Ўрта ёшли ва кекса кишилар организмининг баъзи бир физиологик хусусиятлари - Физическая культура - Рефераты

Ўрта ёшли ва кекса кишилар организмининг баъзи бир физиологик хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80 KB

Ў рта ёшли ва кекса кишилар организмининг баъзи бир физиологик хусусиятлари Режа: 1. Организм аъзолари ва тизимлари функцияларининг ёшга қараб ўзгариши 2. Моддалар ва энергия алмашинуви. 3. Ў рта ёшли ва кекса кишилар организмига жисмоний машқ қилишнинг таъсири

Одатда ўрта ёшли ва кекса кишилар ёш нуқтаи назаридан физиоло гияда 4 даврга бўлиб ўрганилади. 1. ўрта ёшли 45 – 59 ёш 2. Кексалик 60 – 74 ёш 3. Қарилик 75-90 ёш 4. Узоқ умр кўрувчилар – 90 ва ундан юқори. Ёшнинг бу даврлари шартли бўлиб ёшга қараб организмнинг мор - фологик, биокимёвий ва физиологик хусусиятлари ҳар хил бўлади. Шу сабабли кишининг биологик ёки тақвимий ёшга тўғри келмаслиги мум кин, баъзи кишилар ёшига нисбатан кексароқ ёки тескарисича бўлиши ҳам мумкин. Ҳар хил социал – иқтисодий шароитлар, оптимал ҳаракат режими, жисмоний машқлар билан мунтазам шуғулланиб бориш, мақсадли тиб биёт хизмати кишининг биологик ёшини чўзиши мумкин. Вақт ўтиб борши билан кексариб бориш ҳар бир тирик орга низмга хос хусусиятдир, уни тўхтатиш мумкин эмас. Кексариш сабаблари ҳали охиригача аниқланган эмас, шунга қарамасдан бу борада бир нечта ғоялар мавжуд, шулардан бири «шлак» назариясига кўра организм ҳаёт давомида ўзини – ўзи заҳарлаб бориши сабабли қарийди. Хусусан йўғон ичакда жуда кўп микроблар тўпланиб ўзларидан заҳарли моддалар чиқариб туради, оқибатда орга низм заҳарланиб боради ва кексаради. Бошқа фикрларга кўра организмнинг кексаришига сабаб ундаги қисмларнинг ейилишидир, қанчалик организм кўп ва тез ишласа унинг тўқималари шунчалик тез адо бўлади. Лекин бу фикр унчалик тўғри эмас чунки фаол ҳаёт кечириб, кўп ишлайдиган олимлар бош мия нерв ҳужайраларининг бошқа касбдаги кишиларга қараганда кўп ишлашига қарамасдан узоқ йиллар яшаши аниқланган. Учинчи фикрга кўра ҳар бир одам туғилганида унинг маълум «энер гия заҳираси» бўлади, уни кўп сарфласа кам яшайди, иқтисод қилиб сарфласа

узоқ вақт яшайди. Ҳозирги кунга келиб бу ғояларнинг барчаси тўлиғинча тўғри эмаслиги исботланган. Кексаришда асосий сабаб ҳужайра цитоплазмаси янгиланиши нинг секинлашиб боришидир. Кексариб борган сари организимда дис симиляция ассимиляцияга қараганда кучайиб боради. Кексаришда яна марказий нерв тизими ва эндокрин безларда бўладиган ўзгаришлар муҳим ўрин тутади. Айниқса гипоталамусда кузатиладиган нуқсонлар туфайли гипофиз иши яхши бошқарилмай қолади, натижада барча ички секреция безлари ва нерв тизими фаолиятида кузатиладиган бошқариш ва муҳитга мослашиш издан чиқиб киши кексариш оқибатида ўз фаолиятини бир текис секнилаштирмайди, масалан, буйракларда ок сидланиш жараёнлари 11% га камайганда, юрак мускулларида бу кўрсатгич 28% жигарда эса 34% ни ташкил қилади. Организм аъзолари ва тизимлари функцияларининг ёшга қараб ўзгариши Марказий нерв ва сенсор тизимлар. И. П. Павлов таълимоти бўйича ёш ошиб борган сари унинг олий нерв фаолиятида тубдан ўзгаришлар содир бўлади. Булар қўзғалиш, тормозланиш жараёнлари ва уларнинг бир-бирига янги шартли рефлекслар анча қийинчиликлар би лан ҳосил қилинади, дифференцировкали тормозланиш юзаки бўлади ва ҳоказо. Кекса кишиларда янги динамик стериотипнинг ҳосил бўлиши учун ёш организимга қараганда 2-3 баравар нисбатан кўп вақт сарф бўлади. Кексаликнинг бошланиши дастлаб нутқда сезилади, гапириш нинг латент (яширин) даври анча чўзилаган бўлади. Яна кекса одамлар комплекс қитиқлагичларга етарли даражада эътибор бермай қўяди. Ҳар хил қитиқлагичларга нисбатан жавоб реакциялари секинлашган бўлиб нисбатан кўп вақтни талаб қилади. Одам руҳиятида у кексарганда кейин тез аччиқланиш, паришонхотирлик ва руҳий, ҳиссий беқарорлик пайдо бўлади. Киши кексарган сари унда сенсор тизимларнинг функ цияси пасайиб кетаверади, масалан кишида кўриш ўткирлиги сусаяди, рангни ажратиш

поғона кучи ошиб кетади кўриш майдони қисқаради. Эшитиш анализатроларининг функцияси (эшитиш, товушга қараб те гишли нуқтани аниқлаш ва ҳоказо) 35 ёшдан кейин пасайиб кета бош лайди. Ҳаракатнинг сифаткўрсатгичлари. Кесалик даставвал кучга салбий таъсир кўрсатади. Тана мускулларидан гавдани ростлайдиган мускул ларнинг кучи 35-51 ёш орасида 163 кг дан 129 кг гача пасаяди. Айниқса мускулларнинг нисбий кучи камайиб кетади (бунга тана массасининг кексалик натижасида ёғлар ҳисобидан кўпайиш асосий сабабчидир). Айниқса мускулларнинг нисбий кучи камайиб кетади (бунга тана мас сасининг кексалик натижасида ёғлар ҳисобидан кўпайиш асосий са бабчидир). Ҳаёт давомида кам ишлайдиган мускуллар тез «қарийди», бунга қорин бўшлиғи мускуллари мисол бўла олади(шу сабабли ҳам кексарган ва қорин мускулларини чиниқтирмаган одамларда чурра тушиши ҳоллари тез-тез учраб туради). Ёшнинг ошиб бориши билан тана мускулларнинг массаси камайиб боради, масалан 30 ёшда у ўртача 35,8 кг-ни 70 ёшга борганда эса бор йўғи 22,8 кг ни ташкил қилади. Кексалик яна тезликнинг кескин камайиши билан характерла нади. Ҳаракат тезлиги 30 ёшда кейин камая бошлайди. Ёшларда ҳаракат реакцияси вақти ўртача 0,14-0,18 сек. бўлса, кекса одамларда у 0,28-0,54 сек-га тенг. Кекса одамларда яна турли хил мускул фаолиятига нисбатан чидам - лилик ҳам пасайиб кетади. Қуйидаги жадвалда статик иш бажа ришининг ёшга қараб пасайиб кетиши келтирилган. Ёшга қараб статик иш вақтининг камайиб бориши, (қўл динамомет рида максимал иш бажари шининг 50% га тенг юклама билан ишлаш). Ёш Ишлаш вақти 30-35 115,0 40-45 115,0 50-55 96,5 58-65 85,9

58-65 ёшларга келиб йигитларда кузатиладиган статик ишга чидам - лиликнинг ўртача 75% қолади. Кексарган сари аниқлик талаб қиладиган ҳаракатлар қийин бажари - лади, чаққонлик камайиб кетади. 41-45 ёшдан бошлаб саватчага тўп тушириш каби аниқ ҳаракатлар ёмонлаша бошлайди. Моддалар ва энергия алмашинуви. Ёш ошиб борган сари моддалар ва энергия алмашинувининг тез лиги пасайиб боради. Бу айниқса маълум қилинадиган О 2 ҳисобида кўринади, (қуйидаги жадвалга қаранг). Тинч турганда турли ёшдаги кишиларнинг кислород ўзлаштирилиши (1 кг. тана массасига нис батан 1 минут давомида). Ёш Кислород қабул қилиниши (мл) 40 3,5 50 3,1 60 3,3 70 3,2 80ва ундан юқори 2,6 Кислород ўзлаштирилишининг кексайганда камайиши биринчи дан тўқималарнинг кислородга нисбатан талабнинг пасайиб кетиши ва иккинчидан оксидланиш жараёнини тезлаштирувчи ферментлар фаол - лигининг кучсизланиб кетиши билан тушунтириш мумкин. Гликолиз (гликогеннинг кислородсиз парчаланиши) жараёни ҳам кекса одам ларда кучсизланиб қолади. Оқсиллар алмашинуви кучсизланишини қуйидаги мисолда аниқ кўриш мумкин, одатда 20 см 2 юзада жароҳат 20 ёшлиларда 31 кунда, 40 ёшлиларда 55 кунда, 60 ёшлиларда 10 кунда битади (оқсилллардан янги ҳужайралар ҳосил бўлиши тезлигининг пасайганлиги учун). Энергия алмашинувининг кучсизланиши кекса кишилар жисмоний иш қилиши билан улар қонида шакар миқдорининг тез камайиб кетишида кўриш мумкин. Нафас олиш. Кексайиб борган сайин ташқи нафас олиш функ цияси пасайиб боради. 60 ёшдан кейин ўпка тириклик сиғими қарийиб 2 баравар

пасаяди. Шу билан бирга кексайиб борган сари нафас олиш частотаси тезлашади, нафас олиш чуқурлиги пасаяди, кислороднинг максимал қабул қилиниши камаяди ва ҳокоза. Кексариб қолган одам ларда нафас олиш унумдорлиги сезиларли даражада пасаяди. Агар ўспирин организмда 100 мл О 2 ўпкага кирган 2,0-«5 л ҳаводан ажратиб олинса, кекса одам учун шунча О 2 ажратиб олишга камида 3-4 л ҳаво керак. Юрак қон томирлар тизими . Кексариш бошланиши билан орга - низмнинг анаэроб имкониятлари камайиб кета бошлайди. Кислород нинг максимал ўзлаштирилиши 60-70 ёшлиларда 20-30 ёшли эркак ва аёлларда бўладиган кўрсатгичнинг 45-50 % ни ташкил қилади, холос. Қариб борган сари О 2 етишмайдиган шароитда ишлаш шунча оғир бўла бошлайди. Бундай одамлар қонида О 2 нинг камайишига чидамсиз бўладилар, шунинг учун ҳам уларда нафас олишни ихтиёрий тўхтатиб туриш вақти ёш организмларга қараганда анча кам бўлади. Агар ёшлар қонда кислороднинг камайиши 80-84 % боргунча нафас олишни тўхтатиб туриш имкониятига эга бўлсалар, кексалар бу кўрсатгич 88-90 тушиши билан ихтиёрий равишда нафас олишни тўхтатиб туришни тарк этишади. Кексариб борган сари атеросклероз, гипертония хаста ликлари тез-тез учраб туради. Юракда қўзғалувчанлик, ўтказувчанлик қисқарувчанлик пасаяди, юрак мускулларидаги митохондриялар ва уларнинг оксидлантириш хусусиятлари кучсизланади. Яна юрак мус кулларида гликоген захираси ва АТФ ва креатинфосфот каби энергияга бой бирикмаларнинг янгиланиб туриши қийинлашиб қолади. Юрак уриш частотаси камаяди, юракнинг систолик ва минутлик ҳажми озаяди. Кекса кишиларда ўрта ёшли одамларга қараганда юракнинг систолик ҳажми 23 %, минутлик ҳажми эга 24 % камаяди. Қуйидаги жадвалда турли ёшли кишиларда систолик ва диастолик босим ҳақда маълумот келтирилган. Ҳар хил ёшдаги соғлом одамларда артериал қон босими (мм. симоб устуни)

Ёш Систолик босим Диастолик босим 30 – 32 121 72 42 – 44 122 75 51 – 53 126 75 60 – 67 133 77 68 – 69 136 78 Хулоса қилиб айтганда организмнинг кексайиб бориши билан юрак қон-томирлари тизимининг функционал ҳолати пасайиб кетаве ради. Шунинг учун ҳам бу ёшда жисмоний юкламанинг меъёридан кўп берилиши анча хавфли ҳисобланади. Урта ёшли ва кекса кишилар организмига жисмоний машқ қилишнинг таъсири Меъёрий жисмоний юклама бажариб туриш ўрта ва кекса ёшли одамлар соғлигини сақлашда ва уларнинг мазмуни серунум ҳаёт кечи - ришида, ҳамда узоқ яшашида асосий воситалардан биридир. Фаол ҳаракат қилиш бундай одамларда рефлектор йўл билан қон айланиш, нафас олиш, ажратиш аъзолари, ички секреция безлари ҳамда модда лар ва энергия алмашинувига ижобий таъсир қилади. Албатта кекса одамларда жисмоний машқлар билан шуғулланиш ёшни ҳисобга олган ҳолда амалга оширилиши керак, акс ҳолда унинг фойдаси йўқ. Кексая борган сари жисмоний иш бажаришда энергияни иқтисод қилиш пасаяди, шунинг учун ҳам кекса одамлар озгина ишга кўп энер гия сарфлаб тез чарчаб қоладиган бўладилар. 18 – 20 ёшли йигитлар юк кўтариб (штанга) чарчаганларича 230 кг иш бажарган 50 – 60 ёшлиларда бундай меҳнат қилиш натижасида 142 кг иш бажариган холос. Кекса кишилар максимал даражада жисмоний иш қилганларида юрак уриш, нафас олиш функциялари унчалик кучаймайди. Велоэрго метрда максимал юклама бажариш ёш организмда кислород ўзлаштирилиши 4,4 л/минутгача олиб борса, кекса одамларда бу кўрсатгич 2,1-2,5 л/минутдан ошмайди. Уларда юрак уриш частотаси ҳам унчалик ошиб кетмайди.

Кекса кишилар организмига гиподинамия анча кучли таъсир қилади. Уларда синаб кўрилган узоқ вақтли кўрпа – тўшак режими кўпинча ҳаётий жараёнларни пасайтириб юборади. Кекса одамлар жисмоний фаолиятидаги ишнинг унумдор бўлмаслигига асосий сабаб улар юрак қон-томирлари ҳамда нафас олиш тизими функционал ҳолатининг пасайиб кетишидир. Киши қарий бошлаган сари жисмоний юклама бажариб бўлганидан кейин қайтарилиш даври чўзилиб кетаверади. Уларда қайтарилиши даврини тезлатиш мақсадида ишдан кейин баданни енгил уқалаш тавсия қилинади. Кексалар учун энг яхши жисмоний машқ бу циклик ўрта қувватли ишдир (унчалик оғир бўлмаган давомли юриш, чопиш, велосипедда юриш, сузиш ва бошқалар). Бундай ҳаракатлар яна суяк мускул бўғимларини ҳам мустаҳкамлаб, уларнинг давомли ишлашини таъмин лайди. Бу ёшда статик кучланишдан (оғирлик кўтаириш, бирон ноқулай ҳолатда узоқ вақт туриб қолиш) сақланиш керак. Кексалар томонидан бажариладиган жисмоний машқлар уларнинг ёши ҳамда алоҳида хусусиятларарини ҳисобга олган ҳолда бўлиши ке рак. Мана шундай қилинганда уларнинг юрак қон томирлари, нафас олиш тизими ишлари ҳамда моддалар энергия алмашинуви яхшиланиб боради. Бундан ташқари сурункали жисмоний тарбия билан шугулла ниш атрофиялана бошланган мускулларни ўз массасига қайтаради, та нада ҳаракатлар координациясини мукаммаллаштиради.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Руководство по физиологии. Физиология мышечной деятельности, труда и спорта. Изд-во «Наука», Л. 1969. 2. В.С.Фарвель, Я.И.Коц. Физиология челвека (с основами биохимии). Изд-во «Физкультура и спорт». М.1970. 3. В.В.Васильева, Э.Б.Коссовская, Н.А.Степочкина. Физиология чело века. Изд-во «Физкультура и спорт». М.1973. 4. Физиология человека. Учебник для институт физической культуры. Под. ред. проф. Н. Б. Зимкина. Изд-во «Физкультура и спорт». М.1974.

Похожие

Хотин қизлар организмининг ўзига хос физиологик хусусиятлари

Болалар ва ўсмирларда жисмоний машқлар ва спорт билан шуғулланиш

Чидамлиликнинг физиологик асослари

Мускул кучи ва қувватининг физиологик асослари

Чарачаш ва қайтарилиш даврларининг физиологик характеристкаси