Kimyoviy bog’lanish nazariyasi - Химия - Рефераты

Kimyoviy bog’lanish nazariyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63 KB

Kimyoviy bog’lanish nazariyasi REJA: 1. Valentlik stexiometriyasi 2. Elementning valentlik steximetriyasi 3. Bir valentli elementlar 4. Formula

Kimyoviy elementlarning valentligi va uni turlicha talqin etilishi. Valent bog’lanishlar (VB) nazariyasi asosida valentlik. Doimiy va o’zgaruvchan valentlik. Birikmalardagi elementar atomlarining valentligi va oksidlanidsh darajasi. Kimyoviy bog’larning miqdoriy tavsiflari. Bog’lanish tartibi. Bog’lning energiyasi. Bog’ uzunligi. Valent burchagi. Bog’ning ionlik darajasi va kimyoviy bog’langan atomlarning effektiv zaryadi. Kimyoviy ta‘sirlashuv (kimyoviy bog’)ning asosiy xususiyatlari va kimyoviy bog’ning hosil bo’lish mexanizmi. Vodorod molekulasi hosil bo’lish mexanizmining, kvanto-mexanik talqini. Kimyoviy bog’lanishlarning asosiy tiplari. Valent bog’lanishlar nazariyasi. Donor-akueptor mexanizmi boyicha bog’ hosil bo’lish. Kimyoviy bog’lanish nazariyasi hozirgi zamon uimyosining markaziy muammolaridan biridir. Modda tarkibidagi atomlarning ta‘sir etish tabiatini bilmasdan turib, kimyoviy birikmpalarning xilma-xilligini sababini, ularning hosil bo’lish mexanizmini, tarkibini, tuzilishi va reaktsiyaga kirish qobiliyatlarini tushinish mumkin emas. Hozirgi zamon tekshirish usullari tajribada moddalardagi atom yadrolarining fazoviy joylanishini aniqlash imkonini beradi. Atom adrolarining fazoviy joylanishi elektronlarning ma‘lum ziyaligiga to’g’ri keladi. Atomlardan molekulalar hosil bo’lishida elektron ziyalik o’zgaradi. Moddadagi elektron ziyalikning taqsimlanish xarakteriga qarab kimyoviy bog’lanish 3 ta asosiy tipga bo’linadi: Ion bog’lanish, kovalent bog’lanish va metall bog’lanish. Kimyoviy bog’lanishning ikkinchi darajali ko’rinishlari qatoriga: molekulalararo bog’lanish (Van-der Vals kuchlari bilan xarakterlangan bog’lanish) hamda vodorod bog’lanish kiradi. Kimyoviy bog’lanish valentlik bilan xarakterlanadi. Valentlik termini (atamasi) kimyoga 1853 yilda ingliz kimyogar olimi Franklend tomonidan kimyoviy birikmalardagi element atomlarining miqdoriy nisbatlarini asoslash uchun kiritilgan. Valentlik ta‘limtining rivojlanishi ko’p jihatdan D.I.Mendeleevning davriy sistemasining ochilishi bilan bog’liqdir. D.I.Mendeleev element valentligi va uning davriy sistemadagi o’rni orasi dagi bog’liqlikni aniqladi. Elementlarning fodorod hamda kislorod bilan birikmalarida o’zgaruvchan valentlik namoyon qilish

tushunchasini kiritdi. Atom molekulalarning tuzilishi to’g’risidagi ta‘limot valentlikni elektron nazariyasini ishlab chiqilishiga imkoniyat yaratdi. VALENTLIK STEXIOMETRIYASI Massalar ta‘siri, tarkibning doimiylik qonunlari asosida qaytmas (oxirigacha boradigan reaktsiyalarda biror moddaning aniq massasi reaktsiya) uchun olingan yoki reaktsiya mahsulot asosida hisoblash mumkin. buning uchun reaktsiya tenglamasi aniq bo’lishi kerak. bunday hisoblashlar kimyo bo’limida stexiometriya deyiladi. Stexiometrik hisoblashlar hamda kimyoviy formulalar va tenglamalar tuzish uchun o’zaro birikayotgan va ta‘sirlashayotgan har-xil elementlar atomlarining miqdoriy nisbatlarini bilish zarur. ELEMENTNING VALENTLIK STEXIMETRIYASI – bir valentli element atomining berilgan element atomi bilan qancha atom birika olinishini ko’rsatadi. BIR VALENTLI ELEMENTLAR – deb ikki elementli birikmada hamma vaqt boshqa elementning bitta atomi bilan birikkan elementlarga aytiladi. Bir valentli elementga vodorod (H) elementi misol bo’ladi. Shuning uchun elementning valentlik stexiometriyasi biror elementning barcha atomi vodorodning nechta atomi bilan bog’langanligini ko’rsatadi. Masalan: HCl da – xlor bir valentli, H2O da kislorod 2 valentli, NH3 da – azot 3 valentli. Hamma elementlar uchun vodorodli birikmalar ma‘lum emas, ammo defrli hamma elementlar kislorod bilan birikma hosil qiladi. Kislorod hamma vaqt stexiometrik 2 valentli hisoblanadi, kislorodli birikmalar tarkibiga asosan boshqa element valentligini topish mumkin. Suvdagi vodorod atomiga formal ravishda boshqa elementlarni almashtirib oksidlarni olish mumkin. masalan: H2O va Na2O yoki H2O va CaO formulalarini solishtirish natijasida natriyning bir, kaltsiyning esa 2 vlentli ekanligiga xulosa qilish mumkin. Shunday qilib, elementning valentlik stexiometriyasi biror elementning bitta atomi bilan birikkan va almashgan vodorod atomlari soni bilan aniqlanadi.

Ko’pchilik elementlar bir qancha stexiometrik valentlikni nayon qiladilar, ya‘ni boshqa biror element atomlari bilan har xil stexiometrik tarkibli bir qancha birikmalar hosil qiladi. Bunday birikmalarni nomlash uchun element nomlariga qavs ichida rim raqamlari bilan (+ yoki - siz) valentliklar yoki stexiometrik tarkibi ko’rsatiladi. Masalan: Cu2O-mis (I) oksidi, CuO-mis (II) oksidi, SO2-oltingugurt (IV) oksid, SO3-oltingugurt (VI) oksid va x.k. Kimyoviy element ikki elementli birikmalarda elementlarning valentliklari bilan yoyilishgan prinuipi asosida osonlik bilan oddiy arifmetik usulda ikkinchi element valentligini topish mumkin. vodorodni bir valentligini bilgan holda quyidagi birikmalarda boshqa element valentliklarini topish mumkin: I II III IV III II I NaH, BeH2, BH3, CH4, NH3, H2S, HCl Shunga o’xshash kislorodni II valentligini bilgan holda: I II III IV V VI VII VII IV III II Na2O, BeO, B2O3, CO2, N2O5, SO3, Cl2O7, RuO4, SO2, N2O3, CO Agar elementlarning stexiometrik valentliklari ma‘lum bo’lsa ularning kimyoviy formulalarini tuzish mumkin: Masalan: As (V), O(II) va S (VI), O, (II) 10 (=2:5) As2O5 6(=1:3) SO3 Shuni aytish lozimki stexiometrik valentlik ham, summar formula ham birikmada kimyoviy bog’lanish tipini va molekuladagi tuzilishdan hech qanday ma‘lumot bermaydi. valentlik stexiometrik tushunchasi kimyoga atom tuzilishi ma‘lum bulguncha kiritilgan edi. hozirgi paytda ma‘lumki elementning bu xossasi tashqi elektronlar soni bilan uzviy bog’liq. Ko’pchilik elementlar uchun yuqori valentlik stexilmetriyasi bu elementlarning D. S. dagi o’rnidan kelib chiqadi. IONLARNING ZARYadLARI - Ionlarning elektr zaryadlari (formulalardagi arab sonlaridan keyin qoyiladigan «+» yoki «-» belgilar) ion

birikmalarning kristall panjaralardagi bu ionlar qanday nisbatlarda turganligini xarakterlaydi. Masalan: Kation va anion zaryadlariga mos. Bu ionlari tutgan birikmalar quyidagi tarkibga ega. Ionlar Na + Ca2 + Al3 + F- NaF CaF2 AlF3 O2- Na2O CaO Al2O3 N3 Na3N Ca3N2 AlN NO3 NaNO3 Ca(NO3)2 Al(NO3)2 SO42- Na2SO4 CaSO4 Al2(SO4)2 PO43- Na3PO4 Ca3(PO4)2 AlPO4 Qadimgi adabiyotlarda ionlarning zaryadlari ionli valentlik deb atalgan. Bir valentli ionlar zaryadi bilan neytral atomlarning valent elektronlari orasida to’g’ridan-to’g’ri bog’lanish mavjud. Ionlarning musbat zaryadi bitta element atomidan berilgan elektronlar soniga teng bo’ladi. Manfiy zaryad esa bitta element atomi tomonidan qabul qilingan elektronlar soniga teng bo’ladi. Masalan: Na+, Ca2+, Al3+ ionlari o’z navbutida 1, 2, 3, ye ni yo’qotgani F-, O2-, Na3-, ionlari esa 1, 2, 3, ye qabul qilgan hisoblanadi. OKSIDLANISH DARAJASI - SO2, NH3, H2SO4, CO2, HNO3, H2CO3 va x.k. molekulyar hamda Na2O : Na2SO ionlari oddiy va kompleks birikmalarning tarkibini aniqlash uchun elementlarning oksidlanish darajalari degan tushuncha kiritilgan. Elementlarning oksidlanish darajalari bu birikmalarda hamma bog’lanish ionli deb faraz qilganda element atomlarining shartli elektr zaryadlaridir. Birikmalarda elementlarning oksidlanish darajalari va ion zaryadlari quyidagi belgilanadi. Masalan: Oksidlanish darajasi ion zaryad Na+1, Cl-1 yoki Na+Cl- Na+, Cl- Ca+IIS-II yoki CaIIS-II Ca2+S2-

Al2+IIIO3-II yoki Al2IIIO3-II Al3+O32- Elementning oksidlanish darajasini aniqlashda doimo kislorodning oksidlanish darajasi – 2, vodorodniki esa +1 deb qabul qilingan. Masalan: HCl, H2S, NH3, CH4 yoki Na2O, CaO, Al2O3, CO2 P2O5, SO3, Cl2O7, RuO4. Erkin elementlarning yoki ikki bir xil atomdan tuzilgan molekulalarning oksidlanish darajalari 0 ga teng. Masalan: Cuo, Alo, Feo, H2o, o2o, Cl2o, N2o. Atomlarning birikmalardagi oksidlanish darajalari –4, -3, -2, -1, 0 dan +8 gacha bo’ladi, xatto kasrsondagi oksidlanish darajalar ham bo’ladi: KO2, KO3, bo’ladi. Ko’pchilik xollarda molekula tarkibidagi atomlarning oksidlanish darajalari ularning valentliklariga, ya‘ni ayni element hosil qiladigan haqikiy bog’lanishlar soniga teng bo’lmaydi. Masalan: organik birikmalarda uglerodning valentligi 4 ga teng, lekin uning oksidlanish darajasi turlicha bo’lishi mumkin. buni quyidagi jadval natijalaridan ko’rish mumkin: Birikma Valentligi Ok. darajasi CO II +2 CO2 IV +4 CH4 IV -4 C2H4 IV -2 C2H2 IV -1 CH3COOH IV 0 Molekulalarda oksidlanish darajasi – molekulalarda elementlarning ok. darajalarini aniqlashda molekulani fikran bir atomli ionlarga bo’lishi kerak. bunda qutbli kovalent bog’lanishlarga e‘tibor berish lozim, ya‘ni elektron juft ko’proq elektromanfiy element atomi tomoniga siljiganligiga va sof kovalent juftlanishlarga ega elektron juft har ikkala atomga teng bo’lganligi hisobga olinadi. Shunday qilib, birikmalardagi ham bir element atomining elektr zaryadi yoki oksidlanish darajasini aniqlanadi. FORMULA

Molekulalarda elementlarning oksidlanish darajalarining algebraik yig’indisi element atomlari soni hisobiga olinganda nolga teng bo’lishi kerak. Masalan P2O5-molekulasida 2 ta fosfor atomining umumiy zaryadi +10 ga teng 5-ta kislorod atomining umumiy zaryadi esa –10 ga teng bo’lib, zaryadlar yig’indisi nolga tengdir. Ionlarda oksidlanish darajalari – ko’p elementli ionlarda ham elementlarning oksidlanish darajalarini topishda xuddi yuqoridagidek molekulani tashkil etgan bir atomli ionlarga bo’linadi. Masalan: SO4-2, SO3-2, NH4+ (S+6O4-2)2-, (S+4O3-2)2-, (N-3H4+)+ Ko’p elementli ionlarda elementlarning oksidlanish drajalarining algebraik yig’indisi element atomlari hisobiga olinganda ion zaryadiga tengdir. Masalan: NH4+ - ionida 4H+=+4, N=-3 ga teng bo’lganligi uchun ionlarning algebraik yig’indisi +1 ga teng, ya‘ni NH4+ zaryadiga ega. Kompleks ionlarda markaziy atomining oksidlanish darajasi osonlik bilan kompleks ion zaryadidan umumiy ligandlar zaryadini ayirib tashlash yo’li bilan aniqlanadi: [Al+3(OH)4]-; [Cu2+(NH3)4]2+, [Fe2+(CN)6]4- (-1)-(-4)=-1+4=+3 Al3+ +2-0 = + 2. Cu2+ (-4)-(-6)=-4+6=+2Fe2+ va x.k.zo. Moddalar qanday tuzilganligi to’g’risidagi axborotni, uning fizik va kimyoviy xossalarini tekshirish natijalariga qarab bilib olinadi. Masalan: fizik tekshirish usullari natijasida molekulaning asosiy parametrlari-yadrolar orasidagi masofa, valent burchaklari va molekulaning geometrik shakllari aniqlanadi. Masalan: tajribada suv molekulasidagi vodorod va kislorod yadrolari orasidagi masofa 0,96 A ga teng ekanligi aniqlangan. Kimyoviy bog’langan atom yadrolarining orasidagi masofa bog’lanish uzunligi deyiladi (d). Kimyoviy bog’langan atom yadrolarining orasidagi burchak valent burchagi deyiladi (L). Suv

molekulasida bu burchak <104,5o ga tengdir. Demak suv molekulasi uchburchak shaklga ega.

Адабиётлар руйхати 1. Парпиев Н.А., Рахимов Ҳ.Р., Муфтахов А.Г. Анорганик кимё (назарий асослари).-Тошкент, “Ўзбекистон”, 2000.-479 б. 2. Н.С.Ахметов. Общая и неорганическая химия. Учебник для Вузов 4-е изд., Москва, “Высшая школа”, 2002. 743 с. 3. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия.- Москва: «Высшая школа», 2002. 527 с. 4. Парпиев Н.А., Муфтахов А.Г., Рахимов Х.Р. Анорганик кимё.- Тошкент: «Ўзбекистон» 2003. 504 б. 5. Парпиев Н.А., Решетникова Р.В., Ходжаев О.Ф., Ҳамидов Х.А., Кадирова Ш.А. Ноорганик кимёдан лаборатория машғулотлари – Тошкент 2005й 195 б. 6. Парпиев Н.А., Решетникова Р.В., Ходжаев О.Ф., Ҳамидов Х.А., Кадирова Ш.А. Лабораторный практикум по неорганической химии. – Ташкент,  Университет  , 2008 – 247 с.

Похожие

Kovalent bog’lanish nazariyasi

Kimyoviy bog’lanish nazariyasi. Kimoviy bojlanish hosil bo’lish mexanizmlari. Valent bog’lar nazariyasi

Kimyoviy bog’lanish, molekulalarni o’zaro ta’sirlanish turlari

Atom tuzilishi, davriy tizim va kimyoviy bog’lanish

Kimyo kursida kimyoviy bog’lanish moddalarning tuzilish nazariyasini o’rganish