Kataliz. Gomogen kataliz - Химия - Рефераты

Kataliz. Gomogen kataliz

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

58.5 KB

Kataliz. Gomogen kataliz Reja: 1. Katalitik reaktsiyalar va ularning ahamiyati. 2. Katalizning umumiy xususyatlari. 3. Gomogen kataliz. 4. Ferment kataliz. Tayanch iboralar va tushunchalar: Kataliz, katalizator, katilitik reaksiyalar, gomogen kataliz, geterogen kataliz, oraliq birikmalar nazariyasi, kislota – asos kataliz, ikkilamchi tuz effekti, birlamchi tuz effekti, ferment kataliz.

1. KATALITIK REAKSIYALAR VA ULARNING AHAMIYATI Kataliz so’zi yunoncha so’z bo’lib, ma‘nosi parchalash – buzilish demakdir. Reaksiyani tezlatuvchi moddalarga katalizatorlar deyiladi. Katalizatorlar ishtirokida boruvchi reaksiyalar esa katalitik reaktsiyalar deyiladi. Katalitik reaksiya hodisasiga, ya‘ni katalizatorlar ishtirokida boruvchi reaksiya hodisasiga kataliz deyiladi. Katalizatorlar reaksiya mahsuloti tarkibiga kirmaydi va reaksiyadan so’ng to’liq ajralib chiqadi. Kataliz xodisasi tabiatda juda ko’p uchrab turadi. O’simlik va hayvon organizmida ko’pgina jarayonlar biokatalizatorlar (fermentlar) ta‘sirida amalga oshadi. Bunday ta‘sir insoniyatga juda qadimdan ma‘lum bo’lib, ulardan kishilar o’z ehtiyojlari uchun (masalan, xamirni achitish, uzum va mevalarni bijg’itish, spirtli ichimliklar tayyorlash, sirka olish va boshqalar uchun) foydalanganlar. XVII asrga kelib, kimyo fani taraqqiy etishi natijasida sanoat maqsadlari uchun sun‘iy katalizatorlar topildi. Hozirgi vaqtda katalizdan kimyo sanoatining deyarli hamma sohasida keng foydalaniladi. Katalizatorlar yordamida yangi moddalar hosil qilindi, texnologik jarayonlar soddalashtirildi. Sintetik kauchuk olishda, sintetik ammiak ishlab chiqarishda, sun‘iy usullarda spirtlar, polimerlanish jarayonlari yordamida turli polimerlar olishda, yoqilg’i sanoatida, neftni krekinglashda va sanoatning boshqa sohalarida katalizatorlardan keng foydalaniladi. Katalitik reaksiya borgan sohaga va reaksiya mexanizmiga qarab kataliz ikki xil bo’ladi: gomogen va geterogen kataliz. Gomogen katalizda reagentlar va katalizator bir muhitda, bir xil agregat holatda bo’ladi. Masalan, efirlarnnig ishqorlanish reaksiyasida reagent efir, katalizator kislota – suyuqlik, nitroza usuli bilan HNO 3 olishga esa reagent ham, katalizator ham gazdir. Geterogen katalizda reagentlar va katalizator turli muhitda, turli agregat holatda bo’ladi. Masalan, ammiakning sintez reaktsiyasi (3 Н 2 + N 2 = 2NH 3 ) da reagentlar gaz holatda, katalizator (Fe, Pt) esa qattiq holatda bo’ladi.

Amalda eng ko’p tarqalgan kataliz geterogen kataliz bo’lib, kimyo sanoatida taxminan 80% mahsulot shu usuldi olinadi. Reaksiyaning mexanizmiga qarab kataliz kislota – asos va oksidlanish – qaytarilish kataliziga bo’linadi. Ko’pchilik gomogen katalizlar kislota – asos kataliz mexanizmi proton almashinishi bilan, geterogen kataliz esa, asosan oksidlanish – qaytarilish kataliz – elektron almashinish mexanizmi bilan boradi. 2. KATALIZNING UMUMIY XUSUSIYATLARI Katalitik jarayonlar quyidagi xususiyatlarga ega: 1) katalizator juda oz miqdorda bo’lganda ham reaksiya tezligini deyarli o’zgartiradi; 2) katalizatorning ta‘siri to’yinish darajasiga qadar uning miqdoriga proportsional bo’ladi; to’yinish darajasiga yetgandan keyin katalizator miqdori oshsa ham reaksiya tezligi o’zgarmaydi; 3) reaksiyada katalizator miqdori o’zgarmay qoladi; 4) katalizator reaksiyada ishtirok etganda kimyoviy muvozanatni siljitmaydi, ya‘ni qaytar reaksiyalarda qarama – qarshi jarayonni bir xilda o’zgartiradi, demak, muvozanat konstantasiga ta‘sir etmaydi, bu qoida amalda tasdiqlangan; 5) ko’pincha ikki yoki bir necha katalizatorlardan tuzilgan aralash katalizator kuchliroq ta‘sir ko’rsatadi; 6) har qaysi katalizator ma‘lum bir reaksiyani yoki bir necha reaksiyanigina tezlatadi, har qaysi reaksiyaning o’ziga xos katalizatorlari bo’ladi; 7) eritmalarda boradigan reaksiyalarda ba‘zan vodorod yoki gidroksid ionlari katalizatorlik vazifasini o’taydi; 8) katalizator reaksiyaning aktivlanish energiyasini pasaytirib, reaksiya tezligini oshiradi; 9) bazan, muayyan reagentlardan bir katalizator ishtirokida bir xil mahsulot, boshqa bir katalizator ishtirokida boshqa xil mahsulot hosil bo’ladi .

3. GOMOGEN KATALIZ Katalizning kimyoviy nazariyasi bilan gomogen katalizning borish mexanizmi tushuntiriladi. Bu nazariya ba‘zan oraliq birikmalar nazariyasi deb ham aytiladi. Bu nazariyaga muvofiq, gomogen katalizda jarayonning tezlanishiga asosiy sabab aktivlanish energiyasining maydalanishidir. Jarayon birin – ketin boradigan qator jarayonlardan iborat bo’lib, bunda beqaror bir qancha oraliq moddalar hosil bo’ladi. Bu oraliq moddalarni hamma vaqt ajratib olib bo’lmasa ham, ularning borligini turli usullar bilan aniqlash mumkin. Bu nazariyaga muvofiq, katalizator reaksiya oxirida o’z tarkibi va miqdorini o’zgartirmasa ham reaksiyaning oraliq bosqichlarida ishtirok etadi. А + В    К С reaksiya o’z – o’zicha juda sust borib, katalizator (K) ishtirokida tezlashadi. Reaksiyaning tezlashishiga sabab reaksiyaning oraliq bosqichida katalizator ishtirok etishidir. Bu reaksiya quyidagi bosqichlar bilan boradi. a) reagentlardan bittasi katalizator bilan birikma hosil qiladi: А + К  АК b) bu AK oraliq birikma ikkincha komponent bilan aktiv kompleks hosil qiladi: АК + В  ( АВ ) ≠ К v) aktiv kompleks ajralib mahsulotni (C) beradi: ( АВ ) ≠ К  К + C Bu tenglama katalizatorning reaksiya oxirida o’zgarmay qolishini va reaksiya tezligining katalizator miqdoriga proportsional ekanligini ko’rsatadi. SHunday qilib, oraliq mahsulotlar nazariyasiga muvofiq, katalizator reagentlar bilan birikib, beqaror birikmalar hosil qilganligidan reaksiya tezlashadi. Kislota – asos kataliz. Agar kislota katalizator bo’lganda faqat oksoniy ioni Н 3 О + , asos katalizatorda gidroksid ion ОН - katalizator bo’lganda bu xil katalizga spetsifik (o’ziga xos) kislota – asos kataliz deyiladi. Agar Н 3 О + , ОН - - tashqari

dissotsilanmagan kislota – asos molekulasi va erituvchi ( Н 2 О ) katalizator bo’lsa, bu xil katalizga umumiy kislota asos kataliz deyiladi. Kislota – asos kataliz quyidagi mexanizm bilan boradi: а) А + Н 3 О + ,    1К АН + + Н 2 О б) АН +    2 К Н 3 О + + С bu yerda A – reaksiyaga kirishuvchi modda (substrat) С – mahsulot. Demak; V = K 2 [AH ≠ ] Bu yerdа К 2 – chin tezlik konstantа Agar     ААН    bo’lsа V = k 2 α [A] = К ef [А] Bu yerda К ef – effektiv konstanta bo’lib, uni tajribada topiladi. Agar reaksiyaviy aralashmaga kislota bilan birga shu kislotaning tuzi qo’shilsa, katalitikaviy effekt ortadi. Vaholanki, tuz ta‘sirida kislotaning dissotsilanishi kamayishi natijasida vodorod ionlari ham kamayib, pirovordida katalitik aktivlik kamayishi kerak edi. Bu xodisa ikkilamchi tuz effekti deyiladi. Kislotaga shu kislotaning tuzi qo’shilganda anion ko’payadi, demak, kislota anioni ham katalizatordir. Reaksiyaviy aralashmaga kislota bilan bir qatorda boshqa kislotaning tuzi qo’shilganda ham katalitik effekt ortadi. Bu hodisa birlamchi tuz effekti deyiladi. Bu hodisaga sabab tuz qo’shilganda eritmaning ion kuchi ortadi. Н 3 О + ning termodinamikaviy aktivligi oshadi, aktiv massalar qonuniga binoan tezlik oshadi. 4. FERMENT KATALIZ Fermentlar biokatalizatorlar bo’lib juda katta aktivlikka ega bo’lishadi, masalan, juda kam miqdorda (10 -9 – 10 -7 molyar) konsentratsiyali ferment qo’shilganda reaksiya tezligi 10 10 marta oshadi.

SHu bilan bir qatorda, ularning ahamiyatli xossalaridan biri reaksiyaga kirishayotgan moddaning tuzilishiga nisbatan juda yuqori tanlovchanlik xossasidir, ko’p hollarda, bir ferment bitta ma‘lum moddaning reaksiyaga kirishini tezlashadi, ularning boshqa hosilalarini va gomologlarini tezlatmaydi. Reaksiya ferment katalizatorining maxsus uchastkalaridagi aktiv markazlarda boradi. Fermentlar yuqori molekulali birikmalari oqsillar bo’lib, bir – biri bilan peptid (amid) bog’ bilan bog’langan aminokislotalardan iborat. Aktiv markazlar turli bioorganik moddalarning radikallaridan iborat bo’lib, ularning soni juda ko’p bo’ladi. Ferment kataliz kinetikasi. Ferment katalizda eng sodda sxema, ikki bosqichli sxema deb atalgan mexanizm bo’lib, uning mexanizmi quyidagichadir: E + S       2k ks ES Е + Р Bu yerda k – ferment, S – substrat (reaksiyaga kirishuvchi modda) ks – ferment susbstrat kompleksining (ES) dissotsilanish konstantasi k 2 – ferment + substrat (ES) kompleksning (birinchi tartib bilan reaksiya parchalanib reaksiya mahsuloti «P» ga) va fermenti qaytadan ( Е ) ajralib chiqish (regeneratsiya) reaksiyasining muvozanat konstantasi (RS). ][ ]][[ ES SE K S  Fermentlar organizmdan ajratib olinishi mumkin. Organizmda turli qo’shimchalarning bo’lishi fermentlarga katta ta‘sir ko’rsatadi. Ferment aktivligi muhitdagi pH ga ham bog’liq. Fermentativ jarayonlar qishloq xo’jaligida va sanoatda keng qo’llaniladi.

FOYDALANILADIGAN A DABIYOTLAR 1. Миценко К.П., Равдел А.А., Пономарева А.М. Практические работы по физической химии. Л.: Химия, 1982, с.182. 2 . Ш а та л ов А.Я., Маршаков И.К. Практикум по фи - зической химии. М.: В ы с ш ая школа, 1968, с.24. 3. Воробьев Н.К. "Практикум по физической хи - мии", "Химия" М . 1 986. 4. Фаянц К., В юс т И. Фи з ико-хим и ч е ский практи - кум. Ленинград, 1931 , с 1 72. (перевод Е.Д.Воловой и др.). 5. Антропов Л.И. Теоретическая электрохимия. М.: Высшая школа, 1965, с.91. 6. Скорч елл етти В.В, Теор е тическая эле ктрохимия. Л.: Госхимиздат, 1959, с.57. 7. Да ма скин Б. Б., П е трий О.А. Электрохимия. М.: В ыс шая ш к о л а, 1987 .

Похожие

Gomogen kataliz

Kataliz

Selektiv kataliz

Katalizatorlar. Geterogen kataliz

Fermentativ kataliz. Fermentlar