bilan o‘rganadilar, bunda benzol va uning gomologlarini misol kilib oladilar. Organik moddalarning asosiy sinflari bundan keyin boshqacharoq tartibda o‘rganiladi. Kimyoviy tuzilish nazariyasining mohiyati o‘zlashtirib borgan sari va organik moddalarning molekulalardagi atomlarning bir-biriga ta’siri ochila borgan sari aniq material nazariyaga ko‘proq o‘rin bera boshlaydi. Spirtlar, aldegidlar, karbon kislotalar, uglevodlar, nitrobirikmalar va aminobirikmalar, ularning kimyoviy tuzilishi asosida uglevodorodlarning tarkibida funksional gruppalar (gidroksil, karbonil, karboksil, nitrogruppa, aminogruppa) bo‘lgan hosilalar deb qaraladi; bu sinfga kiradigan organik birikmalarning o‘ziga xos xususiyatlarini ana shu funksional gruppalar belgilab beradi. Oqsillarni o‘rganish alohida ahamiyatga ega. Bu eng murakkab organik moddalar sinfi, asosan, uning kimyoviy xossalari, hayotiy jarayondagi ahamiyati o‘rganiladi. Organik moddalarning klassifikatsiyasini o‘rganish jarayonida genetik bog‘lanish, ularning alohida sinflar o‘rtasidagi bog‘lanish birin-ketin ochila boradi - bu bir sinfga mansub bo‘lgan moddalarning boshqa sinflarga mansub bo‘lgan moddalarga birin-ketin aylanishiga sababchi bo‘ladigan reaksiyalar o‘rganib boriladi; organik moddalarning alohida sinflari orasidagi genetik bog‘lanish o‘quvchilarning moddalarni bilib olish va ulardan amalda foydalanish jarayonida

nazariyaning katta rol o‘ynashini tushunib olishlariga yordam berishi jihatdan juda muhimdir. Organik moddalarning klassifikatsiyasini o‘rganib chiqish natijasida o‘quvchilar: a). ushbu harakterli gruppalarni metil, etil, metilen, etilen, gidroksil, kabonil, karboksil, nitrogruppa va aminogruppalarni yaxshi eslab qolishlari; b). berilgan struktura formulaga qarab, moddani tegishli sinfga, turga kirita olishlari, shuningdek shu moddaning nomini aytib bera olishlari; v). berilgan moddaning nomiga qarab, uning struktura formulasi va eng harakterli xossalarini aniqlay olishlari; g). dasturda ko‘rsatilgan organik moddalarning sinflariga qisqacha harakteristika berishlari; d). organik moddalarning asosiy sinflari orasidagi o‘zaro bog‘lanishlarni bilishlari, bir sinfdan boshqa sinfga o‘ta olishlari hamda bu o‘tishni tegishli tenglamalar va tuzilish formulalari bilan ifodalay oladigan bo‘lishlari kerak. Organik moddalarning klassifikatsiyasi haqidagi materialni ongli ravishda tushunib olish va puxtalashda kimyoviy eksperiment, shuningdek, kimyoviy masalalar katta rol o‘ynaydi. Kimyo kursining bu bo‘limida: to‘yingan, to‘yinmagan va aromatik uglevodorodlar o‘rganiladi. 1. To‘yingan uglevodorodlar. To‘yingan uglevodorodlarning birinchi vakili - metan. Metan mana bunday tartibda o‘rganiladi: a). xossalari; b). tabiatda uchrashi; v). olinishi; g). ishlatilishi. Uning eng muhim xossalari: yonuvchanligi va oksidlovchilarga nisbatan barqarorligi, shuningdek, xlor bilan o‘zaro ta’sirlashib, xlorli birikmalar (metil xlorid,metilen xlorid, xloroform va uglerod (IV)-xlorid) hosil kilishga o‘quvchilarni e’tiborini jalb etadi.

Bundan keyin metanga o‘xshash moddalar ko‘rib chiqiladi. O‘qituvchi metandan (metil xloridning natriy metali bilan o‘zaro ta’sirlashuvidan) etan olinishi, etandan (etil xloridning natriy metali bilan o‘zaro ta’sirlashuvidan) propan olish tenglamasini tushuntirib berish mumkinligini aytadi. 2. To‘yinmagan uglevodorodlar . O‘qituvchi oldindan hosil kilingan etilenni ko‘rsatadi. Uning fizik xossalariga e’tiborni jalb qiladi. Molekulyar va struktura formulalarini yozadi. Ko‘shbog‘ haqida tushuncha beradi. Etilenni kimyoviy xossalari uning oksidlanishi, havoda yoyilishi, birikish reaksiyasi tajribali ko‘rsatadi. Etilenning sanoatda olinishi labaratoriyada olinishlari tajriba orqali ko‘rsatib beriladi. Etilenning gomologik qatori propilen, butilenlarning struktura formulalari yozib ko‘rsatiladi. Shu moddalarning tarkibiga asoslanib, etilen qatorining umumiy formulasi keltirib chiqariladi CnH2n-2. 3. Aromatik uglevodorodlar. O‘quvchilar aromatik uglevodlar bilan shu sinfning eng oddiy vakili - benzol misolida tanishadilar. O‘qituvchi benzolni ko‘rsatadi. O‘quvchilarni uning fizik xossalari bilan tanishtiradi. Molekulyar formulasini yozib benzolni siklik tuzilishiga ega ekanligini tushuntiradi. 9.4. Organik kimyo kursidagi izomer va gomolog qator tushunchalarini o‘qitish uslubiyoti. Organik birikmalarning tuzilish nazariyasi o‘rganilganda uni vujudga kelishining quyidagi sabablari ko‘rsatiladi: 1) atom-molekulyar ta’limotining rivojlanishi; 2) izomerlarning aniqlanishi; 3) valentlik haqidagi ta’limotning rivojlanishi. Ana shu munosabat bilan ta’limda izomeriya va u bilan bog‘liq bo‘lgan gomologiya tushunchasi katta ahamiyatga ega. Bu organik moddalarning tuzilish mohiyatini tushunib olishga kalit bo‘lib xizmat qiladi. Gomologiya va izomeriya tushunchalarining muhimligi organik moddalarning har bir sinfi uchun umumlashtiruvchi tavsifga ega ekanligi bilan belgilanadi. Bu ikki tushunchalar o‘rtasida keskin farq bo‘lsa-da, o‘quvchilar

ko‘pincha ularni chalkashtirib yuboradilar. Shuning uchun ular induktiv tarzda aniq misollar asosida o‘rganilishi zarur. Avvalo, tuzilish izomeriyasi, so‘ngra aniq misollar bilan gomologiya qarab chiqiladi. Didaktika nuqtai nazaridan tushunchalardan foydalanish bo‘yicha ular 3 guruhga bo‘linadi: tayanch, rivojlantiruvchi, tanishtiruvchi. Asosiy tushunchalar rivojlantiruvchi, tayanch tushunchalar ularni shakllantiruvchilar hisoblanadi. Masalan, ximiyaviy tuzilish va uglevodorod zanjiri izomeriyasi haqidagi tushunchalarni shakllantirish uchun «radikal» tushunchasi tayanch, shakllantirish vazifasini bajaradi. Fazoviy tuzilish va fazoviy izomeriyalarni o‘rganish uchun sigma va pi bog‘lar haqidagi tushunchalar tayanch vazifasini bajaradi va shunga o‘xshashlar. Rivojlantiruvchi tushuncha izomeriya uchun moddalarning sifat va miqdoriy tarkibi, allotropiya va ximiyaviy tuzilish haqidagi tushunchalari tayanch bo‘lib xizmat qiladi. Shuning uchun bu tushunchani kursning boshidayoq o‘rganish mumkin. Gomologiya keyinroq to‘yingan uglevodorodlar bilan tanishish jarayonida qarab chiqiladi. Gomologiya va izomeriya tushunchalari 3 bosqichda shakllantiriladi: 1. Har bir tushunchaning eng muhim belgilari va ta’riflarini ajratish. 2. Gomologlar va izomerlar o‘rtasidagi bog‘liqliklarni aniqlash. 3. Izomeriyaning turli shakllari va moddalarning turli sinflari o‘rtasidagi izomerlarni o‘rganish. Izomeriya va gomologiya quyidagi izchillikda o‘rganiladi. Avvalo, bir xil sifat va miqdoriy tarkibga ega bo‘lgan, ammo tuzilishi bilan farq qiladigan moddalar borligi haqidagi dalil haqida aytiladi (masalan, butan, izobutan). Ushbu hodisaning sababini axtarish, modda molekulalarining tuzilishi bilan tushuntirilishiga olib keldi. Bu moddalar izomerlar deb ataldi. Keyinchalik ko‘plab dalillar va rentgen tuzilishlarni tahlil qilish ularning mavjudligini tasdiqladi. Tushunchaga ta’rif berildi. «Gomolog», «gomologik qator» tushunchalari to‘yingan uglevodorodlar o‘rganilganda kiritiladi. Keyinchalik «izomer» va «gomolog» tushunchalari o‘zaro taqqoslanib, o‘xshashlik va farqlari aniqlanadi. Izomerlar: Gomologlar:

bir xil sifat tarkibli bir xil sifat tarkibli bir xil miqdoriy tarkibli har xil miqdoriy tarkibli turli xil tuzilishli o‘xshash kimyoviy tuzilishli turli xil xossa har xil fizik xossali o‘xshash kimyoviy xossali Bu tushunchalar birlikda o‘zaro taqqoslanib o‘rganilganda, o‘quvchilar ularning o‘zaro o‘xshashligi va farqlarini ongli ravishda o‘zlashtirib olishlariga yordam beradi. Organik kimyo kursida o‘quvchilarni stereokimyoviy tuzilish nazariyasi bilan tushuntirib boriladi. 1.tetroedrik; 2.trigonal; 3. diagonal. 3 uglerod zanjirini zigzag holdagi tuzilishi. Ayrim birikmalarning fazoviy shakli quyidagicha: a. geometricheskaya (sis-trans) izomeriya. b.tabiiy va sintetik polimerlarning fazoviy strukturasi. v. monosaxaridlarning fazoviy tuzilishi. Stereokimyo nazariyasini o‘rganish orqali o‘quvchilar organik moddalarni fazoviy tuzilishini mohiyatini tushunib boradilar. G.N.Osokina organik moddalardagi sis-trans izomeriyalarni o‘rganishni tavsif qiladi. Organik kimyoning har bobida fazoviy tuzilish ko‘rsatib boriladi. Molekulalarning fazoviy tuzilishini ifodalash uchun stereokimyoviy formulalardan foydalaniladi. Stereokimyoviy formulalardan biri perspektiv formulalardir. Molekulalarning simmetriyalik xossalari stereoizomerlarning enantiomerlar va diastereomerlarga bo‘linishi asosida yotadi. Enantiomerlar - molekulalari o‘zaro predmet va uning ko‘zgudagi tasviri kabi bo‘lgan stereoizomerlardir. Diastereomerlar - biri ikkinchisining ko‘zgudagi tasviri bo‘lmagan va har xil fizikaviy va kimyoviy xossalariga ega bo‘lgan stereomerlardir. Ko‘pincha

enantiomerlarni farq qilish uchun ularga qutblangan nur ta’sir ettiriladi. Bularni burish burchagini aniqlash uchun polyarimetr va spektropolyarimetr degan asboblardan foydalaniladi. Diastereometriya stereoizomerlarning keng doirasini o‘z ichiga oladi. Ulardan eng muhimlari σ - sigma diastereoizomeriya va π -pi diastereoizomeriyadir. Buni sut kislotasi misolida bayon etish mumkin. Sut kislotasining molekulasida karboksil, vodorod, metil gruppa va gidroksil gruppa bilan bog‘langan asimmetrik uglerod atomi bor: Demak, sut kislotasi optik faol modda ham. O‘quvchilarda modda haqidagi tushunchalarni shakllantirish va rivojlantirish alohida o‘rin tutadi. Organik kimyoni o‘rganishda o‘quvchilar birinchi bor izomer hamda gomolog tushunchalar bilan tanishadilar. Bu ikki tushuncha bir-biridan farq qilsa- da, o‘quvchilar ularni ko‘pincha adashtiradilar. Shuning uchun avval aniq misollarda izomerlar, keyin esa gomologlar ko‘rib chiqiladi. Gomolog va izomer tushunchalarini uch bosqichda shakllantirish mumkin: Har bir tushunchaning o‘ziga xos belgilarini ajratish va aniq ta’riflash. Gomolog va izomer orasidagi bog‘ni ko‘rsatish. Nar xil turdagi va moddalarning sinflararo izomerlarni o‘rganish. O‘quvchilar izomer va gomolog tushunchalar bilan tanishgandan so‘ng, ularni o‘xshashligi va farqlarini solishtiradilar. Izomerlar bir xil sifatini va miqdoriy tarkibga, har xil kimyoviy tuzilish va xossalarga ega. Gomologlar bir xil sifatiy tarkibga, o‘xshash kimyoviy tuzilishiga va kimyoviy xossalarga, lekin har xil miqdoriy tarkibga va fizik xossalariga ega. Organik kimyo kursini o‘qitish jarayonida har bir bo‘lim bo‘yicha umumlashtirish olib boriladi: izomerlar tushunchasi, atomlarning molekulada o‘zaro ta’siri, kovalent kimyoviy bog‘ turlari bo‘yicha. Organik moddalarning sinflararo genetik bog‘lanishni o‘rnatish katta ahamiyatga ega.

Organik kimyoning oxirgi mavzusi - “Organik kimyo kursi bo‘yicha o‘quvchilarning bilimini umumlashtirish”. Bu mavzuda organik moddalarning tuzilish nazariyasining asosiy holatlarini batafsilroq ko‘rib chiqish mumkin. Bir xil tarkibdagi moddalarning har xil kimyoviy tuzilishi izomerlanish hodisasi bog‘liq. Organik kimyoni o‘qitish usul va vositalari anorganik kimyonikiga o‘xshash, lekin o‘z xususiyatlarga ega bo‘ladi. Organik kimyoda o‘quv kimyoviy tajribalarda reaksiya sharoitlariga katta ahamiyat beriladi. Kimyoviy tajribalarning asosiy maqsadi moddalarning xossalari tuzilishga bog‘liqligini ko‘rsatishdir. Bundan tashqari atomlarning ma’lum izchillikda birikishi, (-bog‘ning yo‘nalishini, valent burchaklarni ko‘rsatishda modellardan foydalaniladi. Organik moddalarni nomlanishi o‘quvchilarda qiyinchiliklar tug‘diradi. Ularni bartaraf qilish uchun jadvallardan foydalanish kerak. Organik moddalarni nomlanishini o‘zlashtirish uchun ikkita jadval tayyorlash tavsiya etiladi: birinchisida - to‘yingan uglevodorodlarning metandan dekangacha va ularning radikallarining gomologik qatorini, ikkinchisida esa moddalarning nomlanishini tuzish algoritmini ko‘rsatish kerak. 9.5. Biologiya kursini qanday bilimlari organik kimyoni o‘qitishda (biologiya fanini o‘rganishda qo‘llaniladigan organik moddalar haqida fikr yuritiladi) ishlatiladi. Organik kimyo kursiga fanlararo bog‘lar katta ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa biologiya kursi bilan bog‘liqligi “Oqsillar”, “Nuklein kislotalar” mavzularni o‘qitishda yaqqol ko‘rinadi. Shuningdek, fizika, tarix va boshqa o‘quv fanlar bilan bog‘liqligi organik kimyoning maktab o‘quv rejasidagi o‘rnini aniqlab beradi. Organik kimyo kursiga predmetlararo, ayniqsa, biologik bilan bog‘liqlik katta ta’sir ko‘rsatadi. Biologiyani fan sifatida va o‘quv predmeti sifatida rivojlanishi maktab organik kimyo kursining shakllanishiga ta’sir ko‘rsatdi. 1985 yili getorosiklik birikmalar va nuklein kislotalar biologiya kursiga kiritiladi. Ular molekulyar

biologiya, genetika muammolarini tushunib olishga yordam beradi. Chunki organik kimyo biologiya uchun tayanch tushunchalarni shakllantiradi, organik kimyo fizikaning tushunchalaridan keng foydalanadi. Makrodunyodagi elektr hodisalari haqidagi tasavvurlar organik birikmalar mikroolamini tushunib olishga yordam beradi. Tarix bilan predmetlararo bog‘lanish o‘quvchilarni organik kimyoni fan sifatidagi tarixi bilan tanishtirish, organik sintezning muvaffaqiyatlarini ularga ko‘rsatish, mamlakatimizda kimyo sanoatini rivojlanishi istiqbollarini yoritib berishga imkon beradi. Jamiyatshunoslik bilan bog‘lanish falsafa qonunlarini organik kimyoda aks etishi, eng muhim falsafiy g‘oyalarning amalga oshishini ko‘rsatishga yordam beradi. Organik kimyoning boshqa fanlar bilan aloqasi uni o‘rta maktab o‘quvtarbiya jarayonidagi o‘rnini aniq belgilab beradi. 9.6. Yuqori molekulyar birikmalar, ularning ahamiyati mavzusini o‘qitish uslubiyoti O‘quvchilar organik kimyoni o‘qiganda yuqori molekulyar birikmalar xaqidagi umumiy elementar tushunchaga ega bo‘ladi. Polimerlar va ular asosida olinadigan materiallarning xalq xo‘jaligidagi ahamiyati, yangi texnologiyani joriy etish, bu birikmalarni kimyosi va texnologiyasini rivojlantirishni o‘quvchilarga ko‘rsati berish kerak. Avvalo paxta tolasi va paxtani qayta ishlash natijasida hosil bo‘lgan moddalar, jun, ipak, hamda gaz, neft va boshqa tabiiy boyliklar polimerlar kimyosini va texnologiyasini rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar ochmoqda. O‘zbekistonda, ayniqsa polimerlar kimyosining rivojlanishi keng istiqbollarga ega. Polimerlarning insoniyat salomatligini muhofaza qilishdagi va shu yo‘l bilan bog‘liq bo‘lgan ekologiya muammolarini hal etishda roli juda katta. Fanning bu sohasida O‘zbekistonning kimyogar olimlarining faoliyatini o‘quvchilarga tanishtirish, ularning ilmiy ishlari, maktablari, yaratgan kashfiyotlari haqida tushuncha berish o‘quvchilarda ilmiy bilimlarga qiziqishini oshiradi. Shu borada maktab kimyo xonalarida O‘zbekiston olimlarining ilmiy faoliyatini yorituvchi stendlar tashkil qilish tavsiya etiladi.

Tayanch so‘zlar: organik moddalar molekulalarining elektron va fazoviy tuzilishi, molekulalarda atomlarning o‘zaro ta’siri, gibridlanish, organik moddalarning sinflari, yuqori molekulyar birikmalar, tuzilish nazariyasi, nazariya strukturasi, kurs tuzilishi, izomeriya, gomologiya, organik birikmalar, gomologik qator.

Похожие

Kimyo va biologiya o‘qitish metodikasi fanining vazifasi

Kimyo va biologiya o‘qitish metodikasi fanining tizimi, tuzilishi

Organik kimyo. Organik polimer materiallar

Organik kimyo fani

Organik kimyo fani