Katalizatorlar. Geterogen kataliz - Химия - Рефераты

Katalizatorlar. Geterogen kataliz

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

49 KB

Katalizatorlar. Geterogen kataliz Reja: 1. Geterogen katalitikaviy jarayonlar. Katalizator aktivligiga turli faktorlarning ta‘siri. 3. Promotorlar, yoyuvchilar va katalitik zaharlar. 4. Geterogen kataliz nazariyalari. Tayanch iboralar va tushunchalar Qaytmas zaharlanish, kummulativ zaharlanish, qulay zaharlanish, promotorlar, struktura hosil qiluvchi promotorlar, modifitsirlovchi promotorlar, yoyuvchilar, katalizatorning eskirishi, katalizning fizikaviy nazariyasi, absorbilanish, adsorbilanish, sorbilanish, adsorbent, adsorbtiv.

1. GETEROGEN KATALITIKAVIY JARAYONLAR Geterogen kataliz jarayonlarida ko’pincha katalizator qattiq modda, reagentlar esa suyuq yoki gaz, (bug’) holida bo’ladi. Jarayon fazalar chegarasida boradi, jarayon birin – ketin borib u uch qismdan iborat bo’ladi: 1. Dastlab moddalar katalizator yuzasiga so’riladi; Katalizator yuzasida reaksiyalar boradi; 3. Mahsulotlarning katalizator yuzasidan hajmga desorbsiyasi yoki aktiv markazlarning bo’shashi sodir bo’ladi. Bu jarayonlarning qaysi biri sekin borsa, umumiy jarayon tezligi shu bosqichning tezligiga teng bo’ladi. Bu bosqichga chegaralovchi – belgilovchi (limitlovchi) bosqich deyiladi. Odatda ikkinchi bosqich (kinetik soha) chegaralovchi bo’lishga intiladi. Qaysi bosqichning chegaralovchi bo’lishligi katalizatorning xossasiga (aktivligiga) va reaktsiya sharoitiga bog’liq. 2. KATALIZATOR AKTIVLIGIGA TURLI OMILLARNING TA‘SIRI Temperaturaning ta‘siri. Temperatura katalizatorning faolligiga ta‘sir qiladi. Har bir katalizator tarkibi va tayyorlash sharoitiga qarab, ma‘lum reaksiya uchun ma‘lum temperatura chegarasida eng katta faollikka ega bo’ladi. Odatda, katalizator qancha faol bo’lsa uning past temperaturadagi faolligi shuncha katta bo’ladi va temperaturaning katalizator aktivligiga ta’siri keskinroq seziladi. Temperatura katalizator normal ishlaydigan ish temperaturasidan oshsa, uning faolligi kamayadi, hatto uni butunlay passiv qilib qo’yadi. Shuning uchun, temperaturaning o’zgarib turishi katalitik reaksiyalar uchun manfiy holatdir. Temperaturaning haddan tashqari oshib ketishi katalizator uchun havflidir. Shunga ko’ra reaksiya natijasida, ayniqsa, ekzotermik reaksiyalarda issiqlikning keraksiz qismini reaksiya muhitidan chetlatish kerak bo’ladi. Ko’pincha katalizator ma‘lum temperaturadan pastda uncha faol bo’lmaydi.

Katalizatorning faolligi namoyon bo’ladigan minimum temperatura katalazitorlarning qanday tayyorlanganligiga va reaksiya mexanizmiga bog’liq. Bosimning ta‘siri. Katalitik reaksiyalarning unumi bosim o’zgarishi bilan, umuman, Le – Shatele prinsipiga bo’yso’nadi. Lekin geterogen katalitik reaksiyalarda jarayonning birinchi bosqichi adsorbilanish bo’lgani uchun bosim o’zgarishi bilan reaksiyaning tezligi binibarin, katalizotorning faolligi ham o’ziga xos ravishda o’zgaradi. Masalan bosimning o’zgarishi faqat molekulyar soning o’zgarishi bilan boradigan reaksiyalar (3 Н 2 + N 2 = 2NH 3 ) ning tezligini emas, hatto molekulalar soni o’zgarmasdan boradigan reaksiyalarning tezligini ham o’zgartiradi. Bosimning o’zgarishi reaksiyaning yo’nalishini ham o’zgartirishi mumkin. Vodorod bilan uglerod (II) – oksidi orasida boradigan reaksiya bunga misol bo’la oladi. Reaksiya katalizator ishtirokida yuqori bosimda olib borilsa metil spirti hosil bo’ladi. Katalizatorlarning maydalanganlik darajasini ta‘siri. Ma‘lum miqdordagi katalizator donachalarining o’lchami kichraygan sari uning yuzasi ortib boradi, natijada uning faolligi ham oshadi. Ikkinchi tomondan donachalar kichiklashgan sari reagentlarning diffuziyalanishi kamaya boradi, bu esa katalizator faolligini kamayishiga sabab bo’ladi. Kolloid holdagi katalizator optimal darajada maydalangan bo’ladi. 3. PROMOTORLAR, YOYUVCHILAR VA KATALITIK ZAHARLAR Katalizatorlarga boshqa moddalar aralashtirilganda quyidagi uch holning biri bo’lishi mumkin: a) katalizatorda o’zgarish bo’lmaydi; b) katalizatorning ta‘siri kuchayadi; v) katalizatorning ta‘siri pasayadi. Katalizator ta‘sirini kuchaytiradigan moddalar promotorlar deyiladi. Masalan, nikelga 1% seriy qo’shilsa, uning aktivligi taxminan 20 marta ortadi. Ammiak sintezida katalizator sifatida ishlatiladigan temirga ishqoriy metall va alyuminiy oksidlari qo’shilsa, temirning katalizatorlik ta‘siri ortadi.

Promotor ta‘sirining sababini tushuntiradigan bir qancha nazariyalar bor. Masalan, S.Z. Roginskiy nazariyasiga muvofiq, promotorlar katalizatorlar sirtida kimyoviy ko’p inslilik hosil qilib, katalizatorning aktiv nuqtalari sonini oshiradi. Roginskiy hamma katalizatorlar sirtida ham promotor borligini ko’rsatdi, har qanday toza katalizator sirtiga juda oz miqdorda gazlar yutilgan bo’lib, ular promotorlik vazifasini bajaradi. Agar shunday katalizatorlar yaxshilab degazatsiya qilinsa, ular katalizatorlik qobilyatini yo’qotadi. Promotorlarni o’rganish sanoat uchun juda katta ahamiyatga ega. Katalitik yoyuvchilar yoki tregerlar deb ataladigan moddalar ta‘sirini o’rganish ham katta ahamiyatga ega. Katta sirtga ega bo’lgan g’ovak moddalarga (silikagel, asbest, faol ko’mir, alyuminiy oksid, ba‘zi metallar, ba‘zi metallarning oksidlari va boshqalarga) katalizator berilib, tregerning hamma joyiga katalizator tekis taqsimlanadi, ya‘ni yoyiladi. Masalan, platinalangan asbestda asbest katalitik yoyuvchi vazifasini o’taydi. Yoyuvchi ishlatilganida katalizator yaxshi maydalanganligi tufayli uning faol sirti ortib, katalitik ta‘siri kuchayadi, shu bilan birga, qimmatbaho katalizator tejaladi. Katalizatorga ba‘zi moddalardan ozgina qo’shilganda uning faolligini pasaytiradigan moddalarga katalitik zaharlar deyiladi. Katalizatorni zaharlash uchun kerak bo’ladigan zahar moddaning miqdori katalizatorning barcha sirtini bir qavat molekulalar bilan qoplab olish uchun kerak bo’ladigan miqdorga qaraganda ancha kam bo’ladi. Bu hol katalizatorning hamma sirtini reaksiya tezligini oshirishda ishtirok etmasligini hamda uning ba‘zi qismlarigina faol ekanligini tasdiqlaydi. Katalizatorning bu nuqtalari uning faol markazlari deyiladi. Zaharlarning katalizatorga ta‘siri shundan iboratki, ular katalizatorning faol markazlariga adsorbilanadi yoki u bilan kimyoviy birikadi. Har qaysi zahar o’ziga xos katalizatorni zaharlaydi. 4. GETEROGEN KATALIZ NAZARIYALARI

Kataliz hodisasini izohlab beradigan nazariyalardan biri oraliq mahsulotlar hosil bo’lish nazariyasidir. Bu nazariyaga muvofiq, katalizator reaksiya oxirida o’z tarkibi va miqdorini o’zgartirmasa ham reaksiyaning oraliq bosqichlarida ishtirok etadi. А + В  АВ reaksiya o’z – o’zicha juda sust borib, katalizator (K) ishtirokida tezlashadi. Reaksiyaning tezlashishiga sabab reaksiyaning oraliq bosqichida katalizator ishtirok etishidir. А + К  АК АК + В  АВ + К --------------------------------------- А + В + К  АВ + К Bu sxema katalizatorning reaksiya oxirida o’zgarmay qolishini va reaksiya tezligining katalizator miqdoriga proportsional ekanligini ko’rsatadi. SHunday qilib, oraliq mahsulotlar nazariyasiga muvofiq, katalizator reagentlar bilan birikib, beqaror birikmalar hosil qilganligidan reaksiya tezlashadi. 1886 yilda D.I. Mendeleev geterogen kataliz katalizator sirtida adsorbilangan molekulalarning deformatsiyalanishidan kelib chiqadi deb tushuntirdi. D.I. Mendeleevning bu nazariyasi keyinchalik boshqa olimlar tomonidan mukammallashtirilda. N.D. Zelinskiy bu tasavvurlarning organik kimyodagi katalitik reaksiyalarga qo’llanilishini ko’rsatdi. Uning fikricha, katalizatorning kristallik panjarasida yonma – yon turuvchi qo’shni atomlarning har biri adsorbtsiya vaqtida o’ziga organik modda molekulasidan uglerod atomlarini tortadi. Buning natijasida organik modda molekulasi deformatsiyalanadi va molekuladagi bog’lanishlar bo’shashadi. Shu sababli reaksiya tezligi ortadi. N.I. Kobozevning 1939 yilda taklif etgan «Katalitik aktiv ansambllar» nazariyasiga ko’ra, reaktsiyada katalitik effekt yuzaga chiqishi uchun katalizatorning bir necha molekulalari o’zaro yoki yoyuvchining bir necha molekulalari bilan albatta amorf mahsulot, ya‘ni ansambl hosil qilishi lozim.

SHu vaqtga qadar geterogen katalizni izoh qiladigan yagona nazariya bo’lmasa ham katalizatorning sirti ko’p jinsli degan fikr umum tomonidan e‘tirof etilgan. M.I. Temkin va uning hamkasblari katalizator sirtining ko’p jinsli degan ta‘rifdan foydalanib, turli reaktsiyalarning kinetikasini o’rganishda muvaffaqiyat qozondilar. Katalizning elektron nazariyasi S.Z. Roginskiy va F.F. Volkenshteyn tomonidan ishlab chiqilgan. Ko’pgina yarim o’tkazgichlar (B, C, Si, Se, Te, CoO, ZnO, V 2 O 5 , Zn va hokazo) katalizatorlardir. Bu nazariya, asosan, shu xil katalizatorlarga mansub. Bu nazariyani quyidagicha tushuntirish mumkin. Masalan, idish devori ZnO bilan qoplangan bo’lsin. Shuningdek ZnO kristall Zn 2+ va O 2- ionlardan tashkil topgan, Zn va O lar bir yuza bo’ylab joylashgan deb faraz qilinsa: Zn 2+ O 2- Zn 2+ O 2- O 2- Zn 2+ O 2- Zn 2+ Issiqlik harakati ta‘sirida yoki kvant energiya yutish natijasida O 2- dan bitta elektron Zn 2+ ga endotermik ravishda (energiya yutish bilan) o’tishi mumkin: O 2- + Zn 2+  O - + Zn + Natijada ikkita ion – radikal O - va Zn + hosil bo’ladi, ya‘ni yuzada erkin valentlik hosil bo’ladi. Erkin radikallar esa katalizator faolligini oshiradi.

FOYDALANILADIGAN A DABIYOTLAR 1. Миценко К.П., Равдел А.А., Пономарева А.М. Практические работы по физической химии. Л.: Химия, 1982, с.182. 2 . Ш а та л ов А.Я., Маршаков И.К. Практикум по фи - зической химии. М.: В ы с ш ая школа, 1968, с.24. 3. Воробьев Н.К. "Практикум по физической хи - мии", "Химия" М . 1 986. 4. Фаянц К., В юс т И. Фи з ико-хим и ч е ский практи - кум. Ленинград, 1931 , с 1 72. (перевод Е.Д.Воловой и др.). 5. Антропов Л.И. Теоретическая электрохимия. М.: Высшая школа, 1965, с.91. 6. Скорч елл етти В.В, Теор е тическая эле ктрохимия. Л.: Госхимиздат, 1959, с.57. 7. Да ма скин Б. Б., П е трий О.А. Электрохимия. М.: В ыс шая ш к о л а, 1987 .

Похожие

Katalizatorlar. Amorf katalizatorlar, kristallik katalizatorlar

Kataliz. Gomogen kataliz

Kataliz

Geterogen sestemalarda muvozanat

Gomogen kataliz