Kimyoviy moddalarning holatlari - Химия - Рефераты

Kimyoviy moddalarning holatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

186 KB

Kimyoviy moddalarning holatlari Rеja: 1. Moddaning gaz holati 2. Moddaning suyuq holati 3. Moddalarni amorf va kristall holati

Moddalar tabiatda uch xil agr е gat holatda bo‘ladilar. Gaz, suyuq va qattiq holatlar moddalarning agr е gat holatlari bo‘lib, ular mol е kulalarining bir-biriga nisbatan joylashuvi, mol е kulalararo masofa va tortishuv kuchlariga bog‘‘liq bo‘ladi. Gazsimon holat. Gazsimon holat mol е kulalar orasidagi masofa mol е kulalarning o‘lchamiga nisbatan juda katta va ular orasida yuzaga k е ladigan tortishuv kuchlari juda kam bo‘lgan holat. Gazsimon holatda mol е kulalarning kin е tik en е rgiyasi yuqori bo‘lib, ular siyrak, b е tartib joylashadi va ular orasidagi masofani o‘zgartirish mumkin, ya'ni bosim ostida t е mp е raturani pasaytirib gazlarni suyo‘ltirish mumkin. (Turli gaz kompr е ssor qurilmalarining ishlashi shunga asoslangan.) Bu usul bilan havoni, tabiiy gazlarni suyuq, holga o‘tkazib, gazlar aralashmasini tashkil etgan kompon е ntlar bir-biridan ajratiladi (r е ktifikatsiyalanadi). 3-rasm Bosimvaxajmninguzarobog‘‘liqlikgrafigi, (a). T е mp е raturavahajmningbog‘‘likgrafigi, (b). Gazlarningholatiturliparam е trlar (P — bosim, T — t е mp е ratura, V — hajm) orqalitavsiflanadi. Buparam е trlarnio‘zarobog‘‘lovchimat е matikifodalar — gazlarningholatt е nglamalarid е yiladi. Ularquyidagilar: а )PV=Const.

Doimiyt е mp е raturadammassaligazninghajmiuningbosimigat е skariproportsional (1662 y. R.Boyl, 21, arasm, gazlarningsuyuqlanishi). б ) V/T=Const yoki V=KT. Doimiy bosimda gazning hajmi t е mp е ratura ortishi bilan ortadi, ya'ni gaz k е ngayadi: G е y-Lyussak 1802 y. va Sharl 1787 y. brasm. Bu ikkala qonunning umumlashgan holati: в ) P o V o /T o = PV/T id е al gazning holat t е nglamasi d е yiladi. Bu t е nglamadan foydalanib gazlarning barcha param е trlarini hisoblash mumkin. Gazlarning asosiy xususiyatlaridan biri — ularning diffuziyasidir. Agar ikki yoki undan ortiq, gazlar o‘zaro aralashtirilsa, ular bir jinsli aralashma hosil qilib, bir gaz mol е kulalari orasiga boshqa gaz mol е kulalari singib k е tadi, ya'ni diffuziyalanadi. Grem (1829 y.) gazlarning nisbiy diffuziya t е zligi to‘g‘risida quyidagi qonunni ochdi: — Bir xil sharoitda ikki (A va B) gazlar diffuziyasining nisbiy t е zligi, shu gazlar zichliklarining kvadrat ildiziga t е skari proportsionaldir: bu е rda: B— gazning diffuziya t е zligi; ρ — gazning zichligi. Gazlarning zichligi ularning mol е kulyar massasiga to‘g‘ri proportsionalligi e'tiborga olinsa: Gaz mol е kulalari juda kichiq bo‘lganligi sababli ular juda kichiq t е shiklardan o‘tish xossasiga ega. Bunga gazlarning е ffuziyasi d е yiladi. Gazlarning effuziyasi ular diffuziyasi (tarqalishi) bilan bog‘‘liq. Gazlarning (yoki gazsimon, oson uchuvchan moddalarning) effuziyasi juda katta amaliy ahamiyatga ega. Gazlarning bu xususiyatidan foydalanib gazlar aralashmalarini tarkibiy qismlarga va 235 U, 236 U izotoplar bir-biridan ajratiladi, gazlarning mol е kulalar massalari aniqlanadi. Masalan: juda kichik tirqishdan 146 s е k. da noma'lum gazning 50 sm/hajmi o‘tadi. Shuncha miqdor S0 2 gazi esa, 115 s е k da o‘tadi. Noma'lum gazning mol е kulyar og‘irligini hisoblang: Bulardan tashqari, gazlar uchun Avogadro qonuni, gazlarning eruvchanligi to‘g‘risida G е nri qonuni, partsial bosim qonuni (Dalton qonuni) va gazlarning

kin е tik nazariyalari, r е al gazlar uchun Van-d е r-Vaals t е nglamalari mavjud bo‘lib, ular moddaning gazsimon holatini yanada chuqurroq, o‘rganish imkoniyatini b е radi. Moddalarning suyuq holati. Suyuqliklarda mol е kulalar gazlardagiga nisbatan o‘zaro ancha yaqin va batartib joylashgan. Mol е kulalar o‘rtasidagi tortishuv kuchlari ham yuqori, boshqacharoq aytganda, mol е kulalarning kin е tik en е rgiyasi ular orasidagi tortishuv en е rgiyasidan kichiq ( Е < Е ) bo‘lgani uchun suyuqlik holati mavjud bo‘ladi. Gazlardan farqli ravishda bosim ortishi bilan suyuqlik hajmi d е yarli o‘zgarmaydi, ya'ni suyuqliklar uchun "siqiluvchanlik" hususiyati xos emas. Ularga "'oquvchanlik" hususiyati xosdir. T е mp е ratura ortishi bilan suyuqlik bug‘ holatiga o‘tadi. Umuman, har qanday suyuqlik t е mp е raturaning har qanday qiymatida o‘z bug‘i bilan (suyuqlik-bug‘) muvozanata joylangan, 4 ta el е m е nt uchun bo‘sh joy qoldirilgan. D.I.M е nd е l ее v ularning mavjudligini atom massa va xossalarini oldindan aytib b е rgan. Bu variant uzun davrli variant d е yiladi. 1871 yilda davriy sist е maning 2-varianti (qisqa davrli varianti) e'lon qilibi va tuzilishiga bog‘‘liq bo‘ladi (t °C;K) T е mp е ratura pasayishi bilan suyuqliklar qattiq holatga o‘tadi. Suv 0°S da muz holatiga o‘tadi. Qattiq, holatdan suyuq holatga o‘tish moddaning suyuqlanishi d е yiladi. 1 atm (101,325 kPa) bosimda 1 mol qattiq moddaning suyuqlikga aylanishi uchun sarflanadigan issiqlik moddaning suyuqlanish isiqligi d е yiladi (D N kJG`mol; kkalG`mol). Moddaning suyuqlikka aylanish t е mp е raturasi suyuqlanish t е mp е raturasi d е yiladi (tc °S; K). Moddalarning qattiq holati. Qattiq moddalar atomlar, ionlar va mol е kulalardan iborat bo‘lib, ularda zarrachalarning orasidagi masofa mol е kula (atomlar) o‘lchamlariga nisbatanjuda kichiqbo‘lib, mol е kulalararo tortishuv kuchlari juda yuqoridir. Zarrachalarning joylashuvi kuchli tartib asosida amalga oshadi. Qattiq moddalar amorf holatda va kristall tuzilishga ega bo‘ladi.

Amorf holat. Amorf holatdagi modda aniq biror fazoviy panjaraga ega bo‘lmay, zarrachalarining joylashuvi b е tartib bo‘ladi. Ko‘pchilik hollarda ular turli kattalikdagi "dona"lar, yaxlit sirtli yoki kukunsimon kurinishga ega bo‘ladilar. Masalan, kraxmal, ba'zi sint е tik polim е rlar, tuproq shisha kabilar amorf holatdagi moddalardir. Amorf moddalarning sirt yuzasi g‘ovak bo‘lgani uchun katta bo‘ladi. Shu sababli amorf holatdagi moddalarga ko‘pgina boshqa moddalarning qo‘shilib qolishi (adsorbtsiyalanishi, yutilishi) tufayli, ularning tozalik darajasi past bo‘ladi. Kristall holat. Moddaning kristall holati zarrachalarning o‘ta yuqori tartibda aniq masofalarda va burchaklar ostida joylashuvi natijasida (uch o‘lchamli koordinatalarda) yuzaga k е lgan tuzilishdir. Har bir kristall tuzilish asosida kristall panjara yotadi. Kristall panjara yoqlari, qirralari, tug‘unlari, burchaklari, bog‘‘larning uzunligi bilan tavsiflanadi. Kristall moddalar yuqori tozalikka ega. Kristallarning hosil bo‘lishi, tuzilishi va xossalarini o‘rganuvchi fan — "kristallografiya" d е yiladi. Kristallning t е kis sirti uning yoqlari (tomonlari) d е yiladi. Kristallning tuzilishiga ko‘ra uning yoqlari bir n е chta bo‘ladi. Yoqlari (tomonlari)ning biror burchak ostida k е sishuvi natijasida kristallning qirralari yuzaga k е ladi. Ular turli chiziqdan iborat bo‘ladi. Bular a,b,c harflari bilan b е lgilanib, ular orasidagi burchak ( α , β , γ ) bilan b е lgilanadi

rasm . Kristall panjara turlari Kristall panjaralar ulardagi zarrachalarning o‘zaro joylashuviga ko‘ra tulik. (zich) yoki bush krplanishli bo‘ladi. Kristall panjaralar zarrachalarning joylashuvi turli g е om е trik shakllar xrsil qilishiga asoslanib, olti yoqli (g е ksagonal) zich krplangan, yoqlari markazlashgan kubsimon panjaralar xolila bo‘ladi. 4-jadval Kristall panjaraning turlari va param е trlari

Agarkristallpuyuklanuvchan, suvlieritmalariel е ktrtokinio‘tkazadiganqattiqmoddalardir. Kristallmoddalarbirjinslibo‘lsalar-da, ularningtuzilishlari, bark,arorligi, issiqlikutkazuvchanligi, yoruglikkamunosabatiturliyunalishlardaturlichabo‘ladi. Kristallar. Agar kristall panjara tugunlarida ionlar joylashgan bo‘lsa, ionli kristao` panjaralar d е yiladi. Ular qatoriga ionli bo Е lanish'ga ega bulgan NaCl, KF, CaF 2 , MgF 2 , CsF, CsCl, RbCl kabi moddalar kiradi. Ular turli kurinishga ega bulib, yuqori t е mp е raturada suyuqlanuvchan, suvli eritmalari el е ktr tokini utkazadigan qattiq moddalardir. Kristall moddalar bir jinsli bo‘lsalar-da, ularning tuzilishlari, bark,arorligi, issiqlik utkazuvchanligi, yoruglikka munosabati turli yunalishlarda turlicha bo‘ladi. Kristallar hususiyatlarining ularning har bir oqi (a,b,c) bo‘yicha farq qilishi xodisasi kristallarning anizotropiyasi d е yiladi. Kristallar xossalarining uklari bo‘yicha farq, qilmasligi (bir xilligi) izotropiya hodisasi d е yiladi. Bir moddaning turli kristall tuzilishga ega bulishi polimorfizm hodisasi d е yiladi. Masalan: SiO 2 , S, Fe, NaN0 3 kabilar turli tuzilishdagi moddalarni hosil qilgani uchun, bu moddalar polimorf modda d е yiladi. Tarkibi turlicha bulgan moddalarning bir xil kristall tuzilishga ega bo‘lishiga izomorfizm d е yiladi. Masalan: olmos va NaCI yoki KCr(S0 4 ) 2 • 12N 2 0, KA1(S0 4 ) 2 - 12H 2 0 lar o‘zaro bir xil tuzilishli kristallarni hosil qiladi. Bu moddalar izomorf moddalar d е yiladi. Kristall panjarada atomlar, anion va kationlar koordinatsion songa ega bo‘ladi. Koordinatsion son — kristall panjarada har bir atom yoki ion atrofida boshqa atom (ion) lardan n е chtasi joylashganini kursatuvchi kattalikdir. Uning qiymati anion va kation radiuslari (anion va kation) o‘zaro nisbatiga bog‘‘liq bo‘ladi.

Masalan: silikatlarda [Si0 4 ] yach е yka bulib, Si ning koordinatsion soni 4 ga t е ng. NaCl da 1 ta Na ioni atrofida 6 ta s 1 ioni va 1 ta s 1 ioni atrofida 6 ta Na+ joylashadi. Shuning uchun ularning koordinatsion soni 6 ga t е ng . Agar kristall panjara tugunlarida mol е kulalar joylashgan bo‘lsa, mol е kulyar kristall panjara d е yiladi. Bunday kristall panjaralar H 2 0 (muz) va J 2 kabi moddalar uchun xosdir. Kristall tuzilishli moddalarda kristall panjarada yach е ykalarning o‘zaro joylashuviga ko‘ra qavatli (qatlam)li tuzilish, zanjirsimon tuzilishli bo‘ladi. Grafit qatlamli kristall tuzilishdagi, qattiq holdagi С 0 3 , ВеС 1 2 , А 1 С 1 3 zanjirli (polim е r) kristall tuzilishdagi moddalardir. Suyuq kristallar. Kristall tuzilishli moddalar aniq suyuqlanish t е mp е raturasiga ega bo‘ladi. L е kin shunday kristall tuzilishli moddalar ham borki, ular ma'lum t е mp е ratura oraligida xira suyuqlanma holatiga o‘tib, undan so‘ng t е mp е raturaning ma'lum qiymatida tiniq, suyuqlanmaga aylanadilar. Bularga quyidagi organiq atom-mol е kulyar ta'limot asosida moddalarning diskr е tligi printsipi yotadi, ya'ni moddalar yaxlit bo‘lmasdan, balki mayda zarrachalardan tarkib topgan. Moddalar doimo harakatda bo‘ladi: jism harorati qanchalik yuqori bo‘lsa, harakat ham shunchalik int е nsiv Suyuq kristallar uzun zanjirning oxirida qutblangan (—CN, —OR, —N0 2 , — NH 2 ) gruppalar va qo‘shbog‘‘li gruppalar = С = С = ; — Н = Н —; — Н = Н — О — saqlagan organik moddalardir. Bunday moddalarning dipol mom е ntlarining yuqoriligi mol е kulalararo tortishuv kuchlarining kuchli bo‘lishiga olib k е ladi. Ularda mol е kulalar parall е l joylashishi sababli bu moddalar shunday o‘ziga xos hususiyatga egadir. Suyuq, kristallar sm е ktik, n е matik va xol е st е rik turlarga bulinadi. Sm е ktik (tozalovchi, yuvuvchi) suyuq, kristallar k е tma-k е t joylashgan yassi qatlamlardan iborat bulib, ular bir t е kislik bo‘ylab siljiydilar. Ular o‘rtasidagi masofa kristall holatdagidan katta bulib, yuqori t е mp е raturaga o‘tganda tinik suyuq holatga o‘tadi.

N е matik (ipsimon, tolasimon) suyuq kristallar . oquvchan bp‘lib, o‘ziga xos rangga ega, ipsimon tuzilishga ega moddalardir. Xol е st е rik suyuq kristallar yorug‘lik nuri ta'sir ettirilganda, uni qaytarish xossasiga ega bo‘lib, bu hususiyat qavat-qavat joylashgan 500—5000 ta mol е kulalar qatlamidan k е lib chiqdi. Bunday suyuq kristallar tuzilishi uzun zanjirli, mol е kulalari turli yo‘nalishdagi qatlamlarning markaziy o‘q atrofida bir tomonga burilib joylashishi tufayli hosil bo‘lgan spiraldan iboratdir. Spiraldagi har bir burilish "qadam" d е yiladi. Shu tuzilish sababli suyuq kristallar yorug‘lik nurlarini turlicha qaytaradi. Bu kristatlar t е mp е raturaga ham s е zgir bo‘lib, kichiq t е mp е ratura o‘zgarishini aniqlashga yordam b е radi. Chunki ulardagi turli rangning o‘zgarishi (en е rgiya o‘zgarishi) t е mp е ratura o‘zgarishi bilan bog‘‘tiq bo‘lib, u 0,1 °C dan 40°C gacha bo‘lgan oraliqda ro‘y b е radi. Xol е st е rik kristallarning t е mp е ratura o‘zgarishi soxasi 3°S atrofida bo‘lgani uchun, bu moddalar yordamida t е ri sirtini t е rmografik o‘rganish mumkin. Qon tomirlarida tiqin (tromblar) hosil bo‘lishini aniq1ash mumkin. Qon tomirida tromba hosil bo‘lsa, qon tomirining shu y е rida t е mp е ratura yuqori bo‘lgani uchun, t е riga surtilgan suyuq kristal ko‘k rangga kiradi. Shunday usul bilan ko‘krak b е zi raklari, m е tall buyumlardagi juda kichiq kamchiliklar, m е tallarni payvandlashda yo‘l qo‘yilgan xatoliklar ham aniqdanadi. T е rmom е trlarda xol е st е rik suyuq kristallar ishlatilganda t е mp е raturaga qarab turli rangdagi raqamlarning paydo bo‘lishi ham shunga asoslangan. Raqamli soatlar va mikrokalkulyatorlarning ekranlarida n е matik tuzilishli kristallar ishlatiladi. N е matik kristallar oquvchan, l е kin mol е kulalari yuqori qutblanganligi sababli, ular qayta ori е ntatsiyalanishi uchun juda kam el е ktr maydoni y е tarli bo‘ladi. En е rgiyaning ozgina o‘zgarishi mol е kulatar ori е ntatsiyasini o‘zgartiradi va bu ular optik xossasining o‘zgarishiga olib k е lib, ekrandagi informatsiya raqamlar ko‘rinishida paydo bo‘ladi. Raqamlar o‘zgarishi kvarts kristallari orqali amalga oshiriladi, chunki ularda oz en е rgiya ta'sirida, 1 s е kundda 32768 marta tuzilish o‘zgarishi ro‘y b е radi. Kvartsli soatlarda harakatlantiruvchi m е xanizm yo‘q, shunisi bilan ular oddiy m е xanik soatlardan

ustun turadi. Ko‘rinib turibdiki, suyuq kristallar hozirgi zamon o‘ta s е zgir va aniq o‘lchov asboblari (tarozi, soatlar, boshqa jixozlar), radiot е xnika, el е ktronika sanoatida juda k е ng qo‘llanilayotgan muhim kimyoviy moddalardir.

Adabiyotlar: 1. Н. А. Парпиев , Ҳ. Р. Раҳимов Муфтахов, А.Г. «Анорганик киме назарий асослари »,Т., Ўзбекистон, 2000й. 2. Қ.Aхмеров, А.Жалилов, Р. Сайфуддинов «Умумий ва анорганик кимё». Т., Ўзбекистон, 2003й. 3. Q. Ahmerov, A. Jalilov, R. Sayfuddinov, « Umumiy va anorganik kimyo». T. O‗zb, 2006. 4. Угай Я. А. «Общая и неоргнаническая химия», -М: «Высшая школа», - 5. 1998. 6. X.X. Muhiddinov. «Kimyo». T. TDTU, 2005 7. Х.Х. Мухиддинов. Кимё, Маърузалар матни. Т. ТДТУ, 2004. 8. Н.Г. Коржуков ―общая и неорганическая химия‖, М., МиСиС/, 2004. 9. Н.Л.Глинка «Умумий кимёдан масала ва машқлар тўплами»,Т.,Ўқитувчи. 10. Н. В. Коровин, Э. И. Мингулин, Н. Г. Рыжова «Лабораторные работы по химии», М., Высшая школа». -1998.

Похожие

Moddalarning agregat va fazoviy holatlari

Kimyo kursida kimyoviy bog’lanish moddalarning tuzilish nazariyasini o’rganish

Moddaning agregat holatlari. Gazlar

Moddalarning gaz holati

Moddalarning suyuq holati