Спортчилар тайёрлашни бошқариш - Физическая культура - Рефераты

Спортчилар тайёрлашни бошқариш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

138 KB

Спортчилар тайёрлашни бошқариш Режа: 1. Спортчилар тайёрлаш тизимини бошқарув асослари 2. Бошқарув мақсади, об ъ екти ва турлари 3. Босқичли бошқарув 4. Кундалик бошқарув 5. Тезкор бошқариш 6. Спорт захиралари тайёрлашнинг бошқарувини ташкиллаштириш 7. Ёш спортчиларнинг кўп йиллик тайёрлов босқичлари 8. Ёш спортчиларнинг тайёрлашни бошқариш технологияси

1. Спортчилар тайёрлаш тизимини бошқарув асослари Бошқарув мақсади, об ъ екти ва турлари Ў тган асрнинг 70 – йиллари бошидан машғулот жараёнини бошқариш бир қатор мутахассисларнинг тадқи - қот объектига айланади. Улар ўз тадқиқотлари йўналиши этиб кибернетик ёндашув усулини асос қилиб олишди. Бундай нуқтаи назардан спорт машғулот и га умуман олганда, соғлом инсон организми фаолиятини махсус ташкиллаш - тирилган бошқариш сифатида қараш мақсадга мувофиқдир. Албатта, бундай тор маънода жисмоний тарбия ва спорт машғулотини мушкул динамик ўз-ўзини бошқарувчи тизим - ларни бошқариш назариясининг ҳосиласи сифатида қараш мумкин. Кибернетика томонидан шакллантирилган бошқарув қонуниятлари асоси, фақатгина сабаб-оқибат боғли қ лиги мавжудлиги билан таснифланувчи мушкул динамик тизимларгина ўз-ўзини бошқариши мумкин деган нуқтаи назарга олиб келади; бошқарув жараёнлари тизимни турғунлашувига ру х сат берувчи антидеташкиллаштирувчи таснифга эга; бошқарув ва ахборот ажралмас бир бутундир. Ў з-ўзини бошқарувчи тизимларнинг муҳим омилла р и тескари алоқалардир, улар бошқарувни мақсадга йўналти-рилгани ва оптимал ҳамда функционаллигини таъминлайди. Бундай ҳолда , бирон-бир муҳим қисмни тушириб қолдириш жуда қийиндир, чунки ҳар бир кириш д а чиқиш мавжуддир. Масалан, спорт натижарини аниқловчи сифат – уни ба ҳ олаш усули, ривожланиш услубияти режалаштираётган натижа меъёрини белгилаш, уларни вақт бўйича тақсимланиш тартиби ва ҳ .к. Бу ҳ олда , бошқарув жараёни тартибга тушади, мусобақа фаолиятининг структураси ва унга мос келувчи спортчи - ларнинг функционал имкониятларини таш х ислаш услу - бияти, мусобақа фаолиятига тайёрликнинг турли компо - нентларини такомиллаштиришнинг йўналтирилган модел-лар, усуллар ва воситалар тизимини муста ҳ кам боғлайди.

Мазкур ғоялар узоқ муддатли тайёргарлик истиқболли дастурини ишлаб чиқишда ўз самарасини беради (Платонов. 1997). Тайёргарлик жараёнини бошқаришнинг мақсади спортчи фаолиятини такомиллаштириш, юқори ютуқларга эришишни таъминловчи мақсадли тайёргарликни ривож - лантириш дир . Спорт машғулотини бошқаришнинг объекти – спортнинг интизоми , унинг тезкор, даврий, босқичли ҳолатининг сабаби бўл иб қўлланиладиган машғулот ва мусобақа юкламаси, спорт тайёргарлиги тизимида унга таъсир мажмуасининг барчасидир. Машғулот жараёнини бошқариш ҳам спорт машғулоти тизими им к они я тларини (қонуниятлар, оми л лар, ҳолатлар, восита ва усу л лар ва ҳ .к. ҳамда машғулот ва мусобақадан ташқари (махсус анжом, ускуна ва машғулотлар, қайта тикланиши воситалари, иқлим омиллари ва бошқалар) омилларини мажмуавий қўллашни кўзда тутади. Бир томондан, бу спорт машғулоти жараёнида бошқарувни ўта мура к каблигини, иккинчи томондан , амалга оширилган ечимларнинг асосланганлиги ҳолда унинг катта самарадор-лигини белгилайди (1 .1 -жадвал). Машқ жараёнини бошқариш мураббий томонидан спортчининг фаол иштирокида амалга оширилади ва уч гуруҳ амалиётларни ўз ичига олади: − спортчиларнинг ҳолати тўғрисида ахборот йиғиш, буларга жисмоний, техник-тактик, псиҳологик та й ёргарлик, турли функционал тизимларнинг машғулот ва беллашув вазифасига таъсирчанлиги, мусобақа фаолиятининг кўрсат - кичлари киради ва х.к; − ушбу ахборотларни ҳ ақиқий ва берилган кўрсат - кичлар билан солиштириш асосида таҳлил қилиш, кўзланган самарага эришишни таъминловчи машғулот ҳамда беллашув фаолияти таснифларини режалаштириш ва аниқлаштириш; − машғулот ва беллашув фаолиятидан кўзланган сама - рага эришишни таъминлаш, мақсад вазифалар и , режа ва дастурлар и , восита ва усулларни ишлаб чиқариш ҳамда жорий этиш йўли билан қабул қилиш.

Спорт машқи жараёнини бошқаришнинг асоси бўлиб, спортнинг турли ва доимо ўзгарувчан имкониятлари, унинг функционал ҳолатининг ўзгариши, ҳамда спортчидан мураббийга келадиган қуйидаги тўрт турдаги қайтма алоқа тўғрисида ахборот хизмат қилади; 1) спортчидан мураббийга келувчи маълумотлар (сало - матлик, ишга муносабати, кайфияти ва бошқалар); 2) спортчининг ўзини тутиши тўғрисида маълумотлар (машғулот ҳажми, уни бажарилиши, аниқланган хатолар в a х.к.); 3) машқларнинг тезроқ самараси тўғрисида ахборотлар (машқ юкламаси натижасида функционал ўзгариш таснифи) ; 4) машғулотнинг кумулятив ва келгуси самараси тўғри-сидаги маълумотлар (спортчининг тайёргарлик даражасини ўзгариши). Машғулот жараёнида спортчининг турли ҳолатларини бошқариш лозимлиги муносабати билан бошқарувнинг бир неча турларини санаб ўтиш мумкин: − босқичли, − йирик структурали машғулот жараён-лари мажмуасида таёргарликни такомиллаштиришга йўнал-тирилган (кўп йиллик тайёргарлик босқичларида, макро-цикларда, даврларда.); − кундалик − микро ва мезо даврдаги машқлар, баъзи мусобақалар даврида спортчининг ўзини тутишини такомил-лаштиришни таъминлайди; − тезкор − меҳнат ва ҳордиқ тартиби, алоҳида машғулот ва уларнинг мажмуасини бажариш чоғидаги ҳаракат таснифлари, машғулотлар дастури, алоҳида мусобақа ва курашларда спортчи организмининг таъсирчанлигини такомиллаштиришга йўналтирилган. Спортчи ҳолатини, машқ ва мусобақа фаолиятини бошқаришнинг самарадорлиги кўплаб элементлар билан аниқланади, уларни шартли равишда уч гуруҳга бўлиш мумкин: 1) дастлабки шароит; 2) жараён; 3) амалга ошириш Шундай қилиб, спорт машғулотларини такомиллаштириш учун бошқарув назарияси, инсон организмини тизим сифатида ўзига хослиги, кўникув жараёнини бошқариш

омилларининг умумий қонуниятларига асосланиши лозим. Спорт машғулотларига инсон организмининг кўникувини бошқарув омилларга мажмуавий қўзғатувчи сифатига спорт машғулотларини келтириш мумкин. Бундай қўзғатувчининг таъсирини бажарилаётган машқ структурасини мувофиқлаш-тириш, машқларни бажариш давомийлиги, машқларни бажариш жадаллиги, машғулотлар ва хордиқ тартиби, машқларни такрорлаш миқдори, ҳаракат вазифаси билан шартланади. Босқичли бошқарув Босқичли бошқарув йирик структуравий ташкилот-ларда мақсадга эришиш ва асосий вазифаларини аниқ элементлар асосида ечимини, кўп йиллик макраструктура − босқичи тайёргарлигини, тайёргарлигининг асосий турини, макроциклни, даврни ёки жараённи таъминлайди. Босқичли бошқарувнинг самарадорлигини умумий сондаги омиллар асосида аниқлади: − макроструктуранинг аниқ элементи якунида, спортчи эришиши; − лозим бўлган тайёргарлик даражаси тўғрисида аниқ тасаввурлар мавжудлиги ; − жисмоний, техник-тактик ва псиҳологик тайёргар-ликнинг вазифаларини ечиш воситалари ҳамда усулларини вақт бўйича оқилона кўплаш ва самаралаш; − тайёрлов жараёнини самарадорлиги ва унга ўзгарти-ришлар киритишни назорат қилишн объектик тизимининг мавжудлиги; Кўп йиллик тайёргарликни ҳар бир босқичи, макроцикл, давр ва ҳ.к. ўз олдига қўйган мақсад ва вазифалардан келиб чиққан ҳолда бошқарув тизимини аниқлайди. Масалан, кўп йиллик такомиллаштиришнинг дастлабки босқичида яъни тайёргарликнинг бошланишида, бошқарув жараёни ҳар томонлама шаклланган техник тайёргарликка, жисмоний сифатларнинг кўзланган энг мухим натижаларига эришиши, булар тезлик, қувват, чидамлилик-чаққонлик, мослашувчанлик, маълум спорт турини энг муҳим

функционал тизимларининг имкониятлари, бошланғич тайёргарликка мос бўлган псиҳологик сифатлар ва бошқалар. Юқори натижага эришиш вазифаси турган вақтда индивидуал имкониятларни максимал ишга солиш ва уларни мусобақаларда намоён этиш даврида бошқарув жараёни бошқача йўналиш касб этади ва режалаштирилган натижага етишни таъминлайдиган, спорт маҳоратини энг юқори савиясини намоён этиш заруриятига бўйсунади. Булар, юқори натижаларга эришишга йўналтирилган тайёргар-ликни босқичли бошқарув жараёни кўзда тутган даврда амалга ошириладиган бир қатор амалиётлар билан боғлиқ. Босқичли бошқарувнинг самарадорлиги аввало, мусобақа фаолиятининг мукаммал тизими ва у ёки бу спорт йўналишида мос равишдаги тайёргарлик кўриш структураси ҳамда унинг аниқ тури тўғрисида етарли тасаввурлар мавжудлиги билан аниқланади (Платонов. 1984, Полищук. 1996). Етарли даражада аниқ ва ҳар томонлама билимлар бор бўлса босқичли бошқарувнинг бошқа даврларида ҳам ютуққа эришишга умид қилса бўлади. Мусобақа фаолиятининг ва тайёргарлик даражаси тўғрисидаги маълумотларнинг бир ёқламалилиги, ахборотларнинг йўқлиги машғулотлар жараёнини бошқариш имкониятларини чегаралайди. Масалан, агар мусобақа фаолияти структурасида муҳим мустақил таснифлар бўлмаси ёки тайёргарлик структурасида техник ва жисмоний тайёргарлик савияси билан боғлиқ бўлган кўрсаткичлар мавжуд бўлиб, лекин тактик ёки псиҳологик тайёргарлик кўрсаткичлари тушириб қолди-рилган бўлса, бундай ҳол юз беради (Платонов. 1995). Босқичли бошқарув даврида энг муҳим амал сифатида мусобақа фаолияти ва тайёргарлик моделларини ишлаб чиқариш келтирилади, улар мусобақанинг маълум босқичида мўлжал сифатида қўлланилиши керак. Кейинги амаллар бу спортчининг функционал имкониятларини, унинг тайёргар-лик даражасини, мусобақа фаолиятини самарадорлигини баҳолаш ва керакли мақсадга эришиши учун индивидуал маълумотларни модел билан

таққослашдир. Сўнгра жис-моний ривожлантиришнинг умумий технологияси ишлаб чиқилади, маълум босқичда хусусий вазифаларни ечишга доир масалалар қўйилади ҳамда уларни ҳал қилиши учун самарали воситалар ва усуллар танланади. Кейинги амал вазифани оқилона қўйиш, тайёргарлик жараёнини восита ва усулларни тақсимлашдир. Мазкур даврнинг якуний амаллари бўлиб режадаги ва амалдаги кўрсаткичларни таққослаш, ўзгартирувчи таъсирларни режалаштириши ва ниҳоят, эришилган савияни мусобақаларда амалга ошириш. Давр якунида эришилган тайёргарликнинг савияси мусобақа фаолияти моделининг режалаштирилган кўрсат-кичлар билан таққосланади ва босқичли бошқарувнинг навбатдаги даври бошланади. Босқичли бошқарув тизимининг энг муҳим методо-логик томони бўлиб, кўрилаётган давридаги амалиётларга тегишли бўлган маълумотлар ва имкониятларнинг тўла мутаносиблиги зарурияти хизмат қилади. Мусобақа фаоилиятининг структураси ҳамда спортчининг тайёргар-лиги тўрисидаги аниқ тасаввурлар назорат тизими, машғулот жараёнининг мазмуни ва ҳ.к.лар модел кўрсаткичларини ишлаб чиқиш учун асос бўлади. Режалиштирилган натижа-нинг асоси сифатида намоён этиш учун кўзланган тайёр-гарлик савиясига эришиш заминларининг ўзаро боғлиқлиги эътиборга олиниши керак, тайёргарлик ва мусобақаларнинг қўзғатувчи ва ундайдиган жиҳатлари таъминланган бўлиши, ҳамда режалаштирилган натижага эришишнинг йўллари, яъни мақсад ва вазифаларни тўғри қўйилиши, оқилона тайёргарлик, ва мусобақа фаолиятининг омиллари ва қонуниятлари, самарадорлик назоратини таъминланиши, салбий ҳолатларнинг профилактикасини таъминланиши, ҳ.к Босқичли бошқариш жараёнида маълум спорт турининг ўзига хослигидан келиб чиққан ҳолда босқичли бошқарув давридаги турли амалиётларда қўлланиладиган билимларнинг тўла мос келиши лозимлиги заруриятини эътиборга олиш керак.

Хусусан, мусобақа фаолияти структураси ва унга мос тайёргарлик структурасини таҳлил қилаётганда муайян спорт хили ва унинг алоҳида турида спорт ютуқлари савиясини аниқловчи омилларнинг объектив таҳлилига суяниш керак. Бунда ҳар бир спорт турининг ўзига хослигидан келиб чиқадиган талабларнинг мураккаблиги ва хилма-хиллигига эътибор бериш лозим. Турли спорт турларида қабул қилинган мусобақа тизими, ҳар хил структуравий тўпламларда машғулотлар жараёнини тузишда бошқарув ечимларини амалга оширишни белгилайди. Масалан, футболдаги 9-10 ойлик мусобақа даврига эга бўлган тизим, самарали ва ҳар томонлама тайёргарлик ҳамда тўлақонли мусобақа фаолияти вазифаларини бирлаштиришда қийинчиликлар туғдиради спорт машғулотларининг бир қатор негизлари ва қонуниятларини қўллаш имконини бермайди. Даврий спорт турларининг мусобақа тизими, айниқса, мавсумий таснифга эга бўлганлари (чанғи спорти, эшкак эшиш) эса, аксинча, спорт машғулотларини даврларга бўлиш учун қулай шароит яратади. Спортнинг маҳорати, кўп йиллик тайёргарлик босқичи, макроцикл даври ўсиши билан машқларнинг тўла таъсир эттирувчи таркиби ва воситалари ҳам ўзгариб боради. Масалан, чанғичилар, югурувчилар ҳамда сузувчилар узоқ масофани босиб ўтиш учун махсус чидамлилик сифатини ривожлантириши, қиёсан маҳорати юқори бўлган ва кўп йиллик тайёргарликнинг бошланғич даврида, кислородни истеъмол қилиш, бир минут давомида нафас олиш ҳажми, юрак уриши каби таснифларни яхшилаш билан муваффа-қиятга эришиш мумкин бўлса, юқори малакали спортчилар учун бу йўл истиқболга эга эмас, бу ҳолда ҳаракат энергия билан таъминлаш тизимининг фаолиятини тежамкорлик билан ишлаши, чидамлилигини юксалтиришга йўналтирил-ган бўлиши керак.

Кундалик бошқарув Бошқарувнинг мазкур тури алоҳида мусобақа ёки уларнинг серияларида, тайёргарликнинг микро ва мезодаврларида машқлар жараёнини такомиллаштириш билан боғлиқ. Кундалик бошқарув машқлар тасирчанлигини, мусобақа ва ҳордиқ кунларини қайта тикланиш ҳамда иш қобилятини юксалтириш воситаларини тўплашни ва омилларни ишлаб чиқиши ҳамда амалга оширишни кўзда тутади. Бунда, асосий шартлар сифатида қуйидагиларни келтириш мумкин: − машқ жараёнида турли катталикдаги юкламалар би-лан машғулот қилаётганда улар орасидаги мукаммал нисбатни таъминлаш. Бу бир томондан, кўникма жараёнини етарли даражада рағбатлантириш бўлса бошқа томондан эса ушбу жараёнларни унумли ўтиши учун имконият яратади; − юклама ва тикланиш микродаврлари нисбатини мақ-садга мувофиқлаштириш кўникма жараёнини самара-дорлигининг асосидир. Микро ва мезодаврларда турли устуворликларга кўра тайёрланиш, машқ ҳамда мусобақа юкламаларининг оптимал нисбати. Педагогик ва қўшимча воситаларни мажмуавий қўлланган ҳолда (жисмоний, фармопологик, псиҳологик, иқлим, моддий-техник) ишлаш қобилияти, тикланиш ва кўникма жараёнларини йўналтирилган ҳолда бошқариш. Кундалик бошқарув имкониятларини амалга ошириш икки йўл билан бажарилади. Биринчи йўл машқ машғу-лотлари, машқ кунларининг намунавий моделлари, микро ва мезодаврлар, машқ дастурларининг уйғунлиги, тикланиш ҳамда рағбатлантириш воситалари каби стандарт қисмларни қўллаш билан боғлиқ. Бундай “қисмлар” моделлар ва х.к.ларнинг асосида-меҳнат жараёнида чарчаш ва тикланиш қонуниятларини акс эттирувчи, турли йўналишли ёки давомийлик, таъсир омилларига кўникмани шаклланиши, машқ ва мусобақа фаолиятини спортчи организмига умумий ва кумулятив таъсири ва бошқаларни очиб берувчи илмий асосланган ғоялар

ётади. Машқ жараёнинг бундай андозавий структуралари элементлари тажрибалардан келиб чиққан ҳолда ишлаб чиқилган, спортчининг ҳар хил тури билан шуғулланаётган спортчиларни тайёрлашда синовларда ўтқазилган. Иккинчи йўл спортчининг меҳнат қобилиятини кундалик назорат қилиш, чарчаш ва тикланиш жарёнларини ривожланиши, машқларнинг таъсир омилларига мослашув-чанлик, асосий функционал тизимларни имкониятлари ва уларнинг турли юкламалардан таъсирланиши ва бошқаларга асосланади. Мазкур йўл қўшимча билимларни, махсус ускуналарни, мутахассисларни (физиоогерлар, биокимё-гарлар ва бошқалар жалб қилишни талаб этсада спортчининг кундалик ҳолатини баҳолаш ва шундай қилиб чиққан ҳолда машғулотлар юкламаси, микродаврларда меҳнат ва ҳордиқ вақтларини режалаш, машқнинг унумли таъсири восита-ларини танлаш имкониятларини яратади. Тезкор бошқариш Тезкор бошқариш-мусобақалар, кураш, яккакураш ва ҳ.к.лар вақтида алоҳида машқ машғулотлари ва уларнинг мажмуасини бажариш чоғида спортчининг функционал тизими, ҳаракатнинг кўзланган таснифларига эришишни назарда тутади. Бошқарувнинг бундай тури тезкор назорат воситалари ёрдамида олинадиган кўрсатмалардан фойдаланиш, олинган натижаларни таққослаш, улар асосида машқ ва мусобақа фаолиятига ўзгартиришлар киритиш билан боғлиқ. Хусусан, тезкор бошқариш тайёргарликнинг турли томонларини, жумладан, жисмоний, техник тактик тайёр-гарликнинг, уни такомиллаштириш самарадорлигини ҳал қилувчи омил ҳисобланади. Тезкор назорат маълумотлари асосида алоҳида машғулотларни давомийлиги ва сони, уларни бажариш чоғида меҳнат сарфи, алоҳида машғулотлар орасидаги танаффуслар давомийлиги каби машқ юклама-ларнинг кўрсатгичлари

бошқарилади. Бу мақсадда спортчи организимнинг юкламаларнинг кўрсаткичлари баҳоланади. Масалан, чидамлилини оширишни ҳолларида ИСС ва қондаги лактат миқдори кўрсаткичлари воситасида меҳнат сарфини тезкор бошқариши кенг қўлланилади, куч сифат-ларини ривожлантиришда, кўрсаткичи турли машғулот-ларни бажарилишида сарфланадиган куч катталикларни тезкор назорат қилиш йўли билан амалга оширилади. Алоҳида машғулотлар орасидаги танаффуслар давомий-лигини бошқариш, баъзи машқларни бажариши вақтида асосий юкламаларни кўтарадиган тизимларнинг ҳолатини таснифловчи кўрсаткичлар асосида олиб борилади. Замонавий воситалар спортчига унинг динамик ва кинематик кўрсаткичлари, асосий функционал тизим-ларнинг таъсирчанлиги ҳамда чегаравий ҳамда стандарт (белгиланган) юкламаларга таъсирчанлиги ва бошқалар тўғрисидаги маълумотларни тезкор аниқласа, етказиш имконини яратади. Бу спорт машғулотлари жараёнида тезкор бошқаришиннг самарадорлигини кескин орттиради, масалан, спортнинг баъзи турларида ИСС кўрсаткичларига кўра спортчини меҳнат сарфини назорат қилишни таъминлайдиган кардиолидерларни ҳаракатнинг мукаммал ритм тизимини шакллантирувчи (ёруғлик ва овоз) ритмолидларни қўллаши кенг тус олди. Турли спорт йўналишларида ҳаракатнинг мукаммал динамик битимини шакллантириш мақсадида ҳаракатнинг белгиланган вақтида асосий юкламаларни кўтарувчи мушакларни мажбурий қисқаришини таъминловчи электростимуляцион лидерлар спорт ўйинларида ишлатилмоқда, спортчининг хулқ атворини бошқариш унинг фаолиятини тезкор қилиш асосида техник, тактика, якка курашда, ҳимояда, ҳужумда ва бошқалар жараёнидаги хатоликларни аниқлаш асосида олиб борилади. Тезлик-куч талаб қиладиган, қийин мувофиқлаш-тирилган, якка курашларда, алоҳида машғулотларда ва мусобақаларда спортчи ўзини тутишни бошқариш унинг жисмоний юкламаларга лаҳзалик таъсирчанлигига асосла-нади ва спортчиларнинг хулқ авторини уларнинг индивидуал имкониятларни ҳамда рақибларни ўзини тутиш ҳолатига боғлиқ бўлади.

Мусобақа фаолиятини тезкор бошқариш спортчи ҳаракатларининг умумдорлиги техник-тактик режаларга бўйсуниш, рақибларнинг чиқишлари тўғрисидаги доимий маълумотларга боғлиқ. Спортчининг баъзи турларида бундай маълумотларни олиш жуда осон ва спортчи ўз мураббийси, ҳакам, рақиб ва жамоадагиларнинг ахборотлари ёрдамида ўзининг ҳаракат-ларига ўзгартиришлар киритиши мумкин. Бундай ҳолат кўплаб спорт турларида учраши мумкин (масалан, конькида учиш, чанғи учиш, велосипед спорти ва ҳ.к.), бунда спортчи ёки жамоа техник-тактик режага мувофиқлиги тўғрисида маълумот, мураббийларнинг кўрсат-малари, рақибларининг кўрсаткичлари ҳақидаги ахборот-ларни доимий олиб туради. Қўл тўпи шайбали хоккей, волейбол каби спортчи ёки жамоалар фаолиятини тезкор бошқариб туриши мумкин. Бунга тез-тез бўлиб турадиган танаффуслар ва ўйинчиларни алмаштириб туриш мумкин-лиги имконият яратади. Бошқа спорт турларида эса мусобақа фаолиятини тезкор бошқариш имконияти кам, бунга сабаб мусобақа вақтининг камлиги (масалан, қисқа масофага югуриш) ёки ахборот узатишнинг қийинлигидир (масалан сузиш). Спорт захиралари тайёрлашнинг бошқарувини ташкиллаштириш Спорт ютуқларининг замонавий савияси спортчилар тайёрлашни кўп йиллик тизимини ташкил этишни, самарали ташкилий шаклларни излашни, юқори малакали спортчилар қаторини тўлдириб бориш учун иқтидорли йигит ва қизларни спорт билан шуғулланишга кенг жалб қилишни талаб этади. Бунинг учун ҳукуматимиз болалар спортини доимий ривожлантириш юқори спорт маҳорати мактабларини ташкил этишга йўналтирилган қарорлари мавжуд, мамлакатимизда буларга ташкилий, методик ва моддий асос солинган.

Амалга оширилган тадбирлар, омиллар, мураббийлар, раҳбарлар ва спорт ҳаракатини ташкилотчиларнинг саъй ҳаракати туфайли юртимизда спорт захираларини тайёрлаш учун ташкилий-методологик асос яратади. «Спорт захиралари» мажмуаси кенг маънода ёш авлодни ғоявий тарбиялаш, жисмоний тарбияни ва олий спорт маҳоратини янада ривожлантириш, халқаро майдонда етакчи ўринларни эгаллашни ўз ичига олган ижтимоий омиллар билан боғлиқ тор маънода эса «Спорт захиралари» маълум бир натижага эришган спортчилардир, улар ўз олдига қўйилган мақсадга мувофиқ маҳоратга эга ва тайёрловнинг спорт натижаларини янада юксалтириш имконини берадиган замонавий ташкилий-методик шакллари билан қамраб олинган. Ҳ озирги вақтда спорт захираларини қуйидагича классификацияси қабул қилинган. Амалдаги захира мамлакатнинг терма жамоаларига номзод бўлган, ёш жиҳатдан истиқболли бўлган юқори малакали спорт-чилардир. Улар халқаро тоифадаги спорт устаси даражасига жавоб беришлари, республика ва халқаро мусобақаларида, жаҳон чемпионатларида муваффақиятли қатнашиши лозим. Яқин захирада олимпиядагача бўлган даврда мамла-катнинг терма жамоаларига номзодлар қаторини тўлдириб борадиган ёш иқтидорли спортчилардир. Яқин захирани аниқлаш чоғида спортчининг келгуси спорт натижалари, ёшлараро халқаро мусобақаларда муваффақиятли қатнашиш кўрсаткичларга эътибор берилади. Яқин захирани баҳолашда спортчининг ёши, машғулот ва беллашувлар стажи, модел кўрсаткичларига мувофиқли ги каби кўрсаткичларга эътибор қаратилади. Истиқболли захира − болалар - ўсмирлар спорт мактаб - ларида, БЎСМ ихтисослашган олимпия захиралари болалар-ўсмирлар спорт мактабларида ИОЗБЎСМ олий спорт маҳорати мактабларида ОСМИ шуғулланаётган ёш спортчилардир. Ёш спортчиларни кўп йиллик тайёрлов жараёнини бошқариш тизимини янада такомиллаштириш муҳим ва доим ўсиб борадиган аҳамиятга эга. Ёш

спортчиларни кўп йиллик тайёрлов жараёнини, умуман ушбу жараённи бошқариш воситалари ва усулларини йиғиндиси сифатида кўриш керак, шулар билан бир қаторда спорт ташкилотлари, спорт мактаблари, мураббийлар кенгаши ва алоҳида мураббийларнинг йўналтирувчи, мувофиқлаштирувчи ва назорат фаолиятининг таркибий қисми каби қараш мумкин. Спорт захираларини тайёрлов тизимининг ташкилий-услубий асослари ўз ичига ўзаро боғлиқ бўлган кичик тизимларни олади. Улардан энг муҳимлари тайёрловнинг ташкилий структураси, илмий - услубий таъминот, моддий-техник база, кадрлар, ахборот-ташвиқот ва тарбиявий ишлар тизими ва шу кабилардир. Ёш спортчиларнинг кўп йиллик тайёрлов босқичлари Ёш спортчиларнинг кўп йиллик тайёрлов босқичлари спорт ҳаракатининг ташкилий структураси таркибида минтақавий ва идоравий спорт ташкилотлари, кўнгилли спорт жамиятлари киради, улар спорт захираларини тайёрлашни ташкиллаштир иб назорат қиладилар. Спорт захираларини тайёрлаш уларга бўйсунувчи му а ссасаларда олиб борилади. Буларга БЎСМ, йўналишдаги мактаб-интернатлар, олий спорт маҳорати мактаблари киради. Спорт мактаблари номенклатурасига мувофиқ БЎСМ ва ИОЗБЎМ. Мазкур ташкилий структура болалар ва ўсмирларни спорт билан мунтазам шуғулланишга кенг жалб қилиш, ҳар томонлама ривожланган ёш спортчиларни тайёрлаш ҳамда юқори малакали спортчиларни тайёрлашни таъминлаш лозим. БЎСМлар халқ таълими тизимида ҳамда кўнгилли спорт жамиятлари, касаба уюшмалари, таълим муасса -са ларида, вазирлик ва идоралар ҳузуридаги жисмоний тарбия ва спорт уюшмалари қошида иш б ошлади.

Спорт мактабларини очиш учун асосий талаб-шахсий ёки ижарага олинадиган спорт базасининг маъ м у р ий ва ёрдамчи биноларнинг, мавжудлигидир. Бундан ташқари, раҳбар ҳамда мураббий кадрлар ҳамда молия билан таъмин о т бўлиши керак. Спорт турларининг ўзига хослигидан ва шаҳарларда, қишлоқ жойлардаги шароитдан келиб чиққан ҳолда спорт мактабларининг бўлимлари (филиаллари) ташкил этилиши мумкун, бу айниқса эшкак эшиш каби спорт турлари учун муҳим. ИОЗБЎМ мавжуд БЎСМлар базасида ташкил этилади, бунда БЎСМларнинг олий малакали спортчиларни тайёр-лашда юқори савияга эришишганлигига ало ҳ ида эътибор берилади. Махсус синфларни ташкил этилиши мураббийларга барча ўқувчилар учун ягона тартиб белгилаш имконини беради. Яъни кунига икки мартали спорт машғулотлари ўт к азиш, тўғри овқатланишни ташкил этиш, ўзлаштиришни доимий назорат қилиш ва мактаб ўқитувчилари билан ягона тарбия жараёнини олиб бориш. Натижада, умумтаълим мактаблардаги ихтисослашган синфлар интизом, ўзлаш - тириш, меҳнат ва жам о ат ишлари д а намунага айландилар. Таълим олиш , спорт билан шуғулланишнинг бундай шакли ҳам ўқувчилар, ҳам ота-оналар томонидан қўллаб-қувватла н моқда. Бориб келишлар вақти қисқарди, ўқувчилар уй вазифаларини бажариш вақтида доим малакали ёрдам ва маслаҳат олишлари мумкин. Яна бир муҳим омил, бу дўстона мутаҳкам жамоа яратиш имконятидир. БЎСМ − энг истиқ - болли шаклидир. Бундай синфлар БЎСМ ва ИБЎОЗСМ - ларнинг ягона иш шакли эмас. Идоравий жисмоний тарбия ташкилотлари тизимидаги спорт мактаблари олимпи а да тайёрлов таянч пунктлари (марказларини ташкил этиш учун биза вазифасини ўтади. Ушбу мактаблар ҳам ихтисослашган синфлар каби худди шундай вазифаларни ҳал этади, олий малакали спортчиларни режа асосида тайёрлаш учун шароит я р атиш, кенг тарбиявий ишларни х удди шундай шакли ОСММда ҳам йўлга қўйилган.

Ёш спортчиларнинг тайёрлашни бошқариш технологияси Ёш спортчиларнинг тайёрлашни бошқариш техно-логияси бир неча босқичга бўлинади: қарор қабул қилиш, ижрони ташкил этиш, ахборотларни йиғиш ва таҳлил қилиш, якуний маълумотнома тайёрлаш. Агар ушбу умумий қоидаларни ёш спортчиларни тайёрлаш тизимига қўллай-диган бўлсак, қуйидаги тизимга эга бўламиз. Бошқарув тизимининг ташкилий элементлари спорт мактабларининг сифатли ва самарадорлигини яхшилашга йўналтирил- ганлигини акс эттиради. Ушбу жараёнда етакчи ўрин мураб-бий ҳамда бошқа мутахассисларга (шифокорлар, илмий ходимлар ва бошқа) ажратилади. Ёш спортчиларнинг тайёрлашни бошқаришдаги муаммолар шунчалик кўп қирралики, уларнинг кўпларини ҳал этиш учун фақатгина мураббийнинг ҳаракати етарли бўлмайди. Масалан, ёш спортчилар гуруҳи олдига мақсад ва вазифалар қўйилаётган вақтда, спорт мактабларининг фаолиятини белгиловчи меъёрий ҳужжатлардан ташқари педагогик ва тиббий-физиологик текширувларнинг натижа-лари ҳам эътиборга олиниши керак ёки спортчиларнинг спортга лаёқатли эканликларини аниқлаш вақтида масалага мажмуавий ёндашиш лозим, чунки бунда кенг доирадаги мутахассисларнинг (шифокорлар, псиҳологлар, физиологлар ва ҳ.к.) фикрлари муҳим ўрин тутади. Бошқача қилиб айтганда, бошқарувнинг самарадорлиги кўплаб хизмат-ларнинг ўзаро мувофиқлаштирилган ҳаракатларига боғлиқ. Алоҳида қайд этиб ўтиш лозимки, спорт захираларини тайёрлаш бошқарувнинг самарадорлигини ошириш учун, барча спорт йўналишлари учун ягона бўлган тўғри услубий тизим қоидаларига риоя қилиш муҳим омил ҳисобланади. У ёки бу тизимнинг самарадорлигини аниқлаш қиёсий таҳлил ёрдамида амалга оширилади. Бироқ, ёш спортчиларнинг маълум вақтгача ўсиб бориши натижасида кўп йиллик тайёрлов жараёнининг турли босқичлари мақсадга мувофиқ эмас. Худди шунинг учун ўсмирлар спортида ёш спортчи - ларни тайёрлаш тизимининг миқдорий ва сифат кўрсаткич - ларини белгиловчи ва тахминий

катталиклар асосида унинг ўзига хослигини аниқлашни белгиловчи меъёрларнинг нисбати етакчи ўрин тутади. Унинг моҳиятини баъзи мисоллар ёрдамида очишга ҳаракат қиламиз. Тадқиқотларнинг маълумотларига кўра чуқурлаш-тирилган машғулотларнинг бошланғич даврида югуришда ўспирин ва қизларнинг даврий юкламасини умумий ҳажми мос равишда 2078 ва 2065 км . га, чанғи учишда 3467 ва 2814 км . га етиб боради. Мазкур абсолют катталикларни қиёслашда турли спорт йўналишларида тайёргарликнинг бир хил босқичида талабларнинг ягоналигига қатъий риоя қилинаёт - ганлигини аниқлаш мумкин эмас. Агар юқорида келти - рилган даврий юклама ҳажмлари кўрсаткичларини нисбий катталиклар тизимига ўтказиб хусусан чуқурлаштирилган машғулот босқичининг якуний даври параметрларга келтирсак, у ҳолда уларнинг ўспиринлар ва қизлар учун сон миқдори мос равишда қуйидагича бўлади: ўрта масофага югуришда 63,4 ва 73,1 узоқ масофага югуришда 60,5 ва 61, 4 %. Олинган натижалар баъзи хулосаларни чиқаришга имкон беради. Аввало, турли спорт й ў налишларида шуғ у лла на ётган ўсмирликнинг тайёрловни муаян босқичида, юклама л ари ҳажмининг деярли тенглиги ҳақида айтиб ўтиш мумкин. Ў рта масофага югурувчи ёш спортчи қизларнинг юкламаси ҳажми эса чанғи қизларда анча кўплиги яққол кўриниб турибди. Абсолют кўрсаткичлар таҳлил ёрдамида бундай хулосаларга келиб бўлмас эди. Бошқа мисол, сузишдаги машғулотлар юкламаси структурасига тегишли. Йиғилган маъ л умотларнинг таҳлилига кўра ўқув-машқ ва жисмоний такомиллаштириш гуруҳларидаги ёш сузувчиларнинг юрак уриши 120 - 130 уриш/мин бўлганда юкламанинг карциал босими мос равишда 98,8 ва 118,6 км . га тенг. Ушбу кўрсаткичларни таққослашда, и к кала ҳолда ҳам, компенсациялов ч и деб атал у вчи юкламаларни қўллаш даражасини аниқлашни иложи йўқ. Шу билан бир вақтда нисбий катталикларда келтирилган иш ҳажмининг, умумий ҳажмидан фоиз ҳисоби - да ўқув-машқ

гуру ҳ ларида 6,4 %ни, жисмоний такомил - лаштириш гуруҳларида 5,2 %ни ташкил этади. Бошқача қилиб айтганда, ёш сузувчиларни тайёрлаш даражалари бир- биридан фарқлансада, машқлар юклама-лари ҳажмининг маълум даражада узмаслиги кузатилади. Меъёрни нисбатлар концепциясидан фойдаланиб, мураб-бий, турли ёшдаги, маҳорат ва мутахассисликдаги ёш спортчиларнинг маълумотларини қиёсий таҳлил қилиш имконига эга. Масалан, қизларнинг диск ва ядро улоқтириш бўйича гуруҳлаштирилган машғулотлар босқичида юкламалар ҳажми қиёсий кўринишда мос равишда 69,13 ва 69,58 %. Ушбу кўрсаткичлар, енгил атлетиканинг турли йўналишларидаги қизларнинг машғулотларидаги юклама - ларини нормалашда бир хил меъёрлар қўлланилганлигини кўрсатади. Ёки тадқиқотларга кўра 1-разряд ва спорт усталигига номзод қизларнинг 25 м . га эркин усулда сузиш бўйича натижалари мос ҳолда 14,83 ва 14,37 ва 1500 м . га 21. 22,79 ва 1956,58 га тенг. Спортчи қизлар турли маҳоратга эга бўлганлиги сабабли тезлик ва чидамлилик сифатларининг таснифи бўйи ч а қиёсий таҳлилни фақатгин а нисбий катталиклар ёрдамида ўтказиш мумкин, хусусан 100 м . га сузиш бўйича натижаларга нисбатан. Бу ҳолда, тезлик ва чидамлиликни белгиловчи кўрсаткичлар 1-разряд спортчиларида 116,1 ва 79,3 % га тенг, спорт ета кчи лигига номзодларда 112,3 ва 82,1 %. Кўриниб турибдики, спорт кетаси номзод спортчиларнинг жисмоний сифатлари юқори бўлса, 1-разрядли сузувчиларда тезлик имкониятлари яхши ва ҳ.к. Ёш спортчилар тайёрлашни бошқариш Қарор ларни қабул қилиш Ижрони ташкил этиш Маълум от йиғиш ва қайта ишлаш Яку н ясаш

М ақсад ва вазифаларни белгилаш Спортга лаёқатлилигини аниқлаш асосида гуруҳларни ш акллантириш М ақсадга етиш ни аниқловчи омиллар М аш ғулотни режалаш тириш ўқув-маш қ жараёнини ўтказиш Кузатувчилар Н азорат тизими Ҳ исоб Белгиланган мақсад ва вазифаларга эриш иш Келажакдаги қарорларни қабул қилиш учун тавсияларжадвал Бошқарув технологияси Шундай қилиб, меъёрий нисбатлар концепцияси спортчининг маълум гуруҳларида ягона услубни қўллаш имконини беради, бу эса бошқарувнинг кўпгина масала-ларини янада самаралироқ ечишга йўл беради. Ёш спортчилар тайёрлашга, режалаштиришнинг мақсадли-дастурий усули жиҳатидан назар ташласак, қуйидагиларни кўрамиз: 1) мақсадга йўналтирилганлик хусусиятига эга тизимни, яъни бошқарув терма

жамоаларининг асосий таркибида энг юқори натижаларга эришишга қаратилган; 2) ҳам узоқ муддатли, стратегик мақсадларни ҳам кундалик оралиқ таснифга эга бўлган мақсадларни амалга оширувчи динамик таснифга эга бўлган мақсадларни амалга оширувчи динамик равишда ривожланаётган тизимни; 3) кўп йиллик тайёрлов жараёнида спорт маҳоратини ўсишининг объектив қонуниятларини қўллашга асосланган бошқарув тизимини; 4) кўп босқичларга эга бўлган ташкилий тизимни; 5) турли таркибий қисмлардан иборат бўлган катта тизимни; 6) ўзаро боғлиқ қисмлардан иборат бўлган мушкул тизимни. Бундай ҳолларда энг долзарблар қаторига кирувчи бўлимларни ажратиб ўтиш лозим. Ёш спортчиларнинг маҳоратини ўстириш бўйича тайёргарликнинг асосий шакли спорт машғулотларидир. Тизимли ёндашув нуқтаи назаридан қуйидаги асосий таркибий қисмларни ажратиб ўтиш мумкин: − спортнинг маълум вақтдаги ва якуний босқичдаги ҳолатини таснифловчи кўрсаткичлар мажмуаси; − самарали педагогик таъсирнинг ва уларнинг оқилона структуралари мажмуаси; − спорт машғулотлари жараёнини назор а т ва мослашти - ришнинг ишончли ва ахборот билан таъминлаш тизими. Келтирилган 1.2 -жадвал кўп йиллик тайёрловнинг ҳар бир босқичи қўлланилиши мумкин. У ёш спортчининг маҳорати ва тайёргарликнинг даражасидан келиб чиққан ҳолда, қўйилган мақсадга мувофиқ бир савиядан бошқачасига, сифат бўйига юқори поғонага кўтаришни кўзда тутади. Алоҳида қайд этиш лозим, кўп йиллик тайёрловнинг турли босқичларида ёш спортчилар эришиши керак бўлган мақсад кўсаткичи, нафақат спорт натижаси кўринишида, балки бошқа катталиклар кўринишида бўлиши ҳам мумкин.

Спорт машғулотларини бошқариш жараёни мураббий томонидан маълум кетма-кетлигидаги амалларни бажари - лишини кўзда тутади (шу билан бир вақтда мақсад эътиборга олинади). Биринчи амал − спортчининг тайёргарлиги тўғрисида бирламчи маълумотларни олиш; кучли ва мос томонларини аниқлаш; умумий ва хусусий вазифаларни аниқлаш. Иккинчи амал, мақсаддаги кўсаткичга эришишни таъминлайдиган модил таснифлари билан танишиш. Ёш спортчи эришиши керак бўлган модел кўрсаткичларига ариентация қилиш учун, бир томондан яхши ривожланишни ва иккинчи томондан тайёргарликнинг керакли савиясидан ўзиб кетмасликни таъминлаш лозимлигидан келиб чиқади. ўсмирлар спортида, спорт малакасини янада такомил - лаштиришда базавий спорт машғулотларининг самара - дорлиги биринчи ўринга чиқади, улар болалар ва ўсмирларга ишончли асос та ъ минлаши лозим. Маълумки, самарадорлик нисбий катталик, уни бирон бир нарса билан таққослабгина ҳисоблаш мумкин. Масалан, ёш спортчи ривожланишининг қандайдир сифати аниқланганда, фақатгина шу маълумот - ларни модел кўрсаткичларига қиёслаб, спорт машғулоти қандай савияда олиб борилаётганлигини аниқлаш мумкин. Бу ҳолда модел кўрсаткичларга ўзига хос эталон кўрсаткичлар сифатида қаралади. Учинчи амал, бошқарув тизимида даражаси бўйича энг муҳим, ёш спортчиларни ҳам модел ҳам режадаги кўрсаткич - ларга эришишни таъминлайдиган машғулотлар тузишни назарда тутади. Ёш спортчиларни умумий ва махсус тайёргарлик савиясини оширувчи кўп сонли методик ёндашувлар ва усу л лардан, шундай оқилоналарини танлаб олиш керакки, улар қўйилган мақсад ва мавжуд имкониятларга тўла мос келиши керак. Булардан келиб чиқиб, машғулотлар юкламаларини режалаштириш ва нормалаш, уларнинг самарадорлик структураси, тайёргар-ликнинг асосий қисмлари нисбати машғулотларнинг энг оқилона воситалари ва усулларини танлаш ҳамда биринчи навбатдаги аҳамиятга эга бўлади. Ечим кўп йиллик

умумий қонуниятларини, ёш спортчиларнинг ўсмирлик хусусият - ларини, маълум спорт турининг ривожланиш тенденцияси тўғрисида билимларга асосланган бўлиши керак. Бунда кам вақт сарфлаб керакли натижага эришиш мезони энг муҳим бўлиш керак ва бу жиҳатдан йиллик даврнинг турли босқичларида ўлчови бўлиб назорат меъёрлари ҳизмат қилиши мумкин. Тўртинчи амал - танланган йўналишдаги машғулотлар жараёнини ва қабул қилинган қарорлар самарадорлигини баҳолаш. Бу ерда, мажмуавий назорат тизими ишга тушади, унинг вазифаси қарорлар ижроси таъминлангандан кейинги унумдорликни баҳолашдан иборат. Назорат ёш спорт ч илар еришиши лозим бўлган аниқ меъёрий кўрсатгичларни ҳақиқатда олинган натижалар билан таққослаш ва дастурга керакли ўзгартиришларни киритиш бўйича тадбирларни ўз ичига олади. Бешинчи амал − натижалар таҳлили, якуний хулосалар ва келажак мақсадларни аниқлаш. Шундай қилиб, ёш спортчилар машғулотлари жараё - нини бошқариш тизими, унинг умумий ва хусусий бўлим - лари бўйича илмий асосланган тав с ияларнинг мавжудлигини назарда тутади. Аввало, улар қаторига қуйидагилар киради: 1) бошқарув м а қсадларига мос равишда, ёш спортчи - ларни спортга лаёқатлигини аниқловчи ахборот тизими: 2) қўйилган вазифаларга эришиш шартларига жавоб берувчи ёш спортчиларни умумий ва махсус тайёрлов структураси; 3) спорт натижалари режасини бажарилишини таъмин-лайдиган, ёш спортчиларнинг тайёргарлиги ва уларнинг организми ҳолатининг асосий кўрсаткичларининг модел таснифлари; 4) мақсадга эришиш йўлларини аниқлаштирувчи машғулот жараёнининг меъри кўрсаткичлари; 5) замонавий тенденцияларни шу жумладан ноанъ-анавий усулларни қўллашни ҳисобга олган ҳолда ёш спортчиларнинг машғулотлар дастурини оқилона тузиш;

6) қабул қилинган қарорларни ижросини баҳоловчи мажмуавий назорат тизими; 7) пировард мақсадни ҳисобга олган ҳолда ёш спортчилар билан тарбиявий ишларнинг хусусияти. Қайд этиб ўтиш мумкинки, ушбу билимлар, шифокорлар, илмий ходимлар, ташкилотчи ишчилар иштирокисиз муваффақиятли амалга ошириб бўлмайдиган бошқарув технологиясига тўла жавоб бўлади. Лекин, мураббий (мураббий) марказий шахс бўлиб қолаверади. Ўқув-машғулот жараёнини режалаштириш, такомиллаш-тириш ва амалга оширишни асосий функцияларини бажариш вақтида, у бошқа мутахассисларнинг кўрсатма ва тавсияларига амал қилади. Уларнинг мос равишдагиси ахборотлар ва хулосалар кўринишидаги ёрдамлари мураббий ёш спортчини тайёргарлик даражасини, спортга лаёқатли эканлиги, модел кўрсаткичларига мослиги ҳамда йиллик даврнинг турли босқичларида мажмуавий назорат ва машғулотлар режанинг бажарилишини таҳлил қилишда кўмак беради.

Адабиётлар: 1. Матвеев Л.П. Основы общей теории спорта и системы подготовки спортсменов. Киев, 1999. 2. Петрунев А.А. и др. Подготовка квалифицированных борцов классического стиля. Красноярск, 1988. 3. Платонов В.Н. Общая теория подготовки спортсменов в олимпийском спорте. Киев, 1997. 4. Современная система спортивной подготовки. Под. ред. Суслова Ф.П. и др. -М., 1995. 5. Теоретическая подготовка новых спортсменов. Под. ред. Буйлина Ю.Ф. и др. - М., 1981.

Похожие

Шуғулланувчи спортчилар (ўқувчи, болалар) шахсининг психологик муаммолари

Юқори малакали баскетболчиларни тайёрлашни ўзига хос хусусиятлари

Тренировка жараёнини бошқариш

Спортнинг ижтимоий аҳамияти

Спортчини тайёрлаш тизими