Спортчини тайёрлаш тизими - Физическая культура - Рефераты

Спортчини тайёрлаш тизими

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

178.5 KB

Спортчини тайёрлаш тизими Режа: 1. Спортчини тайёрлаш тизимига тавсиф. 2. Спорт машқларига мослашиш. 3. Мослашиш босқичлари. 4. Юрак қон - томир тизимини мослашуви

Спортчини тайёрлаш тизимига тавсиф. Ў збекистон Республикаси мустақилликка эришгандан кейинги йилларда Прездентимиз спортни ривожлантириш ва уни оммавийлигини ошириш тўғрисида катта ғамхўрлик қилмоқда. Бу борада спорт тараққиётининг бугунги босқичида биз шундай хусусиятларни кўрамизки, улар спортчини тайёрлаш жараёнига жиддий таъсир кўрсатадилар ва тренер билан спортчи олдига янгидан-янги мураккаб вазифа ва топшириқларни қўядилар бу вазифа ва топшириқларни эса, ўз навбатида, машқ жараёнини ташкил қилшнинг энг муносиб шакл ва усулларини излаб топишга мажбур этади: -бугунги спортчилар эришган юксак кўрсаткичлар даражасини янада юксалтириш учун, оламни энг юқори малакали спортчилар тайёрлаш услубини, шунингдек, спортчини тайёрлашда узоқ йиллардан бери қўлланилиб келаётган бугунги

ташкилий-методик усулни хам батамом такомиллаштириш талаб қилинади. -Энг йирик спорт мусобақаларида эришилган ютуқларнинг натижалари тобора ошиб бораётгани сабабли, мусобақа курашлари ниҳоятда кескинлашиб кетди. Бу ҳол спортчиларнинг техник ва амалий маҳоратини самарадорлиги, барқарорлиги ва устуворлигига, уларнинг устма- уст бўлиб турадиган маъсулиятли стартлар шароитда ахлоқий иродавий ва руҳий тайёргарликка бўлган талабни бениҳоя оширади. -Юксак малакали спортчилар махсус жисмоний тайёргар-ликнинг шу қадар юксак чўққисига чиққанларки, энди ундан юқорироққа кўтарилиш энг оғир ва энг мураккаб вазифа бўлиб қолди, шунга кўра, махсус жисмоний тайёргарлик самарадорлигини ошириш заҳираларини қидириш ва шу билан бирга умуман, машқ жараёни тизимида янгича усул ва услублар зарур бўлиб қолди.

-Машқ юкламаларни ҳажми ва шу қадар катталашиб, оғирлашиб кетдики, уни йиллик цикл доирасида, ҳамда унинг ҳар бир босқичи ичига оқилона сингдириш масаласи кўндаланг қилиб қўйилди. Шу билан бирга, машғулот самарадорлигини ошришнинг бирдан бир усули деб эътироф этилган муносабатда бўлиш зарурати туғилди. Шунга кўра биринчидан, турлича имтиёзли йўналишларда бўлган юкламалар ўртасидаги энг кўп фойда берадиган нисбатини, иккинчидан, машқларни ташкил қилишнинг янги усулларини қидириш зарурати вужудга келди, зеро бундай машқлар спортчида энергия заҳирасининг сарфланиши ва қайта тикланиши ўртасидаги аниқ муносабатга суянган ҳолда, унинг организм фаолиятидаги мосланиш имкониятларини тўла амалга ошириш учун энг мақбул шароитни кўзда тутади. -машқнинг методик масалаларини ҳал қилишда фаннинг вазифаси ошди юқори малакали

спортчиларни тайёрлаб етказиш, спортчи организмидаги ҳаётни таъминловчи функционал услубларга тўла қонли таъсир кўрсатиш ва бундай услубларни ўта юксак фаолият даражасига кўтариш билан бевосита боғлиқдирки, эндиликда спортчини замонавий усулда тайёрлаб етказишнинг ўта мураккаб муаммоларни илмий-методик маълумотларсиз, фақат соғлом ақл ва ҳиссиётга суянган ҳолда ҳал қилиб бўлмайди. жадвал Шарт- шароит Илм олиш Спортчи Машғулот Ривожланиш Мусобақалар Тарбия Тренер Кучни тиклаш Илмий методик таъминот гуруҳи Таъминот гуруҳи Моддий техник ва хўжалик таъминоти

гуруҳи Спортчини тайёрлаб етказиш усуллари илмий-методик асослар мажмуи, шунингдек, спортчиларни муайян мутахасислар бўйича тайёрлашни изчилликни билан амалга оширувчи ташкилотлар (муассасалар) хамжиҳатлиги самарасидир. 1. Юқоридаги жадвалдан кўриниб турибдики, юксак малакали спортчини тайёрлашга шарт- шароит спортчи-мураббий мажмуи ягона асосий негиз ҳисобланади. Бу мажмуа ичида энг катта юклама спортчининг зиммасига тушади, чунки айнан шу спортчи бир қатор ҳаракатлар (илм олиш, ривожланиш, тарбия, машғулот, мусобақа, орагнизмини қайта тиклаш) таъсирига тўқнаш келиши керак. Ваҳоланки, спортчи ўзига мустақил шахс сифатида мураббийсиз, моддий-техник ва хўжалик таъминоти, илмий методик таъминот, гуруҳларисиз мусобақага тайёрлана олмайди.

Бугунги спортчининг ҳар тарафлама (ҳам жисмоний, ҳам ақлан, ҳам аҳлоқан) ривожланиши, шунингдек, жисмоний, техник тактик, ақлий, функционал жиҳатдан тайёрланган бўлишини талаб қилади. жадвал Ташкилотчи Мусобақа ва ўқув йиғинларни уюштириш Ғоявий- тарбиявий ишлар Мувофиқлашти риш хизмати Ташкилотлар билан мулоқот Кадрлар тайёрлаш ва қайта тайёрлаш Режалаштириш хақидаги маълумотларни тўплаш ва тахлил қилиш Бўш вақт ва хордиқ чиқариш

2. Спортчини тайёрлаб етказиш услубларини кўздан кечириш учун биз бу фаолиятни ташкилий жиҳатига мурожаат қилайлик. Кўриниб турибдики, ғоявий-тарбиявий иш ва аҳлоқий-иродавий ҳислатларининг тарбиялаш биринчи ўринга қўйилган, зеро ушбу фаолиятлар яхши йўлга қўйилган тақдирдагина, ўзини, тренерни, команда аъзоларини, рақибини ва бошқаларни амалий ҳурмат қилиши мумкин. Мураббий билан спортчи юқорида кўрсатилганидек эзгу вазифаларни ривожлантириш билан бир пайтда, спорт қонунини бузувчиларга қарши, ичкиликбозлик, безорилик, фахш ва ўзга аҳлоқсизларга қарши ҳамма жойларда ҳам мунтазам равишда кураш олиб боришлари керак. Спортчилар орасида босар-тусарини билмай қолган, оғзи катта, мутакаббирлар, чемпионлик шахсига сиғинишни талаб қилувчилар ҳали кўп учраб туради. Спортчилар тарбиясининг тўғри йўлга қўйилмаганлиги, модалар кетидан қувиш,

спортчиларимиз шаънига (айниқса, чет элларда) доғ тушириш каби салбий қилмишлар мавжуд. Мусобақалар ва ўқув йиғинларини режалаштиришни ҳам албатта ташкилий иш деб ҳисоблаш керак. Бу ҳар қандай спорт ишида энг масъулиятли жараёндир. Мусобақаларни шундай режалаштириш керакки, улар спорт машғулотлари ўтказиладиган муддатларга албатта мос тушиши, ўз амалиётига қараб тадрижий равишда ўтказилсин, шунингдек, энг йирик мусобақаларнинг қандай шароитда (иқлим, жойнинг денгиз сатҳидан қанча баландлиги, вақт минтақаси ва бошқа) ўтказилиши ҳам ҳисобга олиниши керак. Мусобақаларни йиллик цикл режасига тўғри тақсимлаш, спорт натижаларининг ўсишини жадаллаштиради, мусобақа шароитига мосланишига имкон туғдиради. жадвал Йиллик циклда юқори таснифли спортчиларни расмий мусобақа ва стартларга

чиқиш ва машғулот кунларида эришилган ҳажми. Спорт турлар и Мусоб ақа кунлар ини Старт лар сони Спорт турлар и Мусоб ақа кунлар ини сони Стартл ар сони Гимна с тика 25-30 210- 250 футбол 70-85 70-85 Сувга сакраш 25-35 275- 360 Стол теннис и 75-80 380- 420 Қилич боз лик 30-40 415- 480 Сув полоси 60-65 60-65 Ўқув йиғинларини ташкил қилиш ва ўтказиш услуби ҳам мусобақалар даражаси (ранги)га боғлиқ: бундай йиғинларда бажариладиган ҳар

битта иш ниҳоятда пухта ўйланиши керак. Масалан: спортчиларни йиғин ўтказиладиган жойга олиб бориш; машғулот кунларнинг пухта режалаштирилган тартиби, дам олиш; овқатланиш тартиби, машқ ўтказиладиган жойлар ва ҳоказо ишлар. Булардан ташқари, тарбиявий ишлар, тиббий ҳизмат, илмий-методик таъминот амалга оширилади. Йиғинлар турлича йўналишда бўлиши мумкин: ўқув-машқ йиғини, куч йиғиш йиғини, назорат-тайёргарлик йиғини, мусобақа йиғини ва ҳоказо. Шуни ҳам айтиб ўтиш жоизки, йиғин бўладиган жойларда спортчи учун яхши шароит яратиш лозим. Ўқув-йиғинларини уюштирувчилар бошқа ташкилотлар билан яхши алоқа ўрнатган бўлишлари зарур. Спорт ҳақида маълумотлар йиғиш ва уларни таҳлил қилиш йўли билан, нафақат спортнинг бугунги мавқеини, шунингдек, келажагини ҳам кўз олдимизга келтиришимиз мумкин. Бу ўринда турли

хил мувоффиқлаштириш хизматлари мужассамланади (мураббий, спортчи, шифокор, психолог, методист ва бошқалар улар янги техник ҳаракатларни тузилиши, амалий мураккаб машғулотларга функционал тайёргарлик, психологик тайёргарлик каби масалаларни биргаликда ҳал қиладилар, яъни спортчилар 2005 йилнинг моделини тузадилар. Терма командаларни бундай мутахассислар билан таъминлаш учун ҳамма ерда мунтазам равишда янги кадрлар тайёрлаш ва эски кадрларни қайта тайёрлаш ишларини олиб бориш керак. Ҳозирги кунда терма командалар учун олий тоифадаги тренерларнинг малакасини оширувчи бир йиллик курслар очилмоқда. Спорт ҳакамларидан наинки, ҳакамлик маҳорати, балки шунингдек жисмоний, функционал тайёргарлик ҳам талаб қилинмоқда. Мураббийлар учун илмий ва методик конференциялар ўтказилади, олий даражадаги мутахассисларни таклиф қилиш йўли

билан мураббийлар тажриба алмашадилар ва вақти - вақти билан қайта аттестация қилиниб турилади. Ўқув йиғинлари ва мусобақалар пайтида спортчиларнинг бўш вақти ва дам олишини тўғри ташкил қилиш ва самарали ўтказиш зарур. Терма командаларда ғоявий-сиёсий тарбия ишлари, команда аъзоларининг ёшига қараб турлича олиб борилади. Спортчиларнинг ғоявий-сиёсий тарбияси таркибига назарий семинарлар, сиёсий ахборотлар, муҳим аҳамиятли саналарга бағишланган кечалар ва шу сингари тадбирлар киради. Инқилоб иштирокчилари, фуқаролар уруши ва меҳнат қахрамонлари, спорт фахрийлари билан бўладиган учрашувларни ниҳоятда пухта ўйлаб уюштириш керак бўлади. Йиғин мавсумида меҳнат тарбиясига эътиборни қаратиш лозим (хона, спорт залида, спорт майдончасида навбатчилик қилиш, база худудини озода сақлаш, келган қурилиш

материалларини машина ва вагонлардан тушириш, залларни, спорт анжомларни таъмирлаш, ошхонада, ётоқхонада навбатчилик қилиш ва бошқалар). жадвал Моддий-техник таъминоти База қурилиши Спорт формаси билан таъминлаш Машғулот учун жой тайёрлаш Анжом-ускуналарни такомиллаштириш, тренажерлар яратиш Аппаратлар билан таъминлаш Ўқув йиғинлари ва мусобақалар ўтадиган жойларда хўжалик ишлари. Спортчини тайёрлаш тизимида моддий- техника таъминоти муҳим аҳамиятга эга. Спорт базаларини яратиш ва уларни тўлдириш, машғулот жойларидан ҳамма вақт ҳам омилкорлик билан тўғри фойдаланиш, спорт анжомларини сотиб олиш ахборот берувчи, таҳлил қилувчи махсус аппаратлар билан таъминланиши керак. Спорт

анжомларини ишлаб чиқариш ва улар билан спорт аҳлини таъминлаш масалалари яхши йўлга қўйилмаган, спорт ашё -анжомлари (ҳам стандарт, ҳам ностандарт анжомлар, ҳам болалар учун мўлжалланганлари)нинг сифати паст, тренажёр ускуналари етишмайди. Спорт формалари, анжомлари, ускуналари ўзгармоқда, спорт натижаларининг бўлғуси қиёфаси ҳам ўзгармоқда. жадвал Тиббий таъминот Жисмоний машқ юкламасига чидамлилик холатини оператив ва чуқур назорат қилиш Касалликни олдини олиш (профилактик) тадбирлар Даволаш тадбирлари Тикланиш Ҳозирги шифокорлар спортчининг машғулотга чидамлилик ҳолати ҳақида фақат ўз амалий кўрсаткичлари билан чегараланиб спортчининг

умумий машғулотга қай даражада чидамли эканлиги хақида гапирмайди. Мунтазам равишда шифокор кўригидан ўтиб туриш (бу вазифани даволаш физкультура диспансерлари бажаради), даволаш педагогик кузатувлар, ўз саломатлигини ўзи назорат қилиш ва олий даражадаги спортчиларни тайёрлаш жараёнида қўлланиладиган бошқа мажмуали назорат шакллари (масалан босқичма босқич ва жорий мажмуали текширувлар) энг муҳим аҳамиятга эгадир. Бу ишлариннг ҳаммаси ҳар бир спортчи учун берилган юкламага қанчалик чидай олишини аниқлашда, юкламаларни меъёрга солишда ва уларнинг оғир енгиллигини, шунингдек, машқ қилаётган шахснинг ёшини ва жисмоний хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда машқ жараёнини режалаштиришда катта ёрдам кўрсатади.

Шифокорлар профилактика ишлари билан шуғулланмай-дилар, режалаштириш сифатининг пастлиги учун жавоб бермай-дилар, уларнинг шахсий тайёргарлик режалари номигагина тузилган ўқув машқ юкламалари устидан назорат қилиш савияси паст. Спортчининг саломатлиги, функционал ҳолати, унинг психологик жиҳатдан мусобақаларга шайлиги ва шу каби бошқа жиҳатлари ҳақида амалий маълумот йўқ. Тиббий назоратнинг вазифаси-спортчиларни ҳар йили диспансер кўригидан ўтказиш, функционал тайёргарлик синовларни ишга солиш, назоратни мусобақага тайёргарлик олдидан ўтказиб, кейин камида 3-4 ойда бир мартадан жорий кузатув ўтказилиб турилиши жоиз. Спортчининг иш қобилияти самарали тиклаш ва оширишга қаратилган тадбирлар қуйидагилардан иборат:

а) организмнинг қаттиқ чарчаши ва ўта зўриқишини бартараф қилувчи махсус гигиеник тадбирлар (бу тадбирлар, куч-қувватни тикловчи педагогик воситалар деб ҳам юритилади). б) психологик тадбирлар. Спортчи руҳий ҳолатини тартибга солишнинг психо-профилактик ва психо-терапевтик усуллари аутаген (мустақил машқ, руҳий ҳолатни тартибга солувчи (психоре- гуляция) машқ, гипноз билан ухлаб дам олиш). Спортчининг иззат-нафсига қаттиқ тегмаслик, унинг руҳиятини авайлаш учун қулай психологик микроиқлим яратиш, раҳбарлар, тренерлар, ҳодмлар спортчига нисбатан хушмуомила бўлишлари керак. Бундан ташқари, руҳий кескинликни бартараф қилувчи усуллар ва машғу- лотлардан, дам олишнинг турли хил кўнгилочар воситаларидан фойдаланиш лозим бўлади. в) ҳар турли жисмоний омиллардан ва организмни қайта тиклаш аппаратларидан кенг кўламда ва комплекс усулда фой-даланиш.

г) таркибида юксак биологик қийматга эга истеъмол препаратлари бўлган таомлардан, қувват ва саломатликни тиклаш учун хизмат қилувчи махсус озуқа омухтасидан, шунингдек, инсон организмида модда алмашиниши оралиғида истеъмол қилинувчи озуқалар (қаҳрабо ва лимон кислотаси)дан, биокимёвий жараёнга таъсир этувчи препаратлардан фойдаланиш. жадвал Илмий методик таъминот Спорт тури хоссаларини тадқиқ қилиш Бўлғуси спортчиларнинг моделини тузиш Спорт тараққиёти йўналишларини олдиндан кўра билиш Рақиблар ҳақида маълумот тўплаш Спорт формаларини машқ ҳаракатларига мослигини бошқаришга қаратилган маслаҳатлар

Спортнинг барча турларини идрок қилиш ғоят мушкул, ҳамма турларини бошқарувчи умумий қонуниятни спортчи чуқур ўрганиши шарт. Шунингдек, спорт келажагини олдиндан кўра билмай, машқ-лар куч тиклаш жараёнини тўғри ва илмий тарзда режалаш-тирилмай туриб спортни ривожлантириб бўлмайди. Спортчини курашга тайёрлаш тизимини илмий-услубий жиҳатдан таъминлаш учун, биринчи навбатда бўлғуси спортчининг моделини тузиш зарур. Спортнинг кўп турлари бўйича (югуриш, сузиш, диск ва найза улоқтириш, баландга ва узунликка сакраш, велосипед пойгаси, бўлиб қатнашган ва бошқалар), моделлар ишлаб чиқилган. Айни пайтда, у турларнинг таркибий қисми ва ўлчамлари ҳам тайёрланган бўлиб тренерлар спортчиларни ҳаракат техни-касидаги ҳолатларни тўғрилаш чоғида, ҳамда спортчини бошқа турли хил воситалар билан мусобақага

тайёрлаётган чоғларида мазкур ўлчамларга суянишлари мумкин. Терма командаларни илмий жиҳатдан таъминлаш, МДХ бўйича ўтказиладиган ҳамда масъулиятли халқаро мусобақаларга тайёрлаш жараёнида, ҳар қайси номдор спортчининг жисмоний хусусиятлари, машқ қилиш усуллари, қандай юкламага қурби етиши, турмуш тарзи ва ўзга жиҳатлари имкони борича тўлароқ маълумот оли зарур. Бу соҳада рақиб команда ёки рақибни услубларини билиш разведкаси тобора ривожланиб бориши керак. Таъминот билан шуғулланувчи илмий-услуби гуруҳ машқ жараёнини бошқариш, спортчининг спорт формасига киришиши, спорт формасининг динамикаси бўйича албатта ўз мулоҳазасини айтиши керак. жадвал Мураббий

Машғулотлар ўтказиш Саралаш Машғулот стратегияси Натижани режалаштириш Юкламаларни режалаштириш Машғулот жараёнини бошқариш Назорат Мураббий, спортчининг ҳаракат аъзолари фаолиятини шакллантиришга жисмоний сифатларини тарбиялашга қаратилган машқ жараёнини амалга оширади, машғулот усули ёрдамида спортчини тартибли равишда мусобақаларга тайёрлаш масаласини ва спортчи фаолиятининг ривожланишини бошқаришда педагогик жараёнини ифодаловчи мословчи масалаларни ҳал қилади. Мураббий машғулот жараёнини амалга оширар экан, спорт даргоҳида фақат истиқболли болаларни виждонан танлаб олиш (бу педагогик, ижтимоий, психологик, методик–биологик усуллардан таркиб топган характерлар

мажмуининг ташкилий–методик тадбирлари тизими бўлиб, спорт мутахассислигига танланаётган болаларнинг истеъдоди ва қобилияти мазкур усуллар ёрдамида аниқланади), уларнинг қайси спорт турига лаёқатли эканлигини аниқлаш (ҳозирги пайтда спортнинг 16 тури бўйича болаларни саралашнинг ҳам миқдорий, ҳам сифатий тузилмаси аниқланган) фарз ва қарздир. Лекин ҳар қандай вазиятда ҳам тренер болаларни спортга танларкан, улардаги ижобий омиллар йиғиндисига эътибор бериши ва албатта боланинг астойдил иштиёқли, меҳнатга лаёқати ва ўзига хос хислатларини ҳисобга олиши шарт. Ҳар бир тренер спортчини тайёрлаб етказишда унинг шахсий истеъдоди ва алоҳида хусусиятларига суянган ҳолда, ўз усули бўйича иш кўради. Шуни ҳам айтиш керакки, тренер ҳар қанча тажрибали бўлсин ҳамма вақт ҳам ҳар қандай спортчидан машҳур спортчи етиштира олмайди. Масалан: 100 метрга югуришда бир хил натижага

(10.1-10.2 сония) эришган спортчилар: А.Харри, Мерчи ва Роберт Хейеслар агар битта тренер билан машқ қилганида борми, улардан учта спринтер етиб чиқиши амри маҳол эди. Жуда нари борса, улардан фақат биттаси юқори натижа кўрсатиши мумкин эди. Ҳозирги тренерлар машқ ва мусобақа юкламасини режалаштиришни ўрганиб олганлар, лекин спортчи кучини тўплашни режалаштиришни мутлақо билмайдилар бу жараёни ўз ҳолига ташлаб қўйилган, яъни спортчи куч йиғиш усулларини ўзи қидиради (массаж, сауна, пассив дам, назоратсиз овқатланиш - хуллас, куч тикланишнинг бутун режими). Бироқ, энг юқори малакали катта тренер ҳам спортчи билан муносабат қилган ва ўз асосий мутахассислик бурчини бажараётган чоғида, бир қатор объектив қийинчиликларига дуч келади. Мураббий мустақил равишда спортчидан машқ пайтида юз бериши мумкин бўлган ҳар

қандай тасодифларни хотиржамлик билан қарши олишни талаб қиларкан, унинг ортиқ даражада ҳаяжонланишига, аччиқланишига, ўзбошимчалик қилишга мутлоқо йўл қўймаслилиги керак. Машғулот жараёнини омилкорлик билан самарали бошқа-ришнинг асосий шарти машғулот жараёнининг таркибий қисм-ларини доимий равишда таҳлил қилишдир. Бундай таҳлилнинг асосий томони қуйидагилардан иборат: 1.Спортчилар томонидан бажарилган ҳамма ишни ҳисобга олиш; 2.Спортчининг аҳволини (унинг мазкур ишга муносабатини) назорат қилиш, бундай назорат натижасида спортчининг ҳолати ҳақида жисмоний, техникавий малакасининг сифатий ривожланиш суръати ҳақида ва машқ юкламаларини қай даражада бажара олиши ҳақида холис маълумотлар олиш мумкин. Тавсия қилинган юкламалар спортчи организми имконият-ларига мос тушганини

билдирувчи аломатлар: унинг яхши кайфи-ятда бўлиши, хамма нарсадан хафасаласи пир бўлиши, машқдан кўнгли совиши мумкин. Юкламаларни организмининг функционал ҳолатига қанчалик мос тушганини пухта аниқлаш учун қуйидаги усуллардан фойдаланиш лозим бўлади: машғулотларни қиёсий таҳлил қилиш, ақл- фаросатни назорат қилиш, спортчининг ўз-ўзи-ни назорат қилиши, шифокор назорати. Спорт машқларига мослашиш. Биринчи бор адаптация (лотинча - мослашиш) тушунучаси Сельенинг (бу тушунчани аниқлаб берган Канадалик олим) умумий мослашиш ҳолати ҳақидаги таълимотида очиб берилган. Адаптация синдроми (аломати)ни Селье тананинг қўзғалувчи таъсирига нисбатан ноодатий жавоби деб тушунтиради. Бу ҳолат қуйидагича кечади:

Хавотир-резестентлик-ориқлаш (резестенлик- танани муҳит- нинг турли зиён келтирувчи омиллари таъсирига бардошлиги). Хавотир даврига тананинг меъёр ва ғайритабиийлик даражасида ўта сафарбарлигига хос хусусиятидир. Агар бу таъсир кучи тўхтамаса, бир қанча вақтдан кейин тана имконияти тугаб, унинг сезиш қуввати сўнади. Оғир жисмоний юк туфайли (стресс ҳолати) Аденозинтри- фосфор кислотаси (АТФ) заҳирасининг камайиши кузатилади, натижада маҳсулотларининг парчаланиш нисбати қолган қисмига қараганда ортиб кетади, бу эса мослашишнинг асосини ташкил этади. Мослашиш жараёнида бир-бирага боғлиқ махсус ўзгаришлар кузатилади. Масалан, жисмоний куч таъсири остида юрак оғирлиги 20-40% га ортиши мумкин, бу билан боғлиқ равишда юрак мушагининг ингичка томир тармоқлари ҳам каттаради.

Мослашувнинг ҳар бир даражасини ўз чегараси бор. Агар қўзғатувчининг кучи борган сайин ортиб кетаверса, унда янги муҳим ҳолат ўрнига мослашишнинг бузулиши вужудга келади, негаки мослашишнинг вазифавий заҳираси тамом бўлади. Мослашиш акс мослашиш билан алмашинади. Шундан келиб чиқадики, спорт билан шуғулланган ортиқча оғирлик тана ва унинг айрим қисмларини зўриқишга олиб келади. Бу доимий натижа бўлмай дам олиш ва иш режимига қатъий риоя қилинмаса, оғирлик ва тикланишни тўғри бир-бирига муносиб равишда олиб борил-маган чоғда юзага келади. Машқнинг узоқ муддатли дастурини ишлаб чиқишда спортчининг мослашиш заҳираларини тикланиш ва сақланиш шахсий хусусиятлари билан қатъий равишда муқобиллаштириш- даги ташқи омиллар ҳисобга олиниши лозим. Тез (беқарор) ва узоқ муддатли (нисбий барқарор) мослашиш каби икки турдагиси мавжуд.

жадвал Турли малакадаги спортчилар (18-20 ёшдаги эркаклар) танасининг юқори тезликда 400 м масофани ўтишдаги ҳолатида 40 0 м га ю гу ри ш на ти жа си Сп ор тч и ма ла ка си Т Ғ Ч ур/мин Ўпкани нафас олиши Қоннинг дақиқали ҳажми О2 истеъм оли мл/кг минО сойиш та Ю ланиш дан Кейин О сойиш та Ю ланиш дан Кейин О сойиш та Ю ланиш дан Кейин О сойиш та Ю ланиш дан Кейин А В % А В % А В % А В %

С С С С 58 С он 2- ра зр яд ли сп ор тч и 7 0 18 0+ 11 0 25 7 1 0 75 +6 5 75 0 6 20 3 3 3 3 4 5 + 4 2 1 5 0 0 46 С он Ха лқ ар о то иф ад аг и сп 6 5 21 0+ 10 15 5 38 1 8 12 0 11 2 50 0 5 30 +2 5 6 0 0 3 6 5 + 6 2 2 1 6 6

ор т ус та си

Маълум юкламага жавобан спортчи танасидаги силжишлар спорт амалиётидаги тез мослашишга мисол бўлиши мумкин. Зеро, машқ қилмаган спортчида бу силжишлар машқ қилганга нисбатан паст бўлади, негаки унинг танаси машқ қилган спортчиникига нисбатан камроқ юклама остида ишлашга мослашган. Шунинг учун юқори даражада машқ қилган (спорт имкониятлари юқори бўлган) спортчилар юқори натижалар кўрсата олади. Юқорида келтирилган мисолда турли даражадаги, яъни ХТСУ ва 3- разрядли спортчиларнинг осойишталик ва 400 м масофага югурганидан кейин танасидаги асосий аъзоларнинг қиёсий кўрсаткичи берилган. Нима сабабдан кўрсатилган масофани ХТСУ камроқ тайёргарлик кўрган спортчига нисбатан тезроқ босиб ўтди, деган савол туғилади. Буни биринчи навбатда унинг танасининг юқори функционал имкониятлари билан тушунтириш мумкин. Югургандан кейин ХТСУ юрак уриши минутига 210 га, 3 разряд спортчисиники эса 180, нафас олиш нисбати минутига 120 л ва 75 га тенг бўлади, юксак малакали спортчининг қон айланиш ҳажми 30 л бўлган бўлса, ихтисослиги пастроқ спортчиники бори йўғи 20% бўлади, ҳам кислород истеъмол қилиш фарқи минутига 20 мл/кг қабилида белгиланади. Бежиз эмаски, тананинг юқори жисмоний иш қобилиятини таъминловчи асосий аъзоларининг бундай имконияти масофани юқори тезликда югуриб ўтишга йўл очади. Тўқиманинг содда чизмаси

Ҳозирда тўқима тушунчаси бу таркибий оқсиллардан иборат бўлган ярим қаттиқ суяк, кўпчилик “найчали”, махсус турли хилдаги оддий ва мураккаб молекуласи суюқликлар айланиб юрадиган мураккаб таркибдан иборат. Ундан модда-қувватли, ҳамда ахборот алоқалари амалга оширилади. Тўқималар фаолияти кўпинча кимёвий реакциялар билан боғлиқ, уларнинг ҳар бири ўзининг оқсил-ферменти таъсири остида кечади. Оқсиллар РНК намуналари қолиплар бўйича рибосомаларда синтезланади (ҳосил бўлади) улар ДНКдаги бир гендан нусха олиш йўли билан ҳосил қилинади. Генларда тўқималар фаолияти жараёнини бошқарувчи махсус йўриқномалар ва турли оқсилларнинг намуналари мавжуд. Мушак толаларининг (тўқималарининг) бир қисқариш кучи уч омил билан белгиланади: -кучли ташқи қўзғатувчи -аввал “сарфланган” фермент оғирлиги -“таъминловчи” таркиблар бераётган кучнинг мавжудлиги. Биохимиклар оқсилларни оддий молекулаларга бир хилдаги тезлик билан парчаланишини аниқладилар. Унинг катталиги “ярим парчаланиш даври” сифатида белгиланади. Юқорида айтганимиздек янги оқсил “ишчи элементлардан” “талаба бўлганда” рибосомаларда ҳосил бўлади. Оқсил ферментининг ҳар бир молекуласи қанчалик таранг ишласа, янгисини пайдо бўлишга эхтиёж шунчалик кучли бўлади. Бу ҳолатда янги оқсилни пайдо бўлиши уни парчаланишидан ўзиб кетади, бу оқсил фермент оғирлигини ортишига, шунингдек тўқима вазифасининг кучайишига олиб келади. Оқсил ҳосил бўлишига эҳтиёж камайганда эса, оқсил парчаланиши унинг ҳосил бўлишидан ўзиб кетиш ҳолати юз беради. Биринчи ҳолатда биз маҳоратнинг ортиши, анча юқори оғирликка мослашиш жараёнини кузатган бўлсак, иккинчи ҳолатда маҳоратни мослашишни сусайишини кузатамиз.

Мослашиш босқичлари. Тезлик билан рўй берадиган мослашиш реакциясида қуйидаги уч босқич кузатилади: 1-босқич берилган ишни бажарилишини таъминловчи функционал тизимлар фаолиятини жадаллаштириш билан боғлиқ юрак уриши, нафас олиш, кислород ютиш, лактат тўпланиш ва х.к. кучайиши. 2-босқич қордаги функционал тизимларнинг фаолиятини мўътадиллашувини ифодалайди. Тананинг нисбатан муқобил ҳолатини кўрсатади. 3-босқич тана фаолиятига (жавобига) эҳтиёж ва уни таъминлаш орасидаги мувофиқликни бузилиши билан боғлиқ. Бу ишчи тизимлар ва аъзоларнинг ҳаракати ҳамда фаолиятларнинг асабий бошқариш механизмларини чарчаши, шунингдек куч заҳираларини ниҳояланишини ифодалайди. Тез мослашишнинг учинчи босқичига иш билан боғлиқ талабларни танага қайта-қайта юкланавериши узоқ муддатли мослашувнинг шаклланишига, шунингдек спорт фаолиятини таъминловчи тана аъзолари тизими ва фаолиятини муносибликдан четлашувига олиб келади. Узоқ муддатли мослашишнинг шаклланиши тез мослашиш каби уч босқичда кечади. Машқ пайтида ортиқча зўриқиш оқибатида машқ жараёнининг тузилиши тизимига путур етган бўлса тўртинчи босқич вужудга келиши мумкин. 1-босқич тез мослашишни кўп марта қайтариладиган самараларини умумлаштириш асосида узоқ муддатли мослашиши механизмлари кучайтирилади; 2-босқич режа асосида такрорланадиган доимий ўсиб борувчи (маълум доирада) юк асносида ҳаракатдаги аъзолар ва тўқималарда таркибий ҳамда вазифавий ўзгаришлар жадал кечади;

3-босқич аъзолар фаолиятининг янги даражасини таъминлаш учун зарур бўлган захира мавжудлигида ифодаланган узоқ муддатли мослашишнинг муҳим босқичидир; Мақсадга йўналтирилган машқ бошида мослашиш жараёни тез кечади. Кейинчалик турли аъзолар ва қисмларнинг ривожланиш даражасини ортиб бориши асосида узоқ муддатли мослашишнинг шаклланиш тезлиги сусаяди. Кўп йиллик тайёргарликда мослашиши ўзгаришлари ва юклатишни ўзгариш динамикасининг чизмаси. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Тайёргарлик йиллари Функционал заҳираларнинг зонаси нисбатан кейинги мослашишини кучайтирувчи доиралар нисбати Бу қонуният тайёргарликнинг айрим босқичларида ҳам шунингдек мезо ва макро циклларида ҳам, узоқ йиллик тайёргарлик давомида ҳам рўй беради. кўп йиллик тайёрланиш босқичи. Спортчининг қанча малакаси юқори бўлса,Мослашиш маъноси функционал заҳиралар билан боғлиқ, спортчининг организми- даги максимал заҳиралар

ундан кейинги мослашув имконияти доиралари, спортда спорт ютуқларини ошириш маъносини англатади. Функционал захиралар 2-кейинги мослашишини кучайтирувчи доиралар. Мослашиш кўникиш ўзгаришлари турли йўналишларда рўй бериши мумкин. чизма. Спортчи танасидаги мослашиш ўзгаришларини йўналганлиги. 100 75 50 25 1 2 3 4 5 6 Машқларнинг микродаврлари (ҳафталари) 1 - 2 - Фаол маслашиш даври 2 - 3 - Самарали машқ даври 4 - 5 - 6 - Мўътадиллашиш даври. Аъзо ва тўқима - ларнинг таркибий қисмларини тўпла- ниши Функционал ти- зимларнинг му- таносиб ҳара- катини такомил- лаштириш Мослашиш ўзгаришлари қўйидаги йўналишларида руй бериши мумкин Ҳаракатнинг мувофиқлаш- тирувчи таркибини Фаолият шароитларига (машқ, мусобақага) руҳий куникиш

Жисмоний юкламаларга мослашиш жараёнида, кўникиш бу фаолиятни таъминловчи асосий тизимларга тегишлидир. Юрак қон - томир тизимини мослашуви Юрак оғирлигини (юрак гипертрофияси) катталашуви билан боғлиқ юракнинг қисқариш қобилияти кучаяди. Тананинг янги имкониятларига нафас олиш ва қон айланиш тизими ҳам мослашади. Мушакларнинг қизғин ишлаш пайтида нафас олиш 15-20 мартага ортади, нафас олиш кучининг ўсиш ҳисобига нафас олиш ҳаракатли қуввати ошади, турли оғирликдаги жисмоний юкка чидамлилик қобилияти асоси сифатидаги МПК кўрсаткичи ўсади. -мослашиш жараёни нафақат спортчига юксак натижаларга эришишгагина имкон бериб қолмасдан, балки оғирликка чидашнинг қолипдаги юкламалар машғулот таъсирига эга бўлмай қолади, улардан машқларга чидамлиликни сақлашга имкон берувчи восита сифатида фойдаланиш мумкин. -машғулотлар орасида йўл қўйилган узоқ танаффуслар мослашиш ютуқлари даражасини пасайтиради. -спортчи танасини мослашиши юклама таркиби ва йыналиши билан боғлиқ йўналишда рўй беради. жадвал Юклатиш миқдори (ҳажми) Юклатишнинг шиддати (жадаллиги) Мослашишни йўналганлиги

Катта Кам ёки ўрта Чидамлиликни ўстириш Кичик Субмаксимал максимал Куч, тезлик сифатларини ўстириш Мослашиш жараёнининг давомийлиги Тез, бир неча соат давомида модда алмашувининг айрим субстратлари мослашади. Кам тезликда 10 - 14 кун давомида жигар ва мушакларда қувват заҳираси кўпаяди, юрак қон томир тизими мослашишга бошлайди. Секин 4 - 6 ҳафта давомида мушак оғирлиги ўса бошлайди, таркибида оқсил миқдори кўпаяди. Қуйидаги қонуний алоқаларни англаб етиш спорт фанининг асосий вазифаларидан бири ҳисобланади (чизма 5). Ташқи омиллар етарли даражадаги жадаллик ва маълум ҳажмда бўлгандагина мослашиш жараёни рўй беради. Мослашиш жараёни - юклама ва дам олишни тўғри ташкил этиш натижасидир. Юклама таъсири, функционал ва қувват заҳираларини сарфлаш оқибатида тананинг функционал имкониятлари (вақтинчалик) пасаяди. Кўпинча дам олиш босқичида амалга ошириладиган мослашиш жараёнини шаклланиши учун етакчи қўзғатувчи ҳисобланади. Ўз фаолиятини фақатгина бошлаётган спортчиларда янги, ноодатий юкларга мослашиш жараёни етук мутахассис спортчи-ларга қараганда тезроқ кечади. Буни тажрибали спортчиларда машқ ва мусобақа юкламаларига мослашиш жараёнини юқори, мосла-шишнинг кейинги кучайиш имкониятлари доираси бир мунча қисқарганлиги билан тушунтириш мумкин. жадвал

Машқ қилишда функционал имкониятларнинг ортиши Машқ қилмаслик- функционал имкониятларнинг пасайиши Ташқи қўзғатувчи - кучли Ташқи қўзғатувчи кучсиз “ишчи” аъзолар юқори кучланишда ишлайди “ишчи” аъзолар ва уларнинг қисмлари функцияси пасаяди Оқсил ферментини синтез бўлишига юқори даражадаги “эҳтиёж” бор (тўқима даражасида) Янги оқсил синтез бўлишига “эҳтиёж” пасаяди, эски оқсил эса “ярим парчаланиш” тезлиги билан парчаланади Янги оқсилнинг пайдо бўлиши (унинг миқдори) “ярим парчаланиш” тезлигини оширади Ресинтез синтездан ўзиб етади Аъзо ўсади Аъзо ўсади

Адабиётлар: 1. Матвеев Л.П: Основ ы спортивной тренировки М, Фис, 1977, 2. Платонов В.П. Теория спорта. Киев, 1989, 3. Платонов В.П. Теория спортивных движений, Киев 1989, 4. Юнусова Ю.М. Спорт фаолиятининг назарий асослари. Тошкент 1994.

Похожие

Спортчини иродавий тайёрлашнинг психологик асослари

Спортнинг ижтимоий аҳамияти

Ёш гимнастикачиларни тайёрлаш усулияти

ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ЎҚИТУВЧИСИ ФАОЛИЯТИНИНГ ПСИХОЛОГИК ХАРАКТЕРИСТИКАСИ

Спорт мусобақаларининг тизими