Kaliyli tuzlar xomashyosi - Химия - Рефераты

Kaliyli tuzlar xomashyosi

Загружено в:

15.12.2022

Скачано:

0

Размер:

554.1591796875 KB

Kaliyli tuzlar xomashyosi Reja: 1. Kaliyli tuzlar xomashyosi 2. Kaliy rudalarini mexanik boyitish yo’li bilan kaliy xlorid olish. Silvinitni flotatsiyali qayta ishlash 3. Eritish va alohida kristallantirish usuli bilan kaliy xlorid olish. Silvinitni qayta ishlashning fizik-kimyoviy asoslari 4. Polimineral rudalarni qayta ishlash.

1. Kaliyli tuzlar xomashyosi Kaliyli tuzlar olishda kaliyning xloridli va sulfatli tuzlariga boy bo’lgan cho’kindi minerallar va tabiiy tuz eritmalari asosiy xomashyolar hisoblanadi. Kaliy xloridni asosan silvinit rudasidan olinadi. U silvin KCl va galit NaCl aralashmasidan iboratdir. Yana bir turdagi xomashyo – karnallit KCl∙MgCl 2 ∙6H 2 O hisoblanadi. Uning tarkibida qo’shimcha sifatida NaCl ham bo’ladi. Kaliy sulfat ishlab chiqarish xomashyosi sifatida: langbeynit K 2 SO 4 ∙2MgSO 4 , kainit KCl∙MgSO 4 ∙3H 2 O, shenit K 2 SO 4 ∙MgSO 4 ∙6H 2 O va boshqalar ishlatiladi. Tarkibida kaliy tutgan va suvda erimaydigan yoki qiyin eriydigan minerallari: poligalit K 2 SO 4 ∙MgSO 4 ∙2CaSO 4 ∙2H 2 O, leysit K 2 O∙Al 2 O 3 ∙4SiO 2 , alunit K 2 SO 4 ∙Al 2 (SO 4 ) 3 ∙4Al(OH) 3 , nefelin [(K,Na) 2 O∙Al 2 O 3 ∙2SiO 2 ]∙nSiO 2 va boshqalar kaliyli xomashyo sifatida bevosita ishlatilmasada, ulardan (alunit va nefelin) glenozem olishda K 2 SO 4 va K 2 CO 3 qo’shimcha mahsulot sifatida olinadi. Sinnirit – KAlSi 3 O 8 va KAlSiO 4 lar kelajakda ishlatish uchun muhim xomashyolar hisoblanadi. Kaliyli tuz konlari Markaziy Osiyoda (Gaurdak, Karlyuk, Jilan va Tyubegatanda), Uralda (Verxnekamsk va Verxnepechorskda), Belorussiyada (Starobinsk, Kapetkivichsk va Petrikovskda), G’arbiy Ukrainada (Prikarpateda) va boshqa joylarda uchraydi. Bu konlardagi zaxiralarning 88% ulushi Verxnekamskga to’g’ri keladi. Chet mamlakatlardagi kaliyli tuz konlari Kanadada, Germaniyada, Isroilda, AQSH da, Ispaniyada va Fransiyada mavjuddir. 1980 yilda Rossiyaning

Sibir O’lkasida Nepskoe (silvinit va karnallit) koni ochilgan. Kaliyli tuz konlari zaxirasiga ko’ra, dunyoda MDH mamlakatlari 1-o’rinda, Kanada esa 2-o’rinda turadi. Verxnekamsk konidagi kaliy-magniyli tuzlar xloridlar shaklida bo’lib, qadimgi Perm dengizining bug’lanishidan hosil bo’lgan. Bu konning maydoni 3500 km 2 bo’lib, qatlamning qalinligi 1000 metrgacha yetadi. Karnallit va silvinit qatlamlari 90-220 metr chuqurlikda, quyi silvinit maydonining qalinligi 7-8 m dan 40 metrgacha bo’lib, bir-biridan KCl qatlami bilan ajralib turadigan oltita 6-8 metr qalinlikdagi silvinit qatlamlaridan iborat. Ruda tarkibida 17- 40% KCl, 0,2-0,3% MgCl 2 , 14,5% erimaydigan qoldiq bo’ladi. Yuqori yuza qalinligi 20-115 metr bo’lib, 9 ta qatlamni tashkil qiladi. Bu qatlamlar karnallit, silvinit va kulrang, havorang hamda ko’k gallit aralashmalaridan iboratdir. Silvinit rudasi tarkibida 21-39% KCl, 0,2- 1,2% MgCl 2 , 0,9-6,3% erimaydigan qoldiq, karnallit rudasi tarkibida esa 13,5-20,5% KCl, 14,5-19% MgCl 2 , 1,4-4,5% erimaydigan qoldiq bo’ladi. Karpate konidagi kaliy tuzlari sulfat-xloridlar shaklida bo’lib, xloridli qatlamlar silvinit (8-19% K 2 O) va boshqa rudalardan iborat. Sulfat-xloridli qatlamlarning 35-36% qismi kainitdan (10-12% K 2 O), 20-40% qismi gallitdan, 3-7% qismi poligalitdan va 6-15% qismi tuproq materiallaridan iborat. Kainit-langbeynit qatlamlarining 20-30% ini kainit, 10-20% ini langbeynit, 30-40% ini galit, 5-10% ini kazerit MgSO 4 ∙H 2 O va ~20% ini tuproq materiallari tashkil etadi. Tabiatda kaliy sulfatli konlar kaliy xloridli konlarga nisbatan kamroq uchraydi. Okean suvlarida 0,05% atrofida kaliy ionlari bo’ladi.

Ular quruqlikdagi kaliyli tuzlar zaxirasidan o’n milliondan ziyodroq ko’p hisoblanadi. Suv havzalarida dengiz suvlarini bug’latilib kaliy tuzlari olinishi mumkin. Xuddi shu usul bilan yuqori minerallashgan O’lik dengiz suvidan kaliy xlorid tuzi olinadi. Ayrim turdagi sanoat korxonalarining chiqindilari kaliyli tuzlarning qo’shimcha manbai hisoblanadi. Masalan, sement ishlab chiqarish zavodlarining elektrofiltrlarida tutib qolingan chang tarkibida 20-30% gacha K 2 O (K 2 SO 4 va K 2 CO 3 shaklida) bo’lishi mumkin. Chunki shixta tarkibida 0,2-1% K 2 O bo’ladi. Rangli metallurgiya korxonalari: magniy metali ishlab chiqarishda kaliy xlorid elektrolit tarkibida, alyuminiy metali ishlab chiqarishda nefelin va alunit xomashyolari tarkibida kaliy bo’ladi. Ularning ikkilamchi mahsuloti sifatida KCl, K 2 SO 4 va K 2 CO 3 lar ishlab chiqariladi. Silvinit va karnallit rudalaridan kaliy xlorid quyidagi usullarda olinadi: - xomashyoni mexanik usul bilan ishlov berish yoki ko’pincha (80% dan ko’proq) flotatsiyalash usuli bilan KCl olinadi; - rudadagi tuzlarning erish harorat koeffitsientlariga asoslangan bo’lib, eritish va kristallantirish yo’li bilan tuzlar ketma-ket ajratib olinadi. Bu usul issiqlik yoki galurgik (lotincha – «tuz ishi») yoxud kimyoviy usul deyiladi; - yuqoridagi usullarda sulfatli jinslar ham qayta ishlanadi; - sho’r suvlardan kaliyli tuzlar turli usullar bilan ajiratib olinadi. Masalan, O’lik dengiz sho’r suvlari bug’latuvchi havzalarda konsentrlanadi. Bunda karnallit ajratib olinadi va u qayta ishlanib kaliy xlorid olinadi.

2. Kaliy rudalarini mexanik boyitish yo’li bilan kaliy xlorid olish. Silvinitni flotatsiyali qayta ishlash Kaliyli tuzlar sanoatida ko’pikli flotatsiya usuli keng qo’llaniladi. Bu usul rudadagi suvda eruvchan minerallarni tuz eritmasida flotatsiyalash (yoki flotagravitatsiyalash) yo’li bilan ajratishga asoslangan. Kaliy rudalari yuzasini teruvchi-reagentlar bilan selektiv gidrofoblash natijasida ular havo pufakchalariga yopishib, ko’pikka chiqadi. Silvinit rudalari asosiy komponent, qo’shimchalar va tuproq materiallari miqdori va zarrachalar o’lchami turlichaligi bilan farqlanadi. Ularni qayta ishlash texnologik sxemalari va qurilmalari ham turlicha bo’ladi. Ishlab chiqarish jarayoni quyidagi bosqichlardan tashkil topadi: 1. Rudani maydalash. Boshlang’ich ruda ruda tarkibiga kiruvchi minerallarning mexanik aralashmasi hosil bo’lishini ta’minlovchi zarrachalar o’lchamigacha maydalanadi. Flotatsiyalanadigan silvinit uchun rudani iloji boricha 1-3 mm li o’lchamda maydalash lozim, yanada maydalanish esa flotatsiyalashda mahsulot bir qismining quyqum bilan yo’qotilishiga va mahsulot sifatini yomonlashishiga olib keladi. Lekin bunda silvin na’munasini yuzaga chiqish darajasi iloji boricha 90% dan ortishi kerak. Agar flotatsiyalashga beriladigan donachalar o’lchami 0,8-1,0 mm dan kichik bo’lsa, uni mayda donachali va 2 mm dan kattadan yirik bo’lsa, yirik donachali deyiladi. Silvinitni flotatsiyalashga tayyorlash (4.1-rasm) – quruq holatida amalga oshiriladigan rotorli (valkali, qaytargichli, bolg’ali va b.)

tegirmonlarda (zarracha o’lchami 15 mm gacha), quruq yoki ho’l holatda (ruda komponentlarining to’yingan tuzlari eritmalarida) amalga oshiriladigan sterjenli yoki sharli maydalagichlarda maydalashni o’z ichiga oladi. Har bosqichdagi zarrachalarni saralash uchun tebranuvchi elaklar, do’g’ali elaklar, gidrosiklon va boshqalar ishlatiladi. 2. Maydalangan rudani quyqumdan – flotatsiya jarayoniga va suspenziyani ajratishga halaqit beradigan mayda dispers tuproqkarbonatli qo’shimchalardan ajratish. Uni flotatsiyalash (asosiy flotatsiya jarayonidan oldingi), gidravlik (tuproq-karbonatli va tuzli minerallarning cho’kish tezligi farqi asosida maydalangan ruda suspenziyasini ajratish), flotatsiyali-gidravlik, gravitatsiyali va boshqa usullarda amalga oshiriladi. Rudadagi quyqum miqdori oz bo’lsa, ularning salbiy ta’sirini, ya’ni flotoreagentlarni quyqum sirtiga absorbsiyalanishini yo’qotish uchun flotatsiyalash jarayonida reagent- depressorlar ishlatiladi. Namli maydalangan silvinit suspenziyasini quyqumdan ajratish gidrosiklon va gidrosaralagichlarda amalga oshiriladi. Rudadagi zarrachalar o’lchami 3 mm dan kichik bo’lishini ta’minlash uchun suspenziya (S:Q = 6 ÷ 10:1) avvalo diametri 750 mm bo’lgan gidrosiklonda ajratiladi. Suspenziyadan 75-80% quyqum ajratiladi. U gidroseparator (d = 18 m) ga yuboriladi (4.2-rasm). Suspenziya fraksiyaga ajratilgandan so’ng, 0,8 mm dan kichik zarrachali qumlar qaytadan gidrosiklonga yuboriladi. Suspenziya spiral saralagichga yuboriladi. Quyqumni quyiltirish va yuvish esa diametri 30 metrli quyiltirgichlarda amalga oshiriladi. Tindirilgan va yuvindi suvlar texnologik siklga qaytariladi. Quyqum chiqarib tashlanadi. Gidrosiklon

(2-bosqich) va spiral saralagichdan chiqqan tozalangan xomashyo flotatsiyaga yuboriladi, oqava suvlar esa siklga qaytariladi. 4.1-rasm. Flotatsiyalashga tayyorlanadigan kaliyli rudani boyitish sxemasi.

4.2-rasm. Silvinit rudasini quyqumsizlantirish sxemasi. Ruda minerallarining flotatsiyali ajratilishi. Silvin zarrachalari yuzasini gidrofoblovchi – teruvchi (kollektorlar) sifatida va havo pufakchalariga ilashishi (yopishishi) ni ta’minlovchi modda sifatida kationaktiv (kationfaol) va noionogen (ionogen bo’lmagan) – apolyar yuqori molekulali (C 10 -C 22 ) organik birikmalar – birlamchi alifatik aminlarning asetatlari yoki xloridlari va parafinli, naftenli aromatik va geterosiklik uglevodorodlar ishlatiladi. Kationaktiv (oktadesilamin, fettamin va b.) va noionogen (neftni haydashda olinadi) tergichlar qo’shilganda silvinning yirik (3 mm gacha) fraksiyalarini ham flotatsiyalash imkonini beradi.

Reagent modifikatorlar teruvchilarning minerallar yuzasiga sorbsiyalanishini kamaytiradi, tuproqli quyqumning koagulyatsiya va flotatsiyasini ta’minlab, silvin flotatsiyasini faollashtiradi. Flokulyant sifatida noorganik (ishqoriy metallarning poli- va metafosfatlari va silikat kislotasining kolloid eritmalari) va organik moddalar (poliakrilamid, karboksimetilsellyuloza, lignosulfonatlar, mochevina formaldegid smolasi va b.) ishlatiladi. Eritma muhiti (pH) ni optimal holatini ta’minlash uchun esa muhitni boshqaruvchilar – ishqor yoki kislotalar ishlatiladi. Silvinitni flotatsiyalash maxsus reagentlarsiz – ko’pik hosil qiluvchilarsiz ham amalga oshirilishi mumkin. KCl va NaCl ning to’yingan eritmalaridan havo o’tkazilsa (barbotaj usuli) o’zi ham ko’piklanish xossasiga ega. Lekin qo’shimcha ko’piklatgichlar (qayrag’och moyi, dioksan va piran qatori spirtlari va boshqalar) havo pufakchalarining dispersliligini oshiradi, turg’un ko’pik hosil bo’lishini ta’minlaydi. Bu reagentlar fazalar (suyuq faza – havo va suyuq faza – mineral) chegarasida sorbsiyalanib, mineral zarrachalarning sirtini gidrofoblaydi. Kaliyli rudalar flotatsiyasining aniq texnologik sxemasi xomashyoning mineralogik va donadorlik tarkibiga bog’liq holda birbiridan keskin farq qiladi. Yirik donachali (3-4 mm gacha) mahsulot olinishini ta’minlovchi sxemalarning bir qator afzalliklari bor. Bu sxemalarda maydalash va donadorlash, yuvish va quyqumni saqlash xarajatlarini kamaytirish, quyqum miqdori va mahsulot namligini kamayishi hisobiga KCl ning ajratib olish darajasini oshirish, o’g’itning agrokimyoviy xossasini oshirish imkoniyatlari yaratiladi. Bunday

jarayonlarda yirik (+0,8 mm) va mayda (-0,8 mm) fraksiyali rudalarning alohida-alohida flotatsiyalanishi amalga oshiriladi. Yirik va mayda fraksiyali rudalarning alohida-alohida flotatsiyalash sxemasi 4.3-ramda tasvirlangan. Mayda fraksiyali flotatsiyalashda oldindan mexanik quyqumsizlantirilgan konsentratni ikki marta va chiqindini nazoratli bir marta flotatsiya qilinadi. Bunda kollektor sifatida - qayrag’och moyi amini, depressor sifatida – karboksilmetilsellyuloza ishlatiladi. Oraliq mahsulot qo’shimcha maydalashga yuborilib, yana asosiy flotatsiyaga qaytariladi. Konsentratni sentrifugada ajratilib, «qaynovchi qatlamli» quritgichga yuboriladi.

4.3-rasm. Silvinit mayda va yirik donachali fraksiyalarining alohidaalohida flotatsiyalash sxemasi. Yirik fraksiyali flotatsiyalashda esa konsentrat bir marta qayta tozalanadi va chiqindini nazoratli flotatsiyalash amalga oshiriladi. Konsentrat vakuum-filtrda ajratib olinib, quritgichga yuboriladi.

3. Suspenziyani quyultirish va filtrlash yo’li bilan ajratish (suvsizlantirish), nam konsentratni tayyor mahsulotga qayta ishlash (quritish va mayda fraksiyani donadorlash) . Tarkibida quyqum ko’p bo’lmagan (3% gacha) rudalar uchun asosiy va qayta tozalash – flotatsiyalash texnologiyasi qo’llaniladi (4.4- rasm). Bunda reagentlar sifatida FR-2 (uayt-spirtning oksidlanish mahsuloti) teruvchisi va poliakrilamid flokulyanti ishlatiladi. Quyqumning ko’piklanish mahsulotiga o’tish darajasi 8090% ni tashkil etadi. 4. 4-rasm. Oldindan tuproqli quyqum flotatsiyalangan silvinitdan kaliy xlorid ishlab chiqarishning flotatsiyali usuli sxemasi. 1-bunker; 2-tayoqchali tegirmon; 3-aralashtirgich; 4,5-do’g’ali elaklar;

6,7,8,9-quyqumni flotatsiyalash va qayta tozalash, sillvinni asosiy flotatsiyalash, KCl konsentratini qayta tozalashga muvofiq keluvchi flotatsiya mashinalari; 10-sentrifuga; 11-quyqumni quyuqlashtirgich; 12-galit chiqindilarini quyultirgich; 13-galit chiqindisi uchun vakuum-filtr; 14-vakuum-yig’gich; 15-resiver; 16-aylanma eritma yig’gichi. Kamerali mahsulot (silvin va galit zarrachalari) silvin flotatsiyasi sikliga yuboriladi. Qayta tozalash flotatsiyasidan o’tgandan so’ng tuproqli quyqum quyultiriladi va yuviladi. Biroq flotatsiyalanishda hosil bo’ladigan ko’pik parchalanib bu jarayonga xalaqit beradi va ma’lum miqdordagi kaliy xloridning suyuq faza bilan chiqib ketib qolishiga (yo’qotilishiga) sabab bo’ladi. Bunda kaliy xloridning yo’qotilishini kamaytirish uchun tashlanadigan galit suspenziyasini 60-70 O C haroratgacha qizdirilsa, KCl eriydi. So’ngra chiqindi ajratilib, chiqarib tashlanadi. Eritma esa vakuumkristallizatorda sovutilib, KCl kristallari ajratib olinadi. Bu usul yuqori sifatli rudalarni qayta ishlashga mo’ljallangandir. Agar rudada quyqum miqdori ko’p bo’lsa, suspenziya qovushqoqligi ortadi, natijada esa flotoreagent miqdori ko’p sarf bo’ladi, quyqumni yuvilish darajasi pasayadi va KCl ajratib olish darajasi ham kamayadi. Bunday holda flotatsiyali boyitish KCl ning galurgik ajratilishi bilan birga kombinatsiyalanadi. Bulardan tashqari gravitatsiyali boyitish usullari ham mavjuddir. 3. Eritish va alohida kristallantirish usuli bilan kaliy xlorid olish. Silvinitni qayta ishlashning fizik-kimyoviy asoslari

Silvinit tarkibidagi kaliy xlorid bilan natriy xloridni ajratish, ularni har xil haroratdagi eruvchanligiga asoslangan. 0 0 С da 100 0 С intervalda natriy xloridning amaliy eruvchanligi haroratga deyarli bog’liq emas. Kaliy xlorning eruvchanligi esa harorat ortishi bilan sezilarli darajada ortadi. 26 0 С da KCl bilan NaCl ning eruvchanlik egri chizig’i o’zaro to’qnashadi (4.5-rasm), ya’ni bu haroratda ikkala tuz ham bir xil eruvchanlikka ega bo’ladi. 26 0 С dan pastda KCl ning eruvchanligi NaCl ning eruvchanligidan kam, 26 0 С dan yuqori haroratda esa aksincha bo’ladi. Shunday qilib, kaliy xlorid va natriy xlorid tuzlarining aralashmasi 100 0 С atrofida eritilganda, eritmadagi kaliy xloridning miqdori NaCl miqdoriga qaraganda deyarli ikki barobar ortiq bo’ladi. Bunday to’yingan eritma (100 0 С da to’yingan) sovutilganda faqat kaliy xlorid kristallarigina cho’kmaga tushadi. Sovutilgan eritmadan kaliy xlorid kristallari ajratib olingandan so’ng eritma yana 100 0 С gacha qizdirilganda, eritma KCl ga to’yinmagan, NaCl ga esa to’yingan bo’ladi. Bunday eritmaga yana silvinit qo’shilib ishlov berilsa, faqat KCl eritmaga o’tadi. Silvinitga shunday yo’l bilan ishlov berilib, KCl ni ajratib olish – ishqorlash usuli deb ataladi.

4.5-rasm. KCl va NaCl ning suvda eruvchanligining haroratga bog’liqligi. Silvinit rudasini qayta ishlash prinsipial sxemasida quyidagi asosiy bosqichlar amalga oshiriladi: 1) maydalangan silvinitni KCl ning kristallanishidan qolgan eritma bilan ishlanadi; bunda silvinitdan eritmaga KCl o’tadi, NaCl esa deyarli to’la chiqindida qoladi; 2) issiq shelokni cho’kindidan ajratish va qattiq moddalar (tuzli quyqum va b.) dan tindirish; chiqindini va tuproqli quyqumni yuvish; 3) shelokni vakuumli sovutish – KCl ni kristallantirish; 4) KCl kristallarini eritmadan ajratib olish va quritish; 5) Eritmani qizdirish va siklga qaytarish. Amalda asosan ushbu texnologiya qo’llaniladi. Bu usul murakkab tarkibli (ko’p miqdordagi tuproq va magniyli minerallar bo’lganida ham) rudalardan kaliy xloridni ajratib olishda ham qo’l keladi. Ko’rsatib o’tilgan jarayon amalda biroz o’zgacharoq kechadi. Issiq shelok tarkibi evtonikadan biroz farqlanadi. Uning kaliy xlorid bilan to’yinish darajasi usullarning xususiyatlariga bog’liq ravishda 90- 96% ni tashkil etadi. Bunda 96% gacha to’yingan shelokdan 99,3% KCl li tuz, 90,6% gacha to’yingan shelokdan esa 94,3% li KCl olinadi. U biroz NaCl qo’shimchasi bilan ifloslanadi. Shelokni 100 O C dan 20 O C gacha sirkulyatsiyali vakuumli- sovutilishi natijasida nazariy jihatdan 12% suv bug’lanadi va sifatli KCl

ajratib olinadi. Bunda kristallar o’lchami 0,15 mm dan 2-3 mm gacha bo’ladi. Silvinitdan kaliy xlorid ishlab chiqarish prinsipial sxemasi. Eritish va kristallantirish usulida silvinitdan kaliy xlorid ishlab chiqarishning prinsipial sxemasi 4.6-rasmda tasvirlangan. Ishlab chiqarish korxonalarida tarkibida: 24-33% KCl, 61-71% NaCl, 0,2- 0,3% MgCl 2 , 1,3-1,7% CaSO 4 va 1,4-3,2% erimaydigan qoldiq bo’lgan Verxnekamsk ruda koni xomashyosi ishlatiladi. 4.6-rasm. Silvinitdan kaliy xlorid ishlab chiqarishning prinsipial sxemasi. O’lchami 5 mm dan yirik bo’lmagan silvinit donachalari tuz tegirmonidan bunkerga tushadi. Undan avtomatik tarozili lentali transportyor yordamida uzunligi 21,8 m, diametri 2,76 m bo’lgan shnekli erituvchiga (1) tushadi. Shnekning aylanish chastotasi 0,13-0,17 s -1 ga teng. Shnekli erituvchida kerakli darajagacha maydalangan silvinit NaCl bilan to’yingan 107-112 0 С li eritma bilan ishlanadi. Bu

jarayonda erimay qolgan NaCl ni filtrda (2) filtrlash yo’li bilan kaliy xlorid eritmasidan ajratiladi. Eritmadagi KCl gummirlangan po’latdan yasalgan bir necha bosqichli vakuum-kristallizatsion apparatlarda (3) kristallizatsiyalanadi. Bu apparatlarning birinchisi vertikal, qolganlari esa gorizontal joylashgan bo’lib, ular mexanikaviy aralashtirgichlar bilan jihozlangan. Vakuum darajasi apparatlarda sekin-asta: birinchisida 360 mm, keyingisida esa 740 mm simob ust. ga qadar ortib boradi. Bu apparatlarda suv bug’lanadi, eritma soviy boshlaydi, KCl esa cho’kmaga tusha boshlaydi. Cho’kmaga tushgan kaliy xlorid kristallari sentrifuga (4) yordamida ajratib olinib, barabanli quritgichda (5) issiq gaz yordamida 1-1,5 % namlikka qadar quritiladi. Quritishda «qaynovchi qatlamli» quritgichlar ham ishlatiladi. «Qaynovchi qatlamli» quritgichlar anchagina samarador hisoblanadi, chunki ularda yoqilg’i 20-30% gacha tejaladi va changsiz mahsulot olinadi. Sentrifugadan chiqqan eritma esa trubkali isitgichlarda (6) 107112 O С haroratga qadar qizdirilib, yana apparatga (1) – yangi solingan silvinitni ishqorlashga beriladi. Bu usul bilan silvinit tarkibidagi kaliy xloridning 90% qismi ajratib olinadi. Filtrda (2) qolgan cho’kmaning 91% qismi NaCl dan va 1,7% qismi esa KCl dan iborat bo’lib, bu ishlab chiqarish chiqindisi hisoblanadi; ba’zida u tuz eritmalari, sodali mahsulotlar va shu kabilar olishda ishlatiladi. 1 tonna kaliy xlorid (95% KCl) olish uchun 5 t atrofida silvinit (22% KCl), 1,6 Mj bug’, 90 Mj elektroenergiya, 9 m 3 suv, 15 kg shartli yoqilg’i (barabanli quritgichda), 180 g birlamchi aminlar, 12 g poliakrilamid sarf bo’ladi.

1 tonna mahsulot bilan birgalikda, tarkibida: 91-95% NaCl, 1,2- 3,5% KCl, 0,2% gacha MgCl 2 0,6-2% CaSO 4 va 4% gacha erimaydigan qoldiq bo’lgan 2,5-3,5 tonna chiqindi (galit), 0,5 t tuproq va tuzli quyqum hosil bo’ladi. Galit chiqindisi bilan 5% gacha KCl yo’qotilishi mumkin. Ayniqsa xomashyo tarkibidagi +5 mm li fraksiya ko’paysa, quyqum bilan yana 3% atrofida KCl yo’qotiladi. KCl ning umumiy yo’qotilishi 8-10% ga yetib, mahsulot unumi 90-92% ni tashkil etadi. Agar KCl kristallanganidan so’ng, mayda kristallarni eritish uchun tuproqli quyqum yuvilgan suv ishlatilsa, natijada sirkulyatsiyadagi suv miqdori oshadi va uning yuvilishi yaxshilanadi. Bunda mahsulot unumi 95-96% ga yetadi. Bunday usul 10% dan ortiq tuproqli quyqumi bo’lgan silvinit uchun ham yaroqlidir. Quyultirilgan quyqumda 75% gacha erimaydigan birikmalar bo’ladi. Bunda tindirilgan oqava suv yuvilgan rudani eritish uchun yuboriladi. 4. Polimineral rudalarni qayta ishlash. Polimineral rudalarni qayta ishlash. Dunyoda xlorid-sulfatli turdagi eng yirik kaliyli ruda (zahirasi 2,5 mlrd.t) koni Prikarpatiyada joylashgan. Rudaning kimyoviy va mineral tarkibi murakkab bo’lganligi uchun uni qayta ishlash anchagina qiyin kechadi. Bunda Na + , K + , Mg 2+ || SO 4 2- , Cl - , H 2 O sistemasida tuzlarning o’zaro eruvchanligi hisobga olinib, qayta ishlashni turlicha sxemalarda olib borilishi mumkin.

Sulfatli sxema (4.7-rasm) uch bosqichdan iborat: 1) rudani asosiy mahsulotlar – kaliy sulfat va kalimagneziyaga qayta ishlash; 2) langbeynitli qoldiqni qayta ishlash va flotatsiyalash; 3) shyonit shelokidan kaliy tuzlarini ajratib olish. Rudani –5 mm gacha maydalangach (0,1 mm dan kichik zarrachalar 5% dan ko’p emas), oldindan 70-90 O C haroratgacha isitilgan – shyonit kristallantirilishidan so’ng hosil bo’ladigan natriy xloridga to’yingan eritma va quyqumni yuvishdan hosil bo’ladigan oqava bilan qayta ishlanadi. Bunda oson eriydigan (silvinitdan KCl, shyonitdan K 2 SO 4 ∙MgSO 4 ∙6H 2 O, karnallitdan KCl∙MgCl 2 ∙6H 2 O, kainitdan KCl∙MgSO 4 ∙3H 2 O, leonitdan K 2 SO 4 ∙MgSO 4 ∙4H 2 O va b.) tuzlar eritmaga o’tadi. Qisman (10-30% yomon eriydigan (langbeynitdan K 2 SO 4 ∙MgSO 4

va kazeritdan MgSO 4 ∙H 2 O) tuzlar ham eritmaga o’tadi. Cho’kindida esa asosan galit NaCl va langbeynit, ozroq miqdorda kazerit, poligalit K 2 SO 4 ∙MgSO 4 ∙2CaSO 4 ∙2H 2 O, gips CaSO 4 ∙2H 2 O, angidrit CaSO 4 ∙2H 2 O va boshqalar bo’ladi.

Quyqum cho’ktirilgandan so’ng issiq shelok birinchi tindirgichdan vakuum-kristallantirish qurilmasiga shyonitni ajratib olish uchun yuboriladi. NaCl siz toza shyonitni kristallantirish uchun shelokka suv, shyonitni parchalab kaliy sulfat olishda hosil bo’ladigan eritmalar, shuningdek «sun’iy kainit» deb ataladigan flotatsiyalash bo’linmasidan keladigan langbeynitli shelok qo’shiladi. Shyonitning kristallanishi 20 O C da tugallanadi. Olingan suspenziya quyultiriladi va filtrlanadi. Bir qism eritma rudani eritishga, qolgan qismi esa tozalangan xlormagniyli shelok ishlab chiqarish uchun va kaliyli tuzlarni ajratib olishga ishlatiladi (buni xlormagniyli sikl deyiladi). U quyidagicha kechadi: 1) osh tuzi ajratilishi bilan amalga oshiriladigan shelokni bug’latishning birinchi bosqichi; 2) shyonitli siklga yoki rudani eritishga qaytariladigan KCl, NaCl va MgSO 4 aralashmasi – «sun’iy kainit» ni kristallantirish bilan amalga oshiriladigan bug’latishning ikkinchi bosqichi; 3) 25% li CaCl 2 eritmasi bilan kainitli shelokni sulfatsizlantirish; 4) «sun’iy kainit» ni kristallantirish bosqichiga qaytariladigan KCl, NaCl va MgCl 2 aralashmasi – «sun’iy karnallit» ni kristallantirish bilan amalga oshiriladigan bug’latishning uchinchi bosqichi. Tarkibida MgCl 2 bo’lgan tozalangan shelok – elektrolitik usulda magniy olish uchun ishlatiladigan sintetik karnallitga, yoki bishofit MgCl 2 ∙2H 2 O ga qayta ishlanadi. Barcha shyonit yoki uning bir qismi 50 O C haroratda suv bilan parchalanadi (agar boshlang’ich rudada silvin miqdori yetarli darajada bo’lmasa, parchalanish bosqichida KCl qo’shilishi mumkin). Bunda kaliy sulfat va shyonitni kristallantirilishiga yuboriladigan eritma hosil

bo’ladi. Parchalanmagan shyonitni quritilib, mahsulot sifatidagi tarkibida 28-30% K 2 O tutgan kalimagneziya olinadi. Rudada lanbeynit miqdori ko’p bo’lsa, cho’kindini qayta ishlash lozim. Buni flotatsiya yo’li bilan – og’ir suspenziyadan ajratish yoki galitni suv bilan yuvish orqali bajariladi. Galitni suv bilan yuvish oson, ammo ko’p miqdordagi NaCl eritmasini tashlab yuborilishiga to’g’ri keladi. Flotatsiya yo’li bilan ajratib olingan langbeynit tarkibida ko’p miqdorda poligalit bo’ladi. Uni quritilgach, kaliy-magniyli o’g’it (17,519,5% K 2 O) sifatida ishlatiladi. Konsentrlangan kaliyli o’g’it olish uchun langbeynit flotokonsentrati 90 O C haroratda suvda eritiladi, shelokni (undagi flotoreagentlarni bog’lash uchun) temir kuporosi eritmasi bilan qayta ishlanadi, quyqumdan tindiriladi va shyonitni vakuumkristallantirish uchun yuboriladi. Yana boshqa murakkabroq usulda – langbeynit sheloki 20 O C gacha sovutiladi, kristallangan shyonit ajratib olinadi va asosiy shyonit oqimiga qo’shilib, kaliy sulfat olish uchun suv bilan parchalanish bosqichiga yuboriladi. Poligalit esa chiqindi tarzida chiqadi. Rudalarni qayta ishlashning boshqa usullari. Kaliyning polimineral rudalaridan gidrotermik usulda xlorsiz kaliyli o’g’it olinishi mumkin. Bunda ishqoriy metallar xloridlari sulfatlarga konversiyalanadi. Havo kislorodi, ayniqsa suv bug’i 800 O C haroratda konversiyalanishni tezlashtiradi. Magniy xlorid kislorod bilan ta’sirlashganda magniy oksid va xlor, suv bug’i bilan ta’sirlashganda esa magniy oksid va vodorod xlorid hosil bo’ladi. Kainit yoki kaliy

(natriy) xlorid va magniy sulfat aralashmasi qizdirilganda quyidagi reaksiya sodir bo’ladi: MgSO 4 + 2KCl(NaCl) + H 2 O = MgO + K 2 SO 4 (Na 2 SO 4 ) + HCl Bunda suv bug’i qanchalik ko’p berilsa, reaksiya shunchalik intensivlashadi. Chiqadigan gaz fazada vodorod xlorid, qoldiqda esa – magniy oksid va kaliy (natriy) sulfat bo’ladi. Agar reaksiya aralashmasiga 20-25% SiO 2 (trepel), MgO va boshqalar qo’shilsa reaksiyaning kechishi osonlashadi. Bu holda massa sochiluvchan bo’lib, haroratni 800-900 O C gacha ko’tarish imkoniyati yaratiladi (suyuqlanmaydi). Bu esa bug’ bilan massaning reaksiyaga kirishishini tezlashtiradi va shixtani tashishni osonlashtiradi. Bu haroratda kaliy xloridni sulfatga aylanish darajasi 9095% ga yetadi. Bundan yuqori haroratda esa KCl ning uchuvchanligi hisobiga uning yo’qotilishiga olib keladi. Magniy va natriy xloridlarning treptel ishtirokida uchuvchanligi sezilarli darajada emas va asosiy reaksiyani kechishi uchun noqulaylik keltirib chiqarmaydi. Xuddi shunday jarayon, ammo nisbatan yuqori haroratda magniy sulfat o’rniga gips ishlatilishi orqali ham amalga oshirilishi mumkin. Bu holda shixtaga trepel qo’shish CaO ni CaO∙mSiO 2 tarzida bog’lash uchun zarurdir. Prikarpatiya rudasini gidrotermik ishlov berishdagi konversiya mahsuloti – tarkibida kaliy va natriy sulfatlari bo’lgan suvda eriydigan qismdan va tarkibida trepel, magniy oksid va magniy silikat bo’lgan suvda erimaydigan qismdan iboratdir. Kuydirish mahsulotidagi eruvchi tuzlar – 100-106 O C haroratda, yuvuvchi suv bilan suyultirilgan qaytuvchi eritma bilan eritiladi. Hosil qilingan shelok vakuum-

kristallizatorda bosqchli sovutiladi; 100-30 O C harorat oralig’ida glazerit 3K 2 SO 4 ∙Na 2 SO 4 kristallanadi. Uni 20 O C gacha sovutish natijasida mirabalit Na 2 SO 4 ∙10H 2 O kristallantiriladi; mirabalit kristallanishidan qolgan eritma kuydirilgan rudani eritishga yuboriladi. Bu usul bo’yicha tayyor mahsulot sifatida glazerit va natriy sulfat olinadi. Tarkibida 40% K 2 O bo’lgan glazerit to’g’ridan-to’g’ri o’g’it sifatida ham yoki kaliy sulfat olish uchun ham ishlatilishi mumkin. Shunday gidrotermik usulda alunit K 2 SO 4 ∙Al 2 (SO 4 ) 3 ∙4Al(OH) 3 dan kaliy sulfat olinishi mumkin. Alunitdan alyuminiy oksid olishda kaliy sulfat qo’shimcha mahsulot hisoblanadi, ammo uning sifati a’lo darajada emas, chunki alunitdagi K 2 SO 4 ning nazariy miqdori 23% ga teng, alunitli jinsda esa yanada kam bo’ladi. Suv bug’i ishtirokida 700 O C haroratda alunit va kaliy xlorid o’rtasida quyidagi reaksiya sodir bo’ladi: 6KCl + Al 2 (SO 4 ) 3 + 3H 2 O = 3K 2 SO 4 + Al 2 O 3 + 6HCl Bunda 1 t K 2 O ga 6,8 t 27% li HCl eritmasi to’g’ri keladigan qo’shimcha mahsulot hosil bo’ladi. NaCl dan tozalab yuvilgan langbeynit tuzi ko’mir yoki koks bilan barabanli qorishtirgichda aralashtirilib (92% langbeynit va 8% ko’mir), 800-900 O C haroratda shaxtali pechda qayta ishlansa: K 2 SO 4 ∙2MgSO 4 + 2C = K 2 SO 4 + 2MgO + 2CO + 2SO 2 reaksiyasi sodir bo’ladi. Pechdagi massani tarkibida 95% metan bo’lgan tabiiy gaz bilan amalga oshiriladi. Bunda metan SO 2 ni oltingugurtgacha qaytaradi: 6SO 2 + 4CH 4 = 3S 2 + 4CO + 8H 2 O

Qattiq fazadagi kaliy sulfat suv bilan eritilib (100 O C da), magniy oksidi filtrlashda ajratiladi. Filtrat tindirgichli-kristallizatorlarda sovutilib kaliy sulfat kristali olinadi. 1 t langbeynit tuzidan 100 kg K 2 SO 4 (96%), 75 kg MgO (85%) va 20 kg oltingugurt olinadi. Poligalitni nitrat yoki fosfat kislotalar bilan parchalanib, murakkab o’g’itlar olish usullari ham yaratilgan.

Nazorat uchun savollar 1. Sanoatda qanday turdagi kaliyli o’g’itlar ishlab chiqariladi? 2. Kaliyli tuzlar xomashyolarini ayting. 3. Flotatsiyalashga tayyorlangan kaliyli rudani boyitish usulini tushuntiring. 4. Silvinit rudasini quyqumsizlantirish sxemasini tushuntiring. 5. Silvinit mayda va yirik donachali fraksiyalarining alohida-alohida flotatsiyalash sxemasini tushuntiring. 6. Silvinitdan kaliy xlorid ishlab chiqarishning flotatsiyali usulini tushuntiring. 7. Polimineral rudalarni qayta ishlash usulini tushuntiring. 8. Gidrotermik usulda xlorsiz kaliyli o’g’it olish usulini tushuntiring.

Adabiyotlar 1. G’afurov Q., Shamshidinov I. Mineral o’g’it ishlab chiqarish nazariyasi va texnologik hisoblari. – T.: Fan va texnologiya, 2010. – 360 b. 2. Shamshidinov I. Noorganik moddalar va mineral o’g’itlar texnologiyasi. – T.: Iqtisod-moliya, 2014. – 324 b. 3. G’afurov Q., Shamshidinov I. Mineral o’g’itlar va tuzlar texnologiyasi. – T.: Fan va texnologiya, 2007. – 352 b. 4. Ангелов А.И., Левин Б.В., Классен П.В. Мировое производство и потребление фосфатного сырья // Горный журнал. – Москва, 2003. – № 4-5. – С. 6-11. 5. Беглов Б.М., Намазов Ш.Р. Фосфориты Центральных Кызылкумов и их переработка. – Ташкент, 2013. – 460 с. 6. Фосфор – «элемент жизни», его возрастающая роль для человечества // Фосфаты на рубеже XXI века. - Москва, Алматы, Жанатас, 1996. – 108 с. 7. Беглов Б.М., Ибрагимов Г.И., Садыков Б.Б. Нетрадиционные методы переработки фосфатного сырья в минеральные удобрения // Химическая промышленность. – Санкт-Петербург, 2005. – Т. 82. – № 9. – С. 453-468. 8. World production of Phosphate rock // Better Crops. – Georgia (USA), 1999. – Vol. 83, – N 1. – P. 4-7. 9. The Florida phosphate industry in transition // Phosph. a. Potas. 1985. – № 140. – P. 25-27. 16. North Karolina phosphates // Phosph. a. Potas. 1986. – № 141. – P. 22-24. 17. Morocco develops its P 2 O 5 supply capability // Phosph. a. Potas. 1985. – № 136. – P. 22-28.

Похожие

Kimyo sanoatining xomashyosi

Tuzlar gidrolizi. Gidroliz mexanizmi

Vodorod ko'rsatkich. Tuzlar gidrolizi

Tuzlar gidrolizi. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari

Penitsillin Benzopenitsillinning natriyli hamda kaliyli tuzlari Penitsillin