Спорт фаолияти вактида организмнинг физиологик холатининг динамикаси - Физическая культура - Рефераты

Спорт фаолияти вактида организмнинг физиологик холатининг динамикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

93 KB

Спорт фаолияти вактида организмнинг физиологик холатининг динамикаси. Режа: 1. Старт олди холати. 2. Шайланиш. 3. Ишга киришиш. 4. «Ўлик нуқта» ва «иккинчи нафас олиш». 5. Турғунлик холати. 6. Чарчаш. 7. Кайта тикланиш.

Чиниқиш ва мусобақа мобайнида бажарилаётган машқлар таъсирида спортчи организмининг функционал холатида сезиларли ўзгаришлар содир бўлади. Бу ўзгаришларнинг ўтиши давомида учта давр фарқланади: 1) Старт олди. 2) Асосий 3) Тикланиш. Старт олди холати – мускул иши бошлангунча организм функциялари кўрсаткичларида бир қатор ўзгаришлар содир бўлади. Бу ўзгаришлар бажариладиган фаолиятга организмни тайёрлайди. Старт олди ўзгаришлар бир неча минут, соат ва хаттоки кун олдин юзага келиши мумкин. Старт олди холатида организмнинг турли функционал тизимларида ўзгаришлар содир бўлади. Бу ўзгаришлар ишни бажаришдаги ўзгаришларга ўхшаш бўлади. Нафас харакатлари тезлашади ва чуқурлашади, газлар алмашинуви тезлашади, юрак уришлар сони ва чукурлиги ортади, қон босими ортади, сут кислотасини мускул ва қондаги концентрацияси ортади, тана харорати кўтарилади ва хоказо. Шундай қилиб организм бўлажак ишни муваффақиятли бажариш учун кандайдир «ишчи» даражага кўтарилади. Бу ўзгаришлар ўзларининг табиатига кўра шартли рефлекслар ва гармонлар таъсирида келиб чиқадиган жавоб реакциялари хисобланади. Мусобақа ўтадиган жой, вақт ва у хақидаги сўзлар шартли қўзғатувчилар хисобланади. Старт олди ўзгаришларнинг даражаси спортчи учун мазкур мусобақаларнинг қанчалик даражада ахамиятли эканлигига боғлиқ. қондаги катехоламинларнинг ва бошқа гармонларнинг таъсири натижасида жигарда гликогенни, ёғ деполарида ёғларнинг парчаланиши тезлашади, натижада қонда глюкоза ва эркин ёғ кислоталарининг миқдори ортади. Старт олди ўзгаришларнинг даражаси айрим холларда машқлар бажараётган вақтдагина яқин бўлади. Старт олди холати спортчининг мехнат қобилиятчанлигини кўп томондан таъминлайди. Аммо хар қандай холатда хам спорт олди ўзгаришлари мусобақа натижаларига ижобий таъсир кўрсатмайди. Шу сабабли старт олди холатини учта шакли фарқланади:

1. Жанговар тайёрлик холати. 2. Старт қалтираши. 3. Старт апатияси. Жанговар тайёргарлик холатида спортчи етарли эмоционал қўзғалиб, спорт натижасининг юқори бўлишини таъминлайди. Старт қалтираши спортчи организмда кескин қўзғалиш щосил қилиб, мусобақа натижасининг ортиши ёки камайишига олиб келади. Старт апатияси старт олди холатида ўта кучли ва давомли қўзгалишни юзага келтириб, депрессия холатига олиб келиши натижасида мусобақа натижасини пасайтиради. Шайланиш (разминка) деганда мусобақага ёки чиниқишга тушишидан аввал машқлар бажариш тушунилади. Шайланишнинг таъсир механизмлари турличадир: 1. Бош мия ярим шарлар пўстлогидаги сезги ва харакат марказларининг қўзғалувчанлигини орттиради. Ички секреция безлари фаолиятини кучайтиради, натижада функцияларни бошқаришни оптимал шароитлари хосил бўлади. 2. Шайланиш кислород етказиб берувчи барча тизимлар фаолиятида иштирок этувчи бўғимлар ишини кучайтиради. 3. Шайланиш тери орқали қон оқишини тезлатади, терлаш чегарасини пасайтиради, натижада танадан иссиқликни чиқариб ташлаш осонлашиб, танани ортиқча қизиб кетишидан сақлайди. Тана хароратининг ортиши, мускулларнинг ёпишқоқлигини камайтиради, уларнинг қисқариб бўшаши осонлашади. Нерв толалари орқали қўзғалишнинг ўтиши тезлашади. Кон хароратининг ортиши оксигемоглабиндан кислороднинг ажралишини осонлаштириб мускулларни кислород билан таъминлашини яхшилайди Шайланиш умумий ва хусусий бўлади. Умумий шайланиш турли хил машқларни бажариш оркали амалга

оширилиб унинг максади тана хароратининг ортиши,марказий нерв тизимини кўзгалувчанлигининг ортиши, кислород ташувчи тизимнинг функциясини кучайишини мускулларда ва бошка аъзоларда метабализм жараёнларини кучайтириш хисобланади. Хусусий шайланиш машқлари иложи борича спорт фаолияти машқларига яқин бўлиши керак. Шундай қилинганда марказий нерв тизими бўлгуси фаолиятга тегишли тарзда созланади. Шайланишнинг давомийлиги, машқларни бажариш тезлиги ва асосий иш билан унинг орасидаги вақт бир қатор омилларга боғлиқ: бажариладиган машқларга, мухим шароитларга, спортчининг эмоционал холатига. Шайланиш билан асосий иш орасидаги вақт 15 минутдан ортмаслиги керак. Шайланишни «тезлик-куч» машкларини бажаришдаги ахамияти катта, айниқса улоқтириш машқларидаги натижага катта таъсир кўрсатади. Узоқ масофага югуриш машқларида шайланишнинг таъсири кам, хаттоки юқори хароратли мухитда терморегуляцияга салбий таъсири кузатилган. Ишга киришиш иш бошлангандан кейинги функционал ўзгаришларни биринчи даври хисобланади. Иш бошлангандан кейин қисқа вақт давомида функционал тизимлар фаолияти кучайиб, шу ишни бажариш имконияти яратилади. Ишга киришиш даврида қуйидаги жараёнлар содир бўлади: 1) Харакатларни ва вегетатив жараёнларни бошқариш учун нерв ва нерв гуморал механизмлар созланади; 2) Секин-аста харакатлар координацияланади; 3) Мускул фаолиятини таъминловчи вегетатив функциялар талаб даражасида ишлай бошлайди. Ишга киришишнинг биринчи хусусияти вегетатив жараёнларнинг нисбатан секин кучайиши хисобланади.

Иккинчи хусусияти организм функцияларининг кучайиши бир хилда эмаслиги, яъни харакат аппарати вегетатив тизимларга нисбатан тез ишга киришади. Учинчи хусусияти шуки, бажарилаётган ишнинг қуввати билан ишга киришишнинг тезлиги орасида тўғри чизиқли боғлиқлик мавжуд. Иш қанчалик тез бажарилса, организм функцияларининг кучайиши хам шунча тез бўлади. Масалан, Кичик аэроб қувватли машқларни бажарганимизда 7-10 мин., ўрта қувватли иш бажарганда 5-7 мин, максимал аэроб қувватли ишни бажарганда 1,5-2 минутдан сўнг кислород истеъмоли етарли даражага кўтарилади. Тўртинчи хусусияти шундан иборатки, бир хил иш бажарганда чиниққан спортчилар ишга чиниқмаганларга қараганда тезрок кириб кетади. Иш бошлангандан кейин ишлаётган мускулларга кислороднинг етиб бориши орқада қолади. Натижада мускуллар ишни бошида асосан энергияни АУФ ва КФ нинг парчаланишидан олади. Кислородга талаб билан унинг мускулларга етиб бориши орасида ишнинг бошланишида фарқ юзага келади. Уни кислород дефицити деб атаймиз. Кичик, ўрта ва субмаксимал қувватли аэроб иш вақтида кислород дефицити иш тугагунча қопланади. Максимал олди қувватли ишнинг кислород дефицитининг кўп кисми, максимал қувватли ишнинг кислород дефицити тўлалигича кайта тикланиш даврида таъминланади. Чиниққан спортчиларда кислород дефицити оз бўлганлиги туфайли қайта тиланиш тез бўлади «Ўлик нуқта» ва «иккинчи нафас олиш » Тез ва давом этадиган иш бошланганидан кейин бир неча минут ўтгандан сўнг чиниқмаган одамларда алохида холат содир бўлади. Бу холат «ўлик нуқта» деб аталади. Бу холатда одамнинг нафас харакатлари тезлашади ва қийинлашади, кўкрак қафаси қисилади, бош мия қон томирларининг урилиши сезилади, мускулларда оғриқ хис қилинади ва ишни тўхтатиш хохиши содир бўлади.

Бундай холатнинг келиб чиқишига сабаб кислородга бўлган талабнинг қондирилмаганлиги хисобланади. «Ўлик нукта» дан чикиб кетиш спортчидан катта иродани талаб қилади, яъни ишни тўхтатмасдан давом этилса, бирданига қандайдир енгиллик хис этилади. Бу холат нафас харакатларининг яхшиланиши билан намоён бўлиб, «иккинчи нафас олиш» деб аталади. «Иккинчи нафас олиш» даврида кислород истеъмоли, карбонат ангидридини ажралиши бироз камаяди, қоннинг кислоталилиги ортади, нафас харакатлари сони камайиб, чукурлиги ортади. Тургунлик холати – аэроб қувватли машқларни бажарганда ишга киришишдан кейин турғунлик даври бошланади. Кичик аэроб қувватли иш бажарганда кислород истеъмоли тезлиги иш бошланганда бирданига кўтарилиб, қандайдир бир даражада бир неча ўн минут ўзгармай туради. Бундай иш бажарганда кислородга талаб тўлалигича қондирилади. Бу холатни хақиқий турғунлик холати деб атаймиз. Ўрта, субмаксимал ва максимал олди қувватли машқлар бажарилганда кислород истеъмоли тезлиги бирданига ортган даврдан кейин, кислород истеъмоли оз бўлсада ортишда давом этади. Бу даврни нисбий турғунлик холати деб аталади. Албатта, бундай машқларда кислород қарзи юзага келади. Унинг катталиги ишнинг қувватини катталиги ва давомийлигига боғлик бўлади. Ишнинг қуввати қанча катта бўлса ва иш қанча узоқ давом этса, кислород қарзи шунча кўп бўлади. Максимал аэроб қувватли машқларни бажарганимизда қисқа ишга киришиш давридан кейин кислород истеъмоли кислороднинг максимал истемоли даражасига кўтарилади. Кислород истеъмоли машқ бажаришнинг охирига келиб бироз пасайиши мумкин. Шу сабабли, максимал аэроб қувватли иш бажаришнинг иккинчи даври ёлгон турғунлик холати деб аталади. Анаэроб қувватли машқларни бажарганда турғунлик холати деярли кузатилмайди, факат ишга киришишни кўрамиз холос.

Аэроб қувватли машқлар бажарилганда юзага келадиган хақиқий, нисбий ва ёлгон турғунлик холатлари даврида етакчи физиологик кўрсаткичлар аста секинлик билан бир томонга қараб ўзгаради. Ўзгариш иш қанча қувватли бўлса шунча тез бўлади ва аксинча. Шундай қилиб, кислород истеъмоли кислородни максимол истемолини 50% ортиқ бўлган аэроб қувватли машқлар ва барча анаэроб қувватли машқларни бажараётганида хақиқий турғунлик холатини кўриш қийин, кислород истеъмоли ва бошқа функциялар секин асталик билан бир томонга ўзгариб туради. Бундай ўзгаришлар организмнинг иш бажаришга адаптацияланишини мураккаб динамикасини кўрсатади Чарчаш – организмнинг жисмоний иш бажариши натижасида тизимлари ва аъзоларида юзага келадиган ўзгаришлар бўлиб, уларнинг натижасида ишни давом эттириш имконияти қолмайди. Мехнат қобилиятчанлик вақтинча пасаяди. Турли хил оғирликдаги машқларни бажараётганда у ёки бу физиологик тизимларнинг иштироки хар хил бўлади. Хохлаган машқни бажараётганимизда энг кўп ишлайдиган тизимларни фарқлашимиз мумкин. Уларни асосий ёки етакчи тизимлар дейилиб, уларнинг функционал имкониятлари машқларни талаб даражасида бажарилишини таъминлайди. Хар хил машқларни бажарганда чарчашнинг келиб чиқиш сабаблари турлича бўлади. Улар иккита тушунча билан боғлиқ бўлади. Биринчиси чарчашни локализацияси – яъни қайси етакчи тизимларнинг функционал ўзгаришлари чарчашни келтириб чиқаради. Иккинчиси, чарчаш механизми – етакчи функционал тизимларнинг фаолиятидаги аниқ ўзгаришлар таъсирида юзага келади. Чарчашнинг локализацияси, хар қандай машқни бажарганда 3 та асосий тизимда бўлиши мумкин: 1) Бошқарув тизими – марказий нерв тизими, вегетатив нерв тизими ва гармон – гуморал тизим. 2) қон, қон айланиш ва нафас тизимлари – мускул фаолиятини вегетатив таъминлайди.

3) Ижрочи тизим – харакат аппарати. Хар қандай машқни бажарганда уни бошқарувчи нерв марказларининг функционал холатида ўзгаришлар бўлади. Айниқса, бош мия ярим шарларининг пўстлоғида жойлашган нерв марказлари чарчаши тез юзага келади. Чарчаганлик хиссиёти хам марказий нерв тизими билан боғлиқ бўлади. Вегетатив нерв тизими ва ички секреция безлари фаолиятининг ўзгариши хам чарчашнинг сабабчиси хам бўлиши мумкин. Вегетатив таъминлаш тизими ишлаётган одам организмини кислородга бўлган эхтиёжини таъминлай олмаслиги сабаб. Ижрочи тизим – мускулнинг чарчаши мускул толларидаги ўзгаришлар хам, нерв-мускул синапслари ёки электро-механик алоқалар фаолиятининг ўзгариши хисобига юзага келади. Ўтган асрдаёк чарчаш механизмини тушунтирувчи назариялар келтирилган эди: 1) Энергия манбаларининг камайиб кетиши.. 2) Моддалар алмашинуви натижасида захарли моддаларнинг кўпайиши. 3) Кислород етишмаслиги. Турли хил машқларни бажарганда юзага келадиган чарчашнинг келиб чиқишида юқоридаги механизмларнинг ахамияти турлича. Анаэроб машқларни бажарганда мускул чарчашининг ривожланиши мускуллардаги фосфогенларнинг миқдори камайиши мухим ахамиятга эга. Максимал ва максимал олди қувватли иш бажарганда ишнинг охирида АУФ нинг миқдори 30-50%, КФ – 80-90% га пасаяди. Бундан ташқари ишлаётган мускулларда ва жигардаги гликогеннинг миқдорини камайиши анаэроб ва максимал аэроб қувватли машклар бажарганда чарчашнинг келиб чиқишига сабаб бўлади. Максимал ва максимал олди қувватли оғирликдаги аэроб машқлар бажарганда энергия манбаи углеводлар хисобланади. Субмаксимал қувватли аэроб машқларни бажарганда мускул гликогенини ишни бажаришни асосий энергия манбаи хисобланади. Мускул гликогени миқдорининг камайиши

чарчашни келтириб чиқарса, иш бажаришдан воз кечишга олиб келади. Ўрта ва кичик қувватли аэроб машқларни бажарганда мускуллардаги гликоген билан бирга ёғлар хам энергия манбаи бўлиб хизмат қилади. Шундай килиб, турли спорт машқлари бажарганда чарчаш қаерда ривожланади ва уни механизми хар хил йўл билан тушунтирилади. Максимал анаэроб қувватли машқларни бажарганда чарчашнинг ривожланишида марказий нерв тизими нерв мускул тизимидаги жараёнларнинг ахамияти катта. Жуда тез ишлаётган мускулларда фосфогенларнинг миқдори камаяди ва натижада чарчаш содир бўлади. Ишни энергия билан таъминлашда фосфогенлар билан биргаликда ишлаётган мускуллардаги гликоген хисобланади. Гликогеннинг сут кислотасига парчаланиши ва унинг қонга ўтиши марказий нерв тизими фаолиятига ёмон таъсир кўрсатиб, чарчашнинг келиб чиқишига сабаб бўлади. Субмаксимал анаэроб қувватли машқларни бажарганда чарчашнинг келиб чиқиши асосан сут кислотасининг мускулларда ва қонда кўпайиши натижасида, қонни ва мускулларни pH пасайишига олиб келади. Бу эса марказий нерв системаси фаолиятининг бузилиши ва чарчашнинг ривожланишига сабаб бўлади. Максимал аэроб қувватли машқларни бажарганда чарчаш асосан кислород транспорти тизимининг имкониятлари билан боғлик. Кислород етишмаслиги чарчашни келтириб чиқаради. Максимал олди анаэроб қувватли машқларни бажарганда хам кислород таъминоти чарчашнинг юзага келишида асосий рол уйнайди. Чарчаш юрак-қон томир системаси фаолиятининг сусайишига кўпроқ боғлиқ бўлади. Гликогемолиз натижасида қонда ва ишлаётган мускулларда сут кислотаси миқдорининг ортиши хам чарчашнинг келиб чиқишига сезиларли таъсир кўрсатади. Ўрта аэроб қувватли машқлар бажариш хам асосан кислород транспорти тизимига катта талаблар кўяди. Мускул ва жигар гликогенининг кўп сарфланиб кетиши натижасида конда глюкозанинг микдори камайиб,

марказий нерв тизими фаолияти бузилади. Тана харорати ортиши тери орқали қон айланишининг кўпайиши ва ишлаётган мускуллардан қон оқишининг камайишига олиб келади. Натижада мускулларга кислород етишмаслиги уларнинг чарчашига сабаб бўлади. Кичик аэроб қувватли машқларни бажарганда, чарчаш асосан ўрта қувватли машқларни бажаргандаги сабабларга кўра келиб чиқади. Фақат келтирилган сабаблар секинроқ ривожланади. Асосан кўп миқдорда ёғлар парчаланади ва унинг натижасида тўла оксидланмаган моддалар хам чарчашнинг келиб чиқишига сабаб бўлади. Қ айта тикланиш машқларини бажариб бўлгандан кейин, уларни таъминлаган функционал тизимлар фаолиятида сусайиш юзага келади. қайта тикланиш натижасида кераксиз моддалар чиқариб ташланади, энергия захиралари, оқсиллар, ферментларнинг етишмаётган қисми тикланади. Кайта тикланиш организмни иш олди холатига қайтарибгина қолмасдан, организмнинг функционал имкониятларини орттиради, яъни чиниқтирувчи самара кўрсатади. Иш тўхташи билан турли хил функционал тизимлар фаолиятида ўзгаришлар юзага келади. қайта тикланиш даврини 3 фазага бўлиш мумкин: 1) Тез қайта тикланиш. 2) Секин қайта тикланиш. 3) Суперкомпенсация (ўта қайта тикланиш). 4) Узоқ қайта тикланиш. Қ айта тикланишнинг умумий қонуниятлари қуйидагилардан иборат бўлади. Максимал анаэроб ишдан кейин тикланиш бир неча минут давом этса, марафонча югуришдан кейин бир неча кунгача давом этиши мумкин. Иккинчидан хар хил функцияларнинг қайта тикланиши бир вақтда бўлмайди, яъни айрим функциялар тез тикланса, айримлари жуда секин тикланади. Учинчидан, қайта тикланиш даврида мехнат қобилиятчанлик ишдан аввалги холатга қайтибгина қолмасдан, ундан ортиб кетиши хам мумкин. Мускул иши вақтида организмнинг кислород захираси, фосфорли моддалари,

углеводлари ва ёғлари сарфланади. Ишдан кейин улар тикланиши керак. Ёғлар қайта тикланмайди. Кислород карзини тиклаш, организмнинг кислород истеъмолини кўпайтириш хисобига бўлади. Иш тугагандан кейин, кислород истеъмолининг тезлиги дастлабки 2-3 мин юқори бўлиб, кейин секинлашади ва тахминан 30-60 минутдан сўнг дастлабки холатга қайтади. Кислород қарзининг тез кисми ишлаган мускуллардаги фосфогенларни қайта тиклаш, вена қонидаги кислород миқдорини ўрнига келтириш ва миоглабинни кислород билан тўйинтиришга йўналтирилади. Кислород қарзининг секин даври қондаги ва тўқима суюқлигидаги сут кислотасини тугатишга қаратилади. Истеъмол қилинаётган кислород жигарда сут кислотасидан гликоген синтезига хамда скелет ва юрак мускулларида сут кислотасининг оксидланишига сарфланади. Иш тўхташи билан, бир неча секунд мускуллар ва қондаги кислород захиралари тикланади. Фосфогенлардан АУФ жуда тез тикланади, сарфланган АУФ, КФ 70% иш тугагандан кейин 30 секунд ичида, қолган кисми бир неча минутда қайта тикланади. Бу жараён кислород ёрдамида амалга ошади, агар мускулга қон келиши тўхтатиб кўйилса, КФ қайта тикланмайди. Чиниқмаган эркакларда кислород қарзининг тез қисмининг максимал катталиги 2-3, чиниққанларда 7 литргача бўлади. Гликогеннинг қайта тикланиши, дастлабки маълумотларга кўра, сут кислотасидан иш тугугандан кейин 1-2 соат ичида амалга ошади. Аммо хозирги вақтда гликогенни қайта тиклаш 2-3 кунгача давом этиши аниқланди. Унинг қайта тикланиши иш давомида қанчалик кўп сарфланганлигига ва истеъмол қилинаётган овқатларнинг таркибига боғлиқ. Масалан, Ишлаётган мускулларнинг таркибидаги гликоген миқдорининг ѕ қисми ёки тўла тугалланганда унинг қайта тикланиши доимий овқатланиш таркибида 70% углеводлардан иборат бўлганда бир кунда тамомланади. Кейинги 2-3 кун давомида гликогеннинг миқдори дастлабки холатга нисбатан 1,5-3 марта ортиқ бўлиши мумкин.

Сут кислотасини – қайта тикланиш даврида ишлаган мускуллардан, қондан ва тўқима суюқлигидан тозаланади. Сут кислотаси қанча оз хосил қилинган бўлса, шунча тез тозаланади. Масалан, максимал оғирликдаги иш бажаргандан кейин хосил бўлган сут кислотасини йўқ қилишга ўтириб дам оладиган бўлсак 60-90 мин кетади. Лекин тикланиш вақтида енгил иш бажарилса (секин югуриб), сут кислотасини йўқотиш сезиларли даражада тезлашади. Сут кислотаси қуйидаги йўллар орқали йўқотилади: 1) Карбонат ангидрид ва сувгача оксидланади, тахминан 70% шу йўл билан амалга ошади. 2) Мускуллар ва жигарда қайтадан гликогенга айланади. 3) Оқсиллар синтезланади (10%). 4) Сийдик ва тер орқали организмдан чиқариб ташланади. Кислород қарзининг секин қисми асосан сут кислотасини йўқотишга сарфланади. Чиниқмаган одамларда бу қисм 5-10 литрга, спортчиларда 15-20 литрга етади.

Адабиётлар 1. Спортивная физиология. Под ред. Я.М. Коца – М. 1986 2. Физиология человека. Под ред. Н.В. Зимкина – ФиС, 1970 3. Н.А. Фомин. Физиология человека. – М., Просвещение, 1982 4. Н.А. Бернштейн. Физиология движений активности. – М., 1990 5. Ю.В. Верхошанский. Основы силовой подготовки спортсмена. М., 1970 6. Н.В. Зимкин. Физиологическая характеристика силы быстроты и выносливости. 8. М.,1966

Похожие

Айрим спорт турларининг физиологик характеристикаси

Спорт кураши тренерининг касб-педагогик фаолияти

Жисмоний тарбия ва спорт машғулотларининг умумий физиологик қонуниятлари

Жисмоний машқлар ва спорт билан шуғулланишнинг физиологик характеристкаси

Харакат малакаларини шакллантириш ва спорт техникасини ўрганишнинг физиологик асослари