Спорт мусобақаларининг тизими - Физическая культура - Рефераты

Спорт мусобақаларининг тизими

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

189 KB

Спорт мусобақаларининг тизими Режа: 1. Умумий тушунча 2.М усобақалар ва уларда мунтазам қатнашиб бориш 3.Спорт беллашувларининг турлари 4.Т айёрлов тизимидаги беллашувлар 5. Мусобақа фаолиятининг стратегияси ва тактикаси 6.Мусобақа фаолиятидаги техника 7. Мусобақ а фаолиятининг тузилиши

1. Умумий тушунча Спортдаги мусобақалар – ёшлар учун жуда кат-та рағбатлантириш бўлиб, ўз кучлари ва имкониятларини кўрсатувчи восита сифатида, иродаси ҳамда характерини чиниқтириш учун хизмат қилади. Бизга маълумки, мусобақалар машқ жараёнининг натижаси бўлиб, спортчининг иродасини тарбиялайди, спорт курашларига ўргатади, машқлар жараёнини назорат қилади. Мусобақалар алоҳида тайёргарлик талаб қилади ва спортчининг юқори натижа-ларига эришишда муҳим рол ўйнайди. Мусобақада қатнашиш учун, илмий асосланган қонун – қоидаларга риоя қилиш керак. Мусобақалар мақсади, масштаби ва руҳий зўриқиш даражасига кўра ҳар хил бўлади. Спортчи машғулот тайёргарлик ҳолатини ҳар хил му-собақа даражаларига қаратади яъни, ғалабага, рекордга, са-раланишга, назоратга, машғулотга, тактикага, шароитга ва бошқалар. Мусобақаларда иштирок этиш спортчининг жисмоний ва руҳий ҳолатига ижобий таъсир қилади ва тажрибасини, билимини оширади. Мусобақалар машғулотни, маъромига етказиш ва аъло даражали каби турларга бўлинади. Бу бўлиниш шуни англатадики, дастлаб, бир қанча қатор машғулотлар орқали асосий мақсадга ўтилади ва маромига етган мусобақаларга олиб келади. Аниқ мақсадларда тайёрланган мусобақалар тўплами аввал, машғулотларда кейин эса маромига етган мусобақларда шаклланади. Спорт турларидан олинган тажрибаларни ўрганиш давомида, спорт соҳасидаги юқори чўққиларни эгаллашда мусобақалар жуда муҳимлигини билиб оламиз. Масалан: кўпгина енгил атлетикачилар асосий кулминация нуқтасига етган мусобақаларни одатда, ҳисоб бўйича 16 – 18 га режа - лаштиришади (мамлакат биринчилиги, Европа ёки олим - пиада ўйинлари). Худди шундай сонлар мусобақаларда енгил атлетикачиларни спортнинг юқори формаларини эгалла - шини таъминлайди.

Мусобақаларга бирдан қатнашиб, юқори натижаларга эришиб бўлмайди. Айнан шу мусобақаларда спортчи ўз имкониятларини, маҳоратини кўрсатади, техник камчилик - ларини тўғрилайди, иродасини чиниқтиради, мусобақа шароитларига кўникади ва моҳирона ёндашади. Шунинг учун замонавий машғулот усуллари бир йилда кўринарли даражада мусобақалар сонини оширишга ёрдам беради. Мусобақалар сони ошган сари спортчилар йилнинг ҳамма фаслида ўтказиладиган беллашувларда ўзларининг қобилиятларини кўрсата оладилар. 2.М усобақалар ва уларда мунтазам қатнашиб бориш Спорт мусобақалари олимпиада спортида марказий элементлардан бўлиб, мусобақа фаолиятидаги эришиладиган натижалар учун, спортчининг тайёргарлик усулини ва ташкилотчиликнинг ҳамма тизимини аниқлайди. Мусобақа - ларсиз спортнинг ўзи мавжуд бўлмаган бўлар эди. Шунинг учун олимпиада спорти қайсидир маънода билим ва фаолият доирасини мусобақанинг ривожланиши ва таъминланиш йўналишига қаратилганлигини кўриб чиқади. Спорт мусобақалари инсон муносабатларининг ўзига хос модели ҳисобланади. Бу эса беллашувларда, мағлуби - ятларда, доимий ғалабага эришишда, юқори натижаларни қўлга киритишда, обрў – эътиборда ва материал таъминла - ниш мақсадларида кўринади. Мусобақалар, ташкилотчиликнинг амалда кўринишида, тайёргарликнинг ашёвий – техникавий асосларида, олимпиада спорти учун, саралаш тизимидаги резервларни тарбиялаш, мураббий кадрларнинг ихтисосини оширишда, мутахас - сислар тайёрлаш тизимидаги натижавийлик, спорт фани - даги илмий - методикани даражаси, медицини томонидан таъминланишида аниқланади. Спорт мусобақаларида спортчиларнинг ва жамоа - ларнинг имкониятларини максимал даражада амалга ошиши, уларнинг тайёргарлик

даражасини солиштириш, энг юқори натижаларни эгаллаш, ғалабалар, рекордлар ўрнатиш юз беради. Махсус адабиётларда спорт мус о бақаларига ёндашган биологизаторлар позициясини кўп марта учратамиз. Бу қарашни тарафдорлари мусобақаларда биринчи навбатда «тажавузкорликни ўзига хос шаклини», «жанговор сезгини қондириш», «руҳий кескинликни камайиши», «чалғиш» ва бошқа ҳолатларни намоён бўлишини кўришади. Бу ҳолатларда, спорт мусобақаларининг моҳиятини инсон - ларнинг сезги қобилиятига қараб эмас балки, чуқур ўйланган спорт олимпиадаларини ўтказиш орқали исботланади (Понамарёв 1987). Мусобақалар, қатнашчилар ва улар орасидаги ўзаро рақобат орқали шаклланади. Рақобатчилик муносабатларда, Миллий олимпиада қўмитаси, миллий федерация, команда раҳбарлари, спортчилар тайёрлов тизимининг ташкилот - чилари, илмий ходимлар, шифокорлар , махсус таъминлаш хизмати ва спорт инвентарлари ва жиҳозлари билан таъмин - ловчи фирма ходимлари кийимлари, қатнашадилар. Спортчилар орасидаги ўзаро рақобат мусобақа натижа-ларига эришишда холис баҳо бериш характери билан (пишиқлик ва даража); мусобақа жараёни билан (тахминан бир хил синфдаги спортчиларнинг сони ва уларнинг даражаси); мусобақа шароити билан (ишқибозлар сони, прессанинг эътибори ва бошқ); мусобақа жараёни ва натижаларга субъектив характеристика билан (спортчилар, ишқибозлар, мутахассислар фикри) баҳоланади. Шундай қилиб, спорт мусобақалари жараёнида рақобат-чилик асосий муносабатлардан бири бўлиб қолади. Олимпиада спортида ғалаба билан боғлиқ бўлган натижалар ва маълум ўринларни эгаллашга алоҳида эътибор берилади. Телевидения ахборот воситалари билан рақобат-чиликни ёритиш муҳим омил бўлиб, мусобақаларни яна ҳам томошабоп қилади ва яна ҳам ўзига тортади (Келлер, 1987).

Рақобатчилик беллашув қатнашчиларини бир- бирига қарама - қарши қилиб қўймайди балки, спортчилар ва мутахассисларнинг бирлаштириб, умумий қизиқишлари бўлган спортнинг яна ҳам обрў–эътиборли бўлишини таъминлайди. Шунингдек, унинг томошабоп ва машҳур бўлишига, беллашув жараёнида тажриба алмашишига, спорт фанини ютуқларга эришишига олиб келади. Спорт беллашувлари ижтимоий ҳаётнинг ҳодисаси бўлиб, инсон фаолиятига таъсир қилувчи асосий принцип-ларига бўйсунади (меҳнатда, ўқишда, санъатда). Булар ошкоралик, натижаларни солиштириш ва тажрибаларни амалда такрорлаш. Ошкоралик – бу томошабинлар олдида ҳар томонлама ахборот бериш. Бу мусобақалашувчиларнинг ҳаракатини умумий назорат қилишга шароит яратади ва тажриба алмаштиришнинг бир шакли сифатида хизмат қилади. Натижаларни солиштириш – мусобақа ҳаракат қоида-ларини таъминлайди, спорт ютуқларини объектив усуллар билан қайд қилади ва мусобақа усуллари ҳамма учун тенг эканлигини назорат қилади. Тажрибаларни амалда такрорлаш имкониятлари, мусобақалар тақвимидаги даврийликни, анъанавийликни, барқарорликни, танлаш қоидаларини ва мусобақа қўйишни аниқлайди. Бу асос нафақат спорт маҳоратидаги анъанавийликни юқори даражада ўсишини таъминлайди балки, беллашув фаолиятини ҳам жадаллаштиради. Шунинг учун беллашув-ларга спортчи тайёргарлигининг энг кўп натижа берувчи ва алмаштириб бўлмайдиган восита сифатида қаралади. (Платонов – 1986; Суслов – 1995). 3.Спорт беллашувларининг турлари Спорт беллашуви қатнашчилари таркибининг мақсади, вазифаси ва ташкил қилиш шаклларига кўра бир неча турларга бўлинади.

Йирик турдаги расмий беллашувлар тайёргарликнинг узоқ босқичини эгаллайди ва спортчилар ҳамда жамоаларнинг тайёргарлик тизимини баҳолайди. Бу беллашувлар спортчиларнинг жиддий мусобақаларда қатнашиш учун ва ҳар томонлама тайёргарлигини кўрса-тишда эффектли восита бўлиб, спортчиларни танлаш вазифасини ечиб беради. Беллашувлар, тайёрлов, назорат, етакловчи (моделли), саралаш ва асосий кабиларга бўлинади. Тайёрлов беллашувлари Спортчининг мусобақа фаолиятида янги техника ва тактикани такомиллаштириши, организмни ҳар хил функционал тизимдаги мусобақа юкламаларига кўникиши беллашувнинг асосий вазифаси ҳисобланади. бу билан спортчининг шуғулланиш даражаси ортади ва янги мусобақа тажрибаларини эгаллайди. Назорат беллашувлари Назорат беллашувларида спортчининг тайёргарлик даражасини баҳоланади. Бунда спортчининг эгаллаган техник, тактик, ҳаракат сифатларини ривожланиш даражаси, мусобақа юкламаларига руҳий тайёргарлиги текширилади. Мусобақа назорати натижалари тайёрлов жараёни ни нг тузилишини тўғрилайди. Етакловчи (моделли) беллашувлар . Бу беллашувларнинг асосий вазифаси спортчини макро-циклда, бир йилда, тўрт йилликдаги асосий мусобақаларга олиб келишдир.

Етакловчи беллашувлар спортчи тайёргарлиги тизи-мида махсус уюштирилиб, расмий мавсумий мусобақаларга олиб келади. Улар асосий беллашувларни қисман ва тўлиқ моделлаштиради. Саралаш беллашувлар Саралаш мусобақалари спортчиларни терма команда-лар учун ва олий мартабага етакловчи мусобақаларда қатнашувчиларини саралайди. Бу беллашувларнинг алоҳида томонлари шундаки, танлаш шартлари бор. Бунда асосий мусобақаларда қатнашиш учун аниқ ўринлар эгаллаш керак ёки назорат нормативларини бажариш керак. Асосий беллашувлар Асосий беллашувларда, спортчи босқичларидаги такомиллаштиришда олий натижалар эришган бўлиш керак. Бу беллашувда спортчилар ўзларининг эгаллаган техник-тактик ва функционал имкониятларини, юқори натижаларга эришишдаги максимал интилишларини, руҳий тайёргарлигининг юқори даражадалигини кўрсатиши керак бўлади. Маълумки, олимпиада спортида йирик комплекс мусобақалар яъни, олимпиада ўйинлари, Қишги олимпиада ўйинлари, жаҳон чемпионати, йирик қитъалараро ва маҳаллий мусобақалар, шунингдек, йирик комплекс мусобақалар ёки бутун жаҳон Универсиадалари марказий ўрин эгаллайди. Олий тоифадаги спортчиларнинг йиллик мавсумдаги расмий мусобақа ва стартлар кунининг максимал сони ж адвал Спорт Жами С тарт лар

турлари мусобақа куни сони Спорт гимнастикаси 20 – 30 120 – 200 Сувга сакраш 20 – 30 250 – 320 Қиличбозлик 30 – 40 415 – 480 Баландга сакраш 35 – 45 120 – 180 Узунликка сакраш 35 – 45 120 – 180 Болғани улоқтириш 35 – 45 120 – 180 Қисқа масофага югуриш (100 – 200 м) 22 – 26 28 – 32 Ўрта масофага югуриш (800 – 1500 м) 20 – 25 20 – 25 Узоқ масофага югуриш (500 – 10000м) 15 – 20 15 – 20 Марафонча югуриш 4 – 6 4 – 6

Футбол 70 – 85 70 – 85 Стол тенниси 75 – 80 380 – 420 Сув полоси 50 – 55 70 – 85 Қўл тўпи 70 – 80 70 – 85 Эркин кураш 30 – 40 50 – 70 Грек-юнон кураши 30 – 40 50 – 70 Бокс 25 – 30 25 – 30 Оғир атлетика 10 – 12 50 – 77 Тоғ чанғи спорти 30 – 40 30 – 40 Биатлон 25 – 30 25 – 30 Чанғи пойгаси 30 – 40 30 – 40 Кон нь кида югуриш 40 – 50 40 – 50 Олий тоифадаги сузувчиларнинг турли даражадаги беллашувларини йиллик стартлар сони ж адвал Стартлар сони Қ исқа масофа (50- 100м) Ўрта масофа (200 ва 400м) Узоқ масофа (800 ва 1500м) қўш имча а сосий қўш имча ас осий Ҳамма стартлар 90 -110* 90 -100 50- 60 30- 40 4 0-60 4 0-50 35- 50 30- 40 2 0-25 2 0-25 Тайёрлов 70 50- 3 35- 1

, назорат, етакловчи б еллашувлар -80 60 -70 60 30- 40 0-35 3 0-40 50 30- 40 2-15 1 2-15 Саралов беллашувлари 30 -50 30 -40 - 6- 8 4- 6 - 3- 5 3- 5 Мавсумн инг асосий беллашу влари 10 -15 10 -15 - 6- 8 4- 6 - 4- 6 4- 6 * Юқорида – эркаклар учун, пастда – аёллар учун

Олий тоифадаги велосипед хайдовчиларнинг турли даражадаги беллашувларда йиллик стартлар сони (эркаклар) ж адвал Стартла р сони Трек , спринт Т рек, гит 1000 м ж ойда н Трек, пойга 4 км га (якка ва жамо алар) Шоссе, якка пойгадаги вақт Шос се, умум ий старт даги якка пойга Масофалар Қ ўши мча а соси й қ ўшимч а а соси й қ ўши м - ча а со - сий Қ ўшим ча а со - сий Қ ўши м - ча а со - сий Стартла рнинг умумий сони 4 0–50 1 50- 160 1 00- 120 4 -5 9 0-100 3 0- 35 9 0-95 1 0- 15 8 -12 1 02- 108 Тайёрга рлик, н азорат ва якуний беллашувлар 4 0-50 1 28- 134 1 00- 120 2 -3 9 0-100 2 2- 28 8 7-92 7 -12 8 -12 9 9- 105 Саралаш мусобақалар и - 8 -16 - 1 - 2 -8 2 2 - 2 Бош мусобақалар - 8 -16 - 1 - 2 -8 1 1 - 2

4.Т айёрлов тизимидаги беллашувлар Спортчиларнинг тайёргарлик тизимидаги мусобақалар тайёрланиш даражасини назорат қилувчи восита бўлиб қолмасдан балки, спорт маҳоратини ва шуғулланишни оширишда муҳим восита бўлиб қолади. Беллашувларга ва мусобақа курашларига бевосита тайёргарликнинг ўзига хос хусусиятлари шундаки, мусоба-қалар курашида спортчи организмининг потенциал вазифаларини сафарбар қилиш кучли усуллардан бири ҳисобланади. Шунингдек спортчи организмининг келгусида кўникиши таъсирига йўллайди, беллашув фаолиятидаги мураккаб шароитга руҳий чидамлилигини тарбиялайди, техник- тактик қарорларини таъсирини қайта ишлайди. Шунинг учун мутахассислар беллашувини тайёргар-ликнинг муҳим шакли сифатида ишлатадилар. Тайёргарлик жараёни асосан, олий тоифадаги спортчиларнинг ин-дивидуал имкониятларини максимал даражада амалга оширишни босқичларда намоён қилади (Вайцеховский). Мусобақалар тайёргарликнинг кўп йиллик босқичида ўрни ва роли билан ажралиб туради. Бошланғич босқичларда тайёрлов ва назорат беллашувлари режалаштирилади. Уларнинг асосий мақсади, ўтган машғулотлар босқичидаги натижаларни назорат қилиш, машғулот курашларида тажриба орттириш, тайёргарлик жараёниниг таъсирчанли-гини таъминлаш. Спортчиларнинг малакаси ошган сари беллашувлар сони ҳам ортади. Замонавий беллашувлар амалиётида 3 та услубий ёндашувни кўриш мумкин. Биринчиси; спортчининг ҳар–бир беллашувларда юқори спорт натижаларини қўлга киритишга ҳаракат қилиш. Иккинчиси – мусобақа амалиётида тезлик озроқ бўлиб, бунда спортчи бутун диққат эътиборини мавсумнинг асосий мусобақалари тайёргарлигига қаратилади.

Учинчиси – беллашув фаолияти жуда ҳам кенг бўлиши, лекин дифференециал бўлиш керак, тайёрлов ва назорот беллашувлар фақат тайёргарлик воситаси сифатида ишлатилади. Биринчи ёндашувда, спортчилар, беллашувни тайёрлов усули ва машғулот жараёнининг унумлилигини назорат қилишда восита сифатида кенг қўллайдилар. Спортчилар беллашув шартларига мослашиб оладилар ҳамда етарли даражада юқори натижаларни қўлга киритадилар ва тайёргарлик даражаларини мусобақаларга ушлаб турадилар. Лекин тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, (Платонов–1988) турли мусобақаларда доимо юқори спорт натижаларини эгаллашга ҳаракат қилиш, асаб ва руҳий ҳолатни зўриқти-ради, жисмонан кучланиш хосил бўлади, техник тайёргар-лиги ёмонлашади, мусобақалардаги спорт кўрсаткичлари тушиб кетади. Иккинчи ёндашувнинг ҳам, юқори малакали спорт-чилар тайёрлашда ўзига хос камчиликлари бор. Биринчидан, чегараланган беллашув амалиёти спортчилар организмини кўникиш таъсирини келажакдаги ривожланишини таъминловчи муҳим омилларини биридан маҳрум қилади. (Платонов, Вайцеховский 1985) Иккинчидан мусобақаларда етарлича тажрибалар эга бўлмагани учун, асосий мусоба-қаларда техник - тактик ва функционал потенциалларини мукаммал амалга оширишга йўл бермайди. Бундай мусобақа тайёргарлиги кўпгина кутилмаган ҳолатлар билан боғлиқ бўлади, яъни ҳар хил олдиндан кўзланмаган омиллар билан тўқнашиш биринчи навбатда киши организмида хавотир уйғотади. Мусобақадаги фаолиятнинг бундай ривожланиши кўзда тутилмагани ва уни ечиш учун тайёр эмаслиги стресс ҳолатини келтириш шунингдек, мусобақа натижаларига салбий таъсир қилиши мумкин. Учинчи ёндашув анчагина самарали бўлиб, биринчи ва иккинчи ёндашувни камчиликларини тўғрилаб кетади. Асосий мусобақалар шароитида техник-тактик маҳорат, жисмоний–руҳий тайёргарликнинг имкониятлари, назорат ва етакловчи мусобақаларда спортчи фаоллигини таъминлаш беллашув фаолиятининг талабларидан биридир. Му-собақаларни йил

давомида режалаштиришда спортчининг тайёргарлик тизимидаги машғулотлар ва беллашувлар фаолиятини тенг олиб боришни ҳисобга олиш керак. 5. Мусобақа фаолиятининг стратегияси ва тактикаси Стратегия – сўзи кенг маънода қўлланилганда, амалиёт фаолиятидаги олий даражадаги билимларни мақсадлар йўналишини маълум қонунлар асосида реализация қилиш, алоҳида вилоятларда ҳаракатга киритишдир, шунингдек маълум бир вазифаларни воситалар, йўллар, усуллар орқали ечиш тушунилади. Тактика сўзининг маъносида – назария, амалиётни ту-зишда ва махсус фаолиятни ўтказишда, принципларга асосланган аниқ тўқнашув ҳолатларида, схема ва қонун қоидалар хулқ – атворида, алоҳида қоидалардан чиққан ҳолда шаклланишдаги мақсадларга эришишдир. Умумий қилиб айтганда, тактика стратегияга бўйсунади. Стратегия тайёргарликнинг умумий қонуниятларини ва спортда мусобақаларни боришини аниқлайди. Стратегия, тайёргарлик вариантларини ва мусобақа курашларини боришини, альтернатив шаклларини, натижага эришишдаги восита ва усулларни ҳисобга олади. Спортчининг стратегик тайёргарлиги билан мусобақа стратегия фаолиятини фарқлаш керак. Тайёргарлик стратегияси, билим тизимини шакл - ланиши, тузилиши, спорт ривожланишини восита ва усул - лари, спортчининг кўп йиллик тайёргарлик тизими билан боғлиқ. Тайёргарлик стратегияси мусобақанинг йирик мажмуаларини яъни, о лимпиада ўйинларини, Универсиа - даларни алоҳида ажратиб туради. Бу ҳолатда стратегия фақат алоҳида спорт характерини муҳим элементларини ҳисобга олмасдан, балки бутун спортни яъни, ушбу мусобақаларга тайёргарлиги ва ўтказилиши билан боғлиқ бўлган

иқтисодий, идеологик ва сиёсий томонларини ҳисобга олиш керак (Келлер, Платонов 1993). Тайёргарлик стратегияси алоҳида йирик мусобақаларда ва мусобақа курашининг стратегиясида қуйидагиларни ҳисобга олиш керак. – алоҳида спорт туридаги кутилаётган рақобатнинг ривожланиш даражаси; – олий тоифадаги спортчилар тайёргарлик анъана - ларининг спорт ютуқларига эришиш даражаси; – материал базасининг ҳолати (замонавий спорт анжомлари, инвентар ва ускуналар, аппаратлар сони); – малакали мутахассислар мавжудлиги (мураббийлар, ташкилотчилар, илмий ва тиббиёт ишчилари, хизмат қилувчи персоналлар); – терма команданинг номзодлар таркиби, уларнинг малакасини даражаси, мусобақа тажрибаси ва етакчининг мавжудлиги; – тайёргарлик жараёнинг мазмуни ва тизим ҳақида замонавий билимлар, тайёргарликнинг асосий томонларини натижали амалга оширишдаги воситалар ва усуллар, машғулот ва мусобақа юкламасининг оптимал динамикаси; – тайёргарлик даражасининг илмий-методик ва тиббиёт билан таъминланиши; Мусобақа фаолиятининг тактикаси деганда, тактик ҳодисаларда техник усулларни қўллаш, беллашув вазифа-ларини ечиш учун мусобақа қоидаларидаги тайёргарликнинг ижобий ва салбий характерларини ва муҳит ҳолатини ҳисобга олган ҳолда мақсадга йўналтириш услуби деб тушунилади. Ҳар бир спорт туридаги тактик вазифаларни ечиш усули ўзига хос ва мусобақа қоидаларига, спорт техникасини хусусиятларига, спорт турининг анъанавийлигига, спортчи-нинг тажрибасига боғлиқ. Тактика беллашувнинг, стартнинг (жанг, якка кураш, қувиш, маҳкам ушлаш) ва ҳолатнинг мақсадларига мос келиши мумкин. Тактиканинг хусусияти, аниқланган спорт

турига ва беллашувнинг ўзига хослигига кўра индивидуал, гуруҳлашган ёки командали бўлиши мумкин (1987). Гимнастикада, оғир атлетикада, сувга сакрашда, акробатикада, тоғ чанғи спортида, енгил атлетикада спорт-чилар бир хил вақтда мусобақалашмайдилар ва уларнинг чиқиши қуръа ташлаш орқали белгиланади. Бу турдаги тактиканинг ўзига хослиги шундаки, бунда мусобақалар ўзаро муросасизлик билан ўтади. Югуриш, енгил атлетикани эстафета старти, сузиш, тоғ чанғи спорти, велосипед спорти ўзининг мусобақа фаолия-тидаги рақиблар билан курашишида бир хил вақтда бошланиши билан характерланади. Қиличбозлик, бокс туридаги яккакураш турларидаги мусобақаларда, тактикани олиб боришда ўхшашлик бор. Рақиб билан муносабат, жойнинг камлиги, спорт кон-фликтларини тез ўзгариб туриши спортчи олдига катта вазифани қўяди. Футбол, баскетбол, волейбол, хоккейда эса тактика яна ҳам мураккаблашиб кетади. Спортчи фақат рақиб жамоа билан муносабатда бўлмай, балки жамоадаги шериклари билан ҳам ҳамжиҳат бўлиш керак. Мусобақа фаолиятида, яккакураш ўйинларида спортчи ўзи учун аниқ бўлган шароит билан танишиб қолмасдан, балки рақибини унга номаълум бўлган қарорини ҳам билиш керак. Яккакураш ва ўйинларда қатнашувчи спортчилар мусобақа шартларида, аввал бўлиб ўтган беллашувлардаги ҳолатлар билан таниш бўладилар. Яккакураш ва ўйин спортларида мураккаб тактика ҳолатида пайдо бўлган қийинчиликлар вақтининг камлиги, жойнинг чегаралан-ганлиги, ахборотни етарли эмаслиги, ҳаракат бошланиши-нинг ноаниқлиги кабилар аниқланади ва уларни ҳар хиллигидан қатъий назар қарор қабул қилинади. Юқоридаги камчиликлар, бир–бирига қарама–қарши бўлган рақиблар учун махсус уюштирилади ва бу ҳатолар жамоа ичида ҳам юз бериши мумкин. Бу камчиликлар спортчи руҳий ҳолатига зўр беради, асаб мускуллари жараёнини кучайтириб юбо-ради.

Рақиб томони ни нг малакаси ҳамда, индивидуал томонлардан ташқари, тактик алгоритмли ва эвристикали бўлиши мумкин. Алгоритмли тактика – аввалдан режалаштирилиб ва амалга ошириши керак бўлган ҳодиса. Кураш давомида спортчи доимо рақибига нисбатан беллашувда ҳаракатчан бўлиши керак. Бундай ҳолатларда спортчи ҳаракатни олдинроқ режалаштириб, техник-тактикани аниқлаб, тез ҳаракат қилади. Эвристикали тактика – спортчининг яккакурашда пайдо бўлган ҳолатга боғлиқ таъсирида қурилади. Баъзан мусобақаларда мураккаб х одисалар кутилмаганда пайдо бўладики, спортчи бунга тайёр бўлмай қолади. Бундай ҳолатларда спортчи дарров ҳолатни тушуниб, унга ҳаракат қилиши керак. Бу эса ҳаракатнинг энг мураккаб варианти ҳисобланади. Спорт ва курашдаги ҳамма ҳаракатлар тайёргарликка, ҳужум қилишга, ҳимоя қилишга қаратилади. Ҳаракатларнинг тактик йўналиши хақиқий ёки қалбаки бўлиши мумкин. Спортда тактик ҳаракат анъавий ёки янги бўлиб, спортчиларни индивидуал хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда мураббий томонидан ишланади. Спорт мусобақалари жараёнида рақиблар билан бўлган беллашувда доим ахборот алмашиб туради. Ҳар бир спорт қатнашчиси рақибларга нисбатан ҳақиқатни яширади ёки ёлғон маълумот беради. Ниқобланишнинг ҳақиқий нияти, ёлғондан тайёрланиш, ёлғондан ҳужум қилиш ёрдамида рақиб томон тасаввурини ўзгартириш. Бу эса мусобақа фаолиятининг ҳимояланиши тактикаси ҳисобланади. 6.Мусобақа фаолиятидаги техника Ҳар бир спорт туридаги спорт натижалари кўп сонли усуллар ва ҳаракатларнинг бир тизимига бирлашишидан амалга ошади. Бу усул ва ҳ аракатлар мусобақа фаолиятидаги спорт турларининг техникаси деб қаратилади. Спортда мусобақалар техникаси қуйидагиларга йўлланади:

– бир метр ва ундан юқори ўлчамдаги натижаларга эришиш; – шакл ва тизимлар ҳ аракатини аниқлашдаги мезонлар; – сўнги натижага эришиш: гол уриш, тўп киритиш, шайба уриш. Спортчи техникаси кинематик, динамик, рит м ик характеристикали турларига бўлинади. Техниканинг кинематик характеристикаси фазо вақтда ҳосил бўлади. Уларга фазовий, вақтли характеристикалар киради. Спортчининг гавдаси ва унинг бўлимларини фазода - ги жойланиши ва ҳолати, траекторияси ф а зовий техниканинг характеридир. Вақтли характеристика усуллар, ҳаракатлар ва уларнинг қисмини узоқ вақтда бажарилишига тегишлидир. Тезлик ва тезланиш усулларни, ҳаракатларни бажаришдаги спорт машқларини техникасида фазовий – вақтли характе - ристикага тегишли бўлади. Техниканинг динамикали характеристикаси спортчи гавдаси аъзоларининг бир-бири билан, атроф-муҳит ва спорт асбоблари билан ўзаро ҳ аракатида намоён бўлади. Кучнинг асосий характерлари: кучнинг катталигида, кучнинг вақтида, кучнинг векторида, кучнинг импульсида бўлади. Техниканинг ритмик характеристикаси спорт машқ - ларида вақт ва фазодаги ҳодисани ҳаракат кучайишини тарқатиш ритм – рационал акцентида ҳ осил бўлади. Спорт - чининг ритм ҳаракати интеграл параметрлар сифатида кўрилади ва спортчининг спорт-техника махорати даража - сини характерлайди. Техниканинг ритмик характери хусусиятларига мисол қилиб, спортнинг мураккаб техникали турларидан бўлган шестдан сакрашни оламиз. В.М.Дьячков беш фазали тизимга эга бўлган таянч босқичли шестдан сакрашда яъни, вис-замах, мах-гуруҳлаш, гавдани эгиш, тортилиш, қўлга таянган ҳолда букиб ёзиш қўлларни букиб ёзиш да ўрнатди. Бу ушбу турнинг мусобақа фаолиятидаги техник характеристиксини ритмини аниқлаш (ж адвал ).

Спортчиларнинг мутахассислигига боғлиқ бўлган шестдан сакрашдаги техника ритмини динамик характеристикаси. ж адвал Тайёргарлик босқичи Фаза Такомилла штиришни бошланиш и Олий натижаларга эришиш % мс % м с Вис-замах 8 ,5 11 4 7 ,8 1 06 Мах- гуруҳлаш 3 8,0 50 9 3 9,4 5 34 Тортилиш 1 6,0 21 5 1 3,2 1 79 Қўлга таянган ҳолда букиб ёзиш қўлларни букиб ёзиш 1 7,4 23 3 1 5,6 2 11 Таянч б осқичини умумий давомийлиги 1 00 13 40 1 00 1 355 Беллашув фаолияти жараёнларида спортчига бир қатор гантиб қўядиган омиллар таъсир қилади. Бу эндоген ва экзоген деб аталади. Эндоген гангитувчи омиллар: ҳ аяжонланиш, гипоксия, чарчаш ва жаро ҳ ат олиш

ҳ исобланади. Экзоген омиллар: мусобақа шароитининг таъсири, ишқибозларнинг ўзини тутиши, беллашув курашига зўр бериш ҳ исобланади. Юқори тоифали спортчилар беллашувга қатнашишда ва яхши техникаларни кўрсатишда катта тажрибага эгадирлар. Улар мураккаб конфликтли ҳолатларга яъни, чарчоқ ва гангитувчи омилларга қарамасдан мусобақа босқичларига жавобгар бўладилар ва юқори натижаларни қўлга киритадилар. Спортнинг техник тури, ҳ аракат ва ҳодисанинг махсус тизимидаги диалектик хусусиятларни ҳ аратерловчи бутун - лик дифференциациалаш, бир хиллик ҳамда алоҳидалик, мўътадиллик ва вариантлилик. (Донсой 1969.) Атроф – муҳит шароитларига мослашишни сезгирлик билан идрок қилиш спорт техникасида координацион механизмни ўзгарувчанлигини аниқлайди. Буни ҳисобга олиб, Д.Д.Донской (1969) техник характерни мўътадил номоён бўлишини спорт турларида туркумларга бўлиб уч гуруҳга ажратди: 1. Мўътадилликка даҳлдор бўлган спорт турини кинема - тик характеристикада намоён бўлиши (спорт ва бадий гимнастика, конькида фигурали учиш, синхрон сузиш, сувга сакраш). 2. Мўътадилликка даҳлдор бўлган спорт турининг дина - мик характеристикада н а моён бўлиши (енгил атлетика, сузиш, оғир атлетика). 3. Мусобақа ҳ олатига мос келувчи динамик ва кинема - тик характердаги спорт тури ни нг доимий ва вариатив ўзгариши (спорт якка курашлари ва ўйинлар). Спортчининг мусобақа фаолияти доимий ва тез ўзгарувчан спорт тўқнашувлари ҳолатида ўтади. Бундай ҳолатларда спортчилар ғалабага қаратилган турли х ил ҳ аракатларни қўллайдилар. Спортчилар мусобақаларда қўллаётган ҳ аракат имко - ниятлари асосан, якка курашларда ва ўйинларда жуда катта. Масалан: футболда 640 та ҳ аракат қўлланади (Люкшинов, 1964). Е.И.Огуренковнинг (1969) яқиндан жанг қилиш техникасини тасвирлашда, боксда якка уришда 70 та ва ундан кўп усулни, 30 та усул эса, рақиб билан жанг қилаётган пайтда ишлатилади.

Спорт ва бад и ий гимнастикада, фигурали учишда, сувга сакрашда мусобақа комбинацияларидаги турли хил бир - лашган вариантлар қўлланади. Енгил атлетика дисциплина - ларидаги мусобақа машқларида техник тузилиш вариант - ларининг бажарилиш сони жуда кўп. Мусобақа ҳолатларининг саноқсиз кўп вариантлари мавжуд лекин, ҳар бир ўхшаш ҳаракатларни кераклисига ўз муносабатларини билдириш керак. Мусобақа фаолиятининг стереотипли ҳ аракатини бир қатор спорт турларида ишлаб чиқиш мураккаб лекин, якка курашларда ва ўйинларда мақсадга мувофиқдир. Агар спортчилар ёки мураббийлар стереотип ишлаб чиқишнинг шу йўли билан кетганларида муваффақиятга эришмаган бўлар эдилар. Спортчи ҳар сафар ўзига яхши таниш бўлган рақиби билан учрашганда, бир хил ҳ аракатдан фойдаланганда ҳам ҳеч қачон фазовий-вақтли характеристикаларни ҳ аракатини ҳудди шундай аниқ қайтара олмайди. Агар спорт беллашувларида фақат битта қатнашув - чининг ҳ аракатларини кузатсак, унинг рақибини кўролмай - миз. Спортчи бажараётган ҳ аракат турини аниқ айтгани - мизда ҳам унинг тактик ҳолатларини аниқлай олмаймиз. Бунинг биргина имконияти спортчи ҳаракатининг техник характеристикасини ва структурасини тасаввуримиз бўйича аниқлаймиз. Ҳаракатнинг тактикага мансублигини ўрнатиш учун, беллашувнинг фақат биргина қатнашчисини эмас балки, унинг рақибини ҳам кўриш муҳим. Ўқитиш ва машғулотлар жараёнини мукамаллаш - тиришда «усул» , «ҳаракат» тушунчасини фарқлаш керак. Ҳ аракат тизимининг характери билан фарқланувчи лекин, тактика , яккакураш ҳолатидан ташқарида олинган спортчиларнинг маҳсус вазияти ва ҳаракати усул деб аталади. Спорт туридаги ҳар бир истисослашган ҳолат ва ҳаракат-ларни характери яқинлиги билан ҳаракат вазифаларидаги шартларни бажариш ва ечиши билан туркумларга ажратилади. Масалан: спортчилар фаолиятидаги якка кураш ва ўйинларидаги хусусиятларига кўра, учта гуруҳга бўлиш мақсадга мувофиқдир. Булар: дастлабки вазият;

ўрин ўзгартириш; асосий ҳаракат. Дастлабки вазиятда, спортчининг ҳамма ихтисослашган ҳолатларини киритиш мумкин. Маслан: тик туриш, қуролни ушлаш, ракеткалар, клюшкалар (қиличбозлик, теннис, хок - кей), тўплар (спорт ўйинлари), курашдаги усуллар. Ўрин ўзгартириш гуруҳига майдонда гиламда, рингда жойлашиш усулларини қамраб олади. Албатта , ҳар бир спорт турига ўрин ўзгартиришнинг ўзига хос томонлари бор. Асосий ҳаракатга, урушлар, чалишлар, йиқитишлар, айлантиришлар, ташлашлар, санчишлар, тўп ташлашлар, тўп уришлар киради (Келлер,1987). Турли ҳил усуллар бирор тактик вазифаларни қарорини ечиш учун, алоҳида ёки бошқалар билан биргаликда қўллаш мумкин. Бир хил усул билан беллашув ҳолатида пайдо бўлган турли тактик вазифаларни ечиш мумкин. Масалан: боксдаги уруш усули, қиличбозликдаги санчиш усули каби ҳужумнинг ҳар хил турларини тайёр - гарлик учун ишлатиш мумкин. Аниқ тактик вазифаларни ечишда қўлланилаётган усул ёки бир нечта усуллар ҳаракат ҳисобланади. Мусобақа техник фаолиятини ажралиб турадиган хусусиятлари шундаки, яккакурашчилар ва спортчилар (қиличбозлар, боксёрлар, волейболчилар, гандболчилар, футболистлар, хоккейчилар) ўзларининг рақиблари билан восита ёрдамида алоқа қиладилар. Қиличбозлар рақиблари билан қурол ёрдамида, футболчилар, волейболчилар, баскетболчилар, гандболчилар тўп билан, тен н ис ва хоккейчилар тўп, шайба, ракетка, клюшкалар ёрдами билан беллашадилар. Бундай ҳолат мусобақа вазиятидаги идрокни ва рақиблар, шериклар муносабатини мураккаблаштиради. Мусобақа жараёнида спортчи аниқ техник-тактик модел образини яратади яъни, ҳар хил спорт қуроллари, клюшкалар бошқарувчи етакчи ролни бажаради. Қуроллар, клюшкалар, ракеткалар, тўплар, боксёрча қўлқоплар

спортчининг қўли ёки оёғини давоми сифатида сунъий масофа рецептор ролини ўйнайди. 7. Мусобақ а фаолиятининг тузилиши Спортчининг энг юқори натижаларга эришиши беллашув фаолиятининг тузилишини аниқловчи омиллардан биридир. Беллашув ҳаракати инсонларнинг бошқа ақлий иш фаолиятига ўхшаб, мақсадли, воситали, натижали бўлади. Мақсад – модел бўлиб, спортчининг беллашув фаолия-тида натижага эришиш учун ҳаракати. Восита – спортчининг олдига қўйилган мақсадларига эришишдаги усуллари ва ҳаракатлари. Натижа – беллашув фаолиятидаги аниқ спорт турида эришилган ютуқлар. Беллашув фаолияти спортда, спорт учун бутунлай хос бўлган бош характеристика жараёнида; спорт турлари гуруҳи учун умумий характеристика жараёнида; алоҳида спорт туридаги ўзига хос характеристика даражасида кўриб чиқи-лади. Спорт натижаларини тизим ҳосил қилиш омиллари даражасини кўриб чиқишдан ташқари ўз навбатида иккита гуруҳ компонентларидан иборат бўлади: таъминлаш ва амалга ошириш. Бош характеристика даражасидаги беллашув фаолияти компонентлрини та ъ минланиши, спортчи гавдасини тузи - лиши ва унинг организм тизимидаги муҳим функционал имкониятлар ҳисобланади. Амалга ошириш компонентлари спортчининг техник-тактик маҳорати ва унинг жисмоний ва руҳий тайёргарлик даражаси ҳисобланади. Спорт турининг гуруҳлаш даражаси, аниқ спорт турида, дисциплинасида, беллашув компонентлари туридаги ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, таъминлаш ва амалга оширишни аниқлаштиради. Масалан: спринтерча югуриш ёки конькида тез югуришдаги спорт натижалари, стартнинг

эффектлилигига, старт югуришининг тезлигига, оралиқ тезликнинг даражасига, юқори финишни ушлаш қобилиятига боғлиқ. Таъминлаш компонентининг бу асосий кучи: вақтнинг оддий ва мураккаб таъсири, антиципациянинг тезлик таъсири, мушак кучларининг импульси, мушак қисқариши - нинг тезлиги, алактат анаэроб жараё ни нинг қуввати, лактат анаэроб жараён н инг қуввати ҳисобланади. Амалга ошириш компонентлари эса: старт техникаси ва югуриши, ҳаракатнинг амплитудаси ва частотаси, бурилиш - лардаги югуришнинг эффектлилиги, финишни енгиб ўтиш-даги чарчоқни руҳий енгиш ҳисобланади. Ҳар бир спорт туридаги таъминлаш ва амалга ошириш омилларини та ҳ лил қилиш, мусобақа фаолиятининг натижаларидан келиб чиққан ҳолда характерларини аниқ - лайди. – мавсумий спорт турларида масофа тезлигининг дара - жаси, турли масофаларни бир теккисда кесиб ўтиш, бурилишларни эффектлилиги (сузишда), қайрилишлардан ўтишда (конькида югуриш спорти) чидамлиликни пайдо бўлиши катта аҳамиятга эга. – мураккаб координацияли спорт турида етакчи элемент алоҳида спорт турларининг ўзига хослигида аниқланади яъни, спорт ва бади и й гимнастикада, фигурали учишдаги юқори мураккабли элементлар сони, қийинчиликлар коэффиц и енти, артистлилик. – отиш спорт туридаги – сериялар натижаси, мўлжалга олиш вақти, ўртача отиш, ўрта нуқтага тегишни сақлаш; тоғ чанғиси, – чана ва бобслей спорт турида – тезликни кучайтириш эффекти, ўртача тезлик, трассани бир текисда эгаллаш, бурилишлардан ўтишнинг эффектлилиги. Спорт ўйинларида ва яккакурашларда етакчи маънони ҳ ужум қилиш ва ҳимоя қилиш ҳаракати, унинг натижа - вийлиги, ҳар хиллиги каби характеристикалар эгаллайди (Платонов – 1986; Новиков, Шустин – 1993).

Беллашув фаолиятининг параметрларини характер - ловчи компонентлари ўзаро боғлиқ ва такомиллаштиришда дифференциал баҳолашни талаб қилади. Беллашув фаолиятининг турли компонентларидаги эффектлиликни мавсумий тезлилик-кучлилик спорт турида яна ҳам содда ва оддий баҳолаш мумкин. Қисқа масофага югуришдаги беллашув фаолиятининг тузилишини тўрта компонентларга ажратиш мумкин: 1) старт хабарига таъсирининг тезлиги яъни, югурув-чининг ўқ отилишидан кейинги биринчи ҳаракати; 2) старт югуришининг сифати, вақт бўйича белгиланган 30 м масофани паст стартда югуриш; 3) югуришнинг абсолют тезлиги; 4) финишнинг эффектлилиги яъни, масофа охиридаги югуриш тезлигининг даражасини баҳолаш. Ҳар бир кўрсаткич 100–200 м га югуришдаги спорт ютуқлари натижасига таъсир қилади. Спорт масофаларига югуришдаги жаҳоннинг энг кучли спортчилари билан биргаликда таҳлил қилганимизда айтилган характеристи- калар тузилишида сезиларли фарқ борлигини билинади. Баъзи спортчиларда старт югуришига нисбатан абсолют югуриш тезлиги юқори; бошқаларида эса тезлиги нисбий оз, лекин, старт ёки финиши эффектли. Шундай спортчилар борки уларнинг беллашув фаолиятидаги ҳамма компонент-ларининг маҳорат даражаси бир хил бўлади. Беллашув фаолиятининг ҳар хил тузилиш вариантлари яккакураш турларида намоён бўлади. Масалан: охирги йилларда юнон-рим курашидаги беллашув фаолияти учта асосий вариантларга бўлинади: – техникавий; – кучлилик-тезлилик; – функционал. Техникавий типдаги курашчилар аралаш усулини қўллаш ҳисобига ғалабага эришадилар.

Кучлилик-тезлилик типи эса юқори эффектли якка усулни ва яхши ҳимоя ҳисобига ғалабага эришадилар. Функционал типдаги курашчилар ҳаракатнинг юқори жадаллиги ва яхши ҳимоя ҳисобига ғалабага эришадилар. (Новиков, Шустин – 1993). Бундай ўхшаш ҳолат билан биз беллашув фаолияти тузилишини тахлил қилганимизда ва қиличбозлик, бокс, дзюдо, эркин кураш каби спортнинг бошқа яккакураш турларига тўқнаш келамиз. Беллашув фаолиятидаги спортнинг аниқ турларида билимни ҳар томонлама тузилишини, унинг таъминланиш ва амалга ошириш омиллари, функционал имкониятлари ва техник-тактик ёритилиши мос келишини мавжудлиги берилган натижаларни амалга ошириш учун шарт-шароит яратади. Инсоннинг ҳар қандай мураккаб ҳаракати унинг қабул қилиб олишига, қайта ишлашига ва олинган асосларни ҳаракатга мос келишини кўрсатишга боғлиқ. Маълумотлар муҳити марказий асаб системасига таъсир қилади, спортчи характери фаолиятига шарт қўяди ва беллашувнинг эффектлилигини аниқлайди. Спортчи фаолиятининг натижавийлиги (ихтисоси билан бир қаторда техник, жисмоний, тактик, руҳий тайёргарлиги) қабул қилинган ахборотнинг характерига, унинг қайта ишлаш вақтига ва мос келувчи таъсирнинг гавдалантиришга, ўзига хос таффаккурнинг тезлигига ёки мос келишига боғлиқ. Беллашув кураши шароитидаги вақт ва фазонинг танқислиги ахборот қайта ишлаш ва қарор қабул қилиш идрокини қийинлаштиради. Шундай қилиб, спорт беллашув фаолиятининг хусусиятлари инсон ҳаракатларининг функционал тузилиш-ларидан келиб чиқади ва унинг ўзига хос хусусият-ларини аниқлайди. 1) рақибнинг ёлғон ва ниқоб ёрдамида берган маълу-мотларини қабул қилиш;

2) ахборотни қайта ишлаш фазо ва вақт танқислигидаги лимит шароитида қарор қабул қилиш. 3) рақибнинг жадал қаршилик кўрсатишига қарамасдан қарор қабул қилиши. Спортчи учун мусобақа фаолиятини характерловчи томони шундаки, у нафақат унга маълум бўлган курашнинг ҳолатларини билиш керак, балки унга номаълум бўлган рақибини ҳолатларини ҳам билиш керак. Бир қатор спорт турларида ҳолатни доимий ўзгариб туриши, вақтнинг чегараланиши, маълумотларнинг камлиги, ҳаракат бошланишининг ноаниқлиги каби мусобақанинг экстремал шароитлари ҳам аниқланади ва спортчи бу қийинчиликларни енгиб ўтиш учун қарор қабул қилиш керак. Мусобақа вақтида бўладиган ҳолатларни олдиндан билиш керак, бунга спортчининг мутахассислиги ва тажрибасининг кўплиги ёрдам беради. Мусобақа курашларидаги қарама - қаршиликлар спорт-чи хиссиётлари кам таъсир қилади, лекин техник – тактик ҳаракатни нотўғри бажариш спортчи руҳиятига ёмон таъсир қилади. Беллашув фаолияти ҳолатида доимо низом бўлади, чунки икки рақиб спортчи ёки жамоалар биргина мақсад учун яъни ғолиблик учун курашадилар. Беллашув фаолиятида спортчининг ташвишланиш, хурсанд бўлиш, қайғуга чўмиш, қониқиш, хафа бўлиш, қийналиш, оғирлик, енгиллик каби ҳиссий туйғулари пайдо бўлади ва бу туйғулар беллашув давомида ўзгариб туради. ( жадвал) Беллашув фаолиятини бошқариш Беллашув вақтида спортчи катта ишлар билан яъни техник-тактик ахборотлар билан, руҳий ҳолатлари билан тўқнашишига тўғри келади. Бу ахборотлар ҳар бир мусобақа ва якка кураш ҳолатларида спортчи олдида турган вазифаларга мос келиши керак. Ахборотни қабул қилиш ва

қайта ишлаш фазо ва вақтнинг танқислигини характерловчи ҳолатлар мусобақаларда келишмовчиликларни оғирлаштиради (Келлер 1987). Машғулот ва мусобақа шароитида олий тоифали футболчининг юрак қисқаришини частотаси (10с) (Келлер 1987). ж адвал Ф ао - лият т уриРазминкада ю риш Разминкада ю гуриш М аш ғулонинг асосий қисмида ю гуриш Тўпсиз ю гуриш Тўпни ш ерикка узатиб ю гуриш М аш ғулотнинг асосий қисмида тўпни киритиш Тўпни жойидан жуфтликда узатиш Ҳ аракат ҳолатида тўпни узатиш Дарвозага зарба билан якунланадиган ҳаракатда тўп узатиш М аш - ғулот 1 3- 23 2 0- 25 2 5- 27 2 0- 25 2 5- 28 2 5- 28 2 0- 24 2 4- 2 6 2 4-26 Н 1 2 2 2 2 2 2 2 2

азора т ў йинл ари 6- 21 1- 22 6- 38 5- 29 6- 29 5- 30 3- 25 5- 26 5-27 К аленд ар ў йинл ари 2 0- 25 2 2- 27 2 6- 30 2 7- 32 2 7- 31 2 6- 32 2 4- 26 2 5- 27 2 6-29 Якка кураш спортини кузатганда, биз фақат унинг ташқи томонини, яъни қатнашчиларнинг бир-бири қарши бўлган мақсадларини, ҳаракатни турли характерини, ўзаро муносабатнинг натижасини, аниқроғи, спортчиларнинг бир- бирига қарши курашини кўрамиз. Якка курашга ташқи томондан қараганда жиддий мазмундан иборат аниқ ҳолатларда, усуллар ҳақидаги шакл-лардан тузилган тактик режада кўрилади. Беллашув қатнашчиларининг ўзаро бир-бирига муноса-батини рефлекс таъсир этиш деб қараш мумкин. Бу ерда «рефлекс» сўзи ҳар – бир беллашув қатнашчилари фикрида ўз рақибини ўйлайди, мунозара қилади. Шунинг билан бирга спортчи мусобақада хаёлан рақибини асосий ҳолатини, ҳаракатини аниқлайди. Бундан ташқари, спортчи фаолиятига: масалан, шартлар, ҳолатлар, асосий беллашувни бориши, беллашувнинг қоидалари ва тизими, масштаби, спортчи учун мусобақанинг муҳимлиги каби омиллар таъсир қилади. Шунингдек, беллашувни вазияти, мусобақалашаётган томоннинг морфоконституционал хусусиятлари, жисмоний тайёргарлик даражаси, руҳий ҳолати, тажрибаси, техник-тактик томондан таъминлангани, рақиб усули каби

реал ҳолатларни ҳисобга олиш керак. Ҳар бир санаб ўтилган омиллар спортчи фаолияти учун зарур ва унинг келажакдаги тақдирини ҳал қилади. Ҳамма омиллар йиғиндисини В.С.Келлер (1987) аниқлаб, «плацдармга» ўхшатди, яъни плацдарм – беллашув фаолияти характерини ҳисоблаб туриб, спортчини техник-тактик ҳаракатга йўллашда муҳим омиллардан биридир. Шуни ҳисобга олиш керакки, спортчи хаёлида плацдармни схемага ўхшатади. Амалиётда асосли плацдарм билан схемани тўлиқ мос келиши кузатилмайди чунки, схемада доим янглишиш мумкин. Бундан ташқари, беллашув ҳолатларини тез ўтиши туфайли спортчи келаётган ахборотни ҳамма имконият-ларини дарров қабул қила олмайди. Бироқ, схема қанчалик плацдармга яқин бўлса, ҳаракатнинг юқори натижавий- лигига, техник-тактик қарорларни кўпроқ қабул қилиш имкониятларига эга бўлади. Спортчи кўпгина омиллардан яъни, плацдарм ҳолатини аниқлашдан, яккакурашдан, беллашувлардан бирини танлаб олишга ҳаракат қилади чунки, буларнинг таъсири ғалабага етаклаши мумкин.

Адабиётлар: 1. Матвеев Л.П. Основы общей теории спорта и системы подготовки спортсменов. Киев, 1999. 2. Петрунев А.А. и др. Подготовка квалифицированных борцов классического стиля. Красноярск, 1988. 3. Платонов В.Н. Общая теория подготовки спортсменов в олимпийском спорте. Киев, 1997. 4. Современная система спортивной подготовки. Под. ред. Суслова Ф.П. и др. -М., 1995. 5. Теоретическая подготовка новых спортсменов. Под. ред. Буйлина Ю.Ф. и др. - М., 1981.

Похожие

Спорт курашида саралаш

Спорт фаолиятини моделлаштириш

Спорт машғулотларида назорат

Спорт мактабларида ва умумтаълим мактабларида спорт ишларининг узига хослиги

Спорт курашида тадкикот услублари