Чарачаш ва қайтарилиш даврларининг физиологик характеристкаси - Физическая культура - Рефераты

Чарачаш ва қайтарилиш даврларининг физиологик характеристкаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

74 KB

Чарачаш ва қайтарилиш даврларининг физиологик характеристкаси Режа: 1. Чарчашни олдини олиш йўллари. 2. Чарчашнинг аҳамияти 3.Қайтарилиши даврининг физиологик характекристкаси.

Давомли жисмоний фаолият маълум вақт давом этганидан кейин алоҳида физиологик ҳолатга яъни чарчашга олиб келади. Бунда органи зимнинг иш қобилияти кескин пасайиб, тегишли дам олишдан кейин яна қайтадан тикланади. Чарчаш муҳим биологик жараён ҳисобланади, у фаол ҳолатдир, яъни чарчаш оқибатида рўй берадиган мураккаб физиологик ва биоки мёвий ўзгаришлар оқибат натижада иш қобилиятининг кўтарилиб бо ришига олиб келади. Масалан, машқ қилиб чарчаш ва яхши дам олиш туфайли кишининг меҳнат қилиш қобилияти ўсиб боради, кучаяди. Ба жариладиган жисмоний ҳаракатлар хилма-хил бўлганлиги сабабли чар чаш ва унинг келиб чиқиш сабаблари ҳам турличадир. Масалан, атлети качи билан футболчида юзага келадиган чарчаш физиологик ва биоки мёвий нуқтаи назардан бир-биридан фарқ қилади. Чарчаш жараёнининг механизмлари билан яқиндан танишиш учун эргографда оддий чарчашни синаб кўриш керак. Бунда иш бажари лиши давомида бармоқ кучи пасайиб. Қисқариш амплитудаси ҳамда қисқариш сони камайиб боради. Бу мускул фаолиятида (алоҳида олин ган мускул гуруҳларида юзага келган чарчашда) чарчаш нерв марказла рида, нер-мускул синапсларида ва мускулнинг ўзида юзага келган ўзгаришлар туфайли содир бўлади. Чарчашнинг пайдо бўлишида мускулларнинг қон билан таъминла ниши муҳим ўрин тутади. Статик иш бажаришида мускулларнинг доим бир хил ҳолатда қисқариб туриши туфайли уларнинг қон билан ёмон таъминланиши тез чарчашни юзага келтиради (масалан, оғирлик кўтариш). Узоқ масофаларга югурувчиларда чарчаш нерв тизимидаги марказлар билан ҳаракат яъзоларига орасидаги бошқарув координа циясининг бузилишидан келиб чиқади. Бундай чарчаш юрак қисқаришининг кучсизланиб қолиши, қисқариш сонининг эса кўпайиши ва натижада юрак иши унумдорлигининг пасайиши билан характерланади. Шу боис тананинг кислород билан

таъминланиши па сайиб кетади, қонда анаэроб парчаланиш маҳсулотлари кўпайиб бу ҳол эса ўз навбатида умуий чарчашни чақиради. Танадаги умумий энергетик заҳиранинг камайиши ҳам чарчашга олиб келади, лекин чарчаш бошланиши билан бутун заҳира энергия та мом бўлади деб айтиш нотўгри яна ноқулай ва бошқалар) ҳам чар чашни тезлатиши мумкин. Максимал қувватлаш иш (20-30 сек) бажаришида чарчаш анча тез юзага келади, бунинг асосий сабаби марказий нерв тизимида қўзғалиш ва тормозланиш жараёнларининг жуда қисқа вақт ичида алмашиниб туришидир. Яна шу нарса муҳимки бу хил иш бажарилишида нерв марказларига ишчи аъзолардан-мускуллардан қисқа вақт ичида кўп эфферент импульслар боради. Натижада нерв марказларининг иш қобиляти пасайиб кетади, чарчаш пайдо бўлади. Субмаксимал қувватли иш бажарилганида ҳам шундай чарчаш юзага келади ва нерв марказ лари фаолиятининг пасайиши ҳал қилувчи рол ўрин тутади. Бу хил ишда мускулларда анаэроб парчаланиш кучайиб қонда сут кислотаси ва бошқа қолдиқ моддалар кўпаяди ва бу ҳолат ўз навбатида нерв марказ ларига салбий таъсир этади. Демак субмаксимал қувватли иш бажари лишида чарчаш организм учун ички муҳитнинг ўзгаришидан келиб чиқади. Катта қувватли иш бажарилганида чарчаш асосан кислородга нисба тан юқори қарздорлик туфайли пайдо бўлади. ¡ртача қувватли иш бажариш натижасида юзага келадиган чарчаш та нада углеводлар заҳираси камайиши туфайли содир бўлади. Чунки бунда иш узоқ вақт соатлаб давом этади ва қонда глюкоза камайиб ке тади. Жисмоний фаолият кўп терлаш натижасида спортчи танасида сув ва туз алмашинувининг издан чиқиши ҳам охир оқибатида чарчашга олиб келади, спорт гимнастикаси ва куч ишлатиб бажариладиган ҳаракатда чарчаш мускуллар кучсизланишидан ҳосил бўлади. Статик иш туфайли мускулларининг таранглашиши уларга борадиган қонни кескин камайтиради, натижада тўқималарига О 2 бориши озайиб кетиб чарчаш юзага келади.

Чарчаш бир қатор биокимёвий ўзгаришларга олиб келади, хусу сан бу жараён анча оғир бўлганида кўпгина ферементлар фаоллиги па саяди. Чарчашнинг юзага келишидаги асосий сабабчи нерв марказлари фаолиятининг пасайиб кетишдир. Буни И.М.Сеченов ва Н.Е.Введен ский ва Л.А.Орбели, А.Г.Гинеценский ҳамда И.П.Павлов ўз теши ришларида тўлиқ исботлади. И..М.Сеченов оддий тажрибага (эргографда ўнг ва чап қўл билан ишлаш) асосланиб чарчаш нерв марказлари иш қобилятининг давомли суратда бир хил қитиқланиш таъсирида қўзғалувчанликнинг пасайиши туфайли юзага келишни исботлади. Агар айнан шу ҳарактни бошқарадиган нерв маркази бошқа бирон фаолият билан вақтинча банд бўлса, яна қайтадан иш қобилиятининг тикланиши, баъзан эса олдингисига нисба тан ҳам яхшироқ натижа олинишини кузатиш мумкин. Буни ўнг қўл билан чарчаб қолгунча ишлаб кейин чап қўлни ишлатиб, яна ўнг ишга туширилса натижа олдигисидан ҳам яхши бўлишида кўрамиз. И.М.Се ченовнинг бу ғояси жисмоний меҳнат қилиб чарчаганда ақлий меҳнат қилиш дам олишнинг энг яхши усули (фаол дам олиш) эканлигига ил мий асос бўлиб хизмат қилади. Ёш боланинг кун узоғи югуриб елиб чарчамаслиги ҳам у бир хил ишни узоқ вақт бажариб қолмасдан уни тез-тез алмаштириб туришда деб тушунса бўлади. И.П.Павлов нерв тизимининг чарчашни юзага келтирадиган сабала - рини умумлаштириб, ҳамма чап нерв марказларнинг ўз фаолия тини ҳимоя қилишида, яъни улар маълум вақт фаоллик кўрсаткичдан кейин (келажакда яна ишлаши учун) ўз фаолиятини қўзғалишидан тор мозланишига ўтказади, шунинг оқибатида чарчаш юзага келади деб ту шунтиради. Чарчаш одатда маълум иш бажарилиши билан юзага келадиган жа раён ва у компенсация қилинадиган яъни ўрни қопланадиган ва компенсация қилинмайдиган ўрин қопланмайдиган чарчашларга бўлинади. Чарчашнинг бу турларини тегишли ҳолда ўтиб кетадиган ва ўтиб кетмайдиган чарчаш ҳам деб айтиш мумкин.

Компенсация қилинадиган чарчаш даврида иш қобиляти сезиларли даражада пасайиб кетмайди. Лекин нерв мускул фаолиятида ўзгаришлар кузатилади, натижада ҳаракатнинг таркиби ўзгаради, маса лан давомли югуриш туфайли юзага келадиган чарчаш натижасида ба жариладиган қадам қисқариб боради, лекин бир вақтнинг ўзида иш бажариш яъни вақт бирлигидаги қадам сони ошади. Шундай қилиб, ҳосил бўлган чарчаш туфайли қисқарган қадам уни тезлашиши билан компенсация қилинади. ¡рни қопланади яъни эришилган тезлик сақлаб қолинади. ¡рни қопланадиган чарчашнинг давом этиши спортчининг машқ қилган қилмаганлигига боғлиқ. Спортчи қанчалик кўп машқ қилган бўлмасин, у қанчалик юқори маҳоратли бўлмасин иш бошқарилишнинг маълум вақтига бориб тезлик сезиларли даражада камайиб кетади ва бу нарса компенсация қилинмайдиган, яъни ўрни қопланмайдиган чарчашнинг юзага келганли гини кўрсатади. Бундай чарчаш юзага келганида югуришнинг амалга оширадиган қадам ҳам қисқаради, ҳам сийраклашади. Бу хил чарчашда марказий нерв тизимида ҳимоя қилувчи тормозланиш вужудга келади ва жисмоний фаолият тўхтайди. Чарчашни олдини олиш йўллари. Чарчашнинг олдини олишда даставвал спортчида маҳорат яъни спорт техникаси юқори бўлиши керак. Бундай спортчилар ўз куч ва имкониятларидан оқилона фойдаланиб кам энаргия сарфлаб кўп иш бажарадиган бўлади. Яна тажрибали спортчи иш бажаришида, масалан югуриш даво мида инерция кучларидан ўринли ва маҳорат билан фойдаланиш тез чарчамайдиган бўлади. Масалан узоқ масофага югуриш пайти қисқа вақт давомида бевосита қисқариб иш бажараётган мускуллар таранг лиги бўшаштирилиб спортчи бир оз ўз майлига югуради, яъни дам ол ганидек бўлади, лекин бу пайтида тезлик пасаймайди, фақат таранглик пасайиши туфайли содир бўладиган чарчаш бир оз кейинга сурилади холос.

Чарчашнинг олдини олиш учун амалга ошириладиган омиллардан бири машқ қилиш жараёнини кислород кам бўлган тоғли жойларда ўтказишдир. Бундай машқ қилиш спортчи организимининг ички муҳит шароити маълум меъёрдан ўзгарганда ҳолатда ишлашга ўргатади. Яна иш жараёнида энергия сарфлашни бир текис олиб бориши ҳам чар чашнинг олдини олишда жуда муҳимдир. Спортчидаги руҳий, ҳиссий ҳолатлар ҳам бу борада катта аҳамият касб этади. Ижобий руҳият тез чарчашни олдини оладиган омилдир. Салбий руҳият эса спортчини тез чарчатиб қўяди. Спортчи организимида юзага келадиган чарчашни қуйидаги механи - зимлар асосида тушунтириш мумкин. Биринчидан жисмоний иш бажарилишида ҳаракатни бевосита бошқарадиган нерв марказлари иш ловчи мускуллардан (проприорецепторлардан) доимий суратда им пульслар олиб туради. Бундай иммпульсация нерв марказлари ва ҳаракат аппаратининг функционал ҳолатини ўзгартириб юборади. Иккинчидан мускул фаолиятини бу тўқималарда кузатиладиган кимёвий силжишлар ўзгартириб юборади, бу ҳол ўз навбатида янада кучайишига олиб келади. Учиничидан давомли мускул фаолияти туфайли метаболизм қолдиқлари қонга ўтиб, организм ички муҳитини сезиларли даражада ўзгаришига олиб келади. Тўртинчидан бошқарувчи нерв мараказлари бошқа нерв марказла рига нисбатан (масалан, ички аъзолар фаолиятини бошқарадиган) функционал жиҳатдан анча кучсиз бўлади ва шу са бабли тез чарчаш хусусиятига эга бўлади. Бешинчидан мускул иши даврида ички секреция безларининг фао лияти ўзгаради. Жумладан гипофиз ва буйрак усти безлари дастлаб (иш бошида) анча жадал ишлаб, мускул фаолиятини оширади, Масалан, адреналин кортикостероид гормонлари кўплаб ажралади. Бир мунча вақт ўтиши билан

эса улар ўз имкониятларини максимал сафарбар қилиб қўйиши туфайли мускул фаолиятидан пасайиши кузатилади. Чарчашнинг аҳамияти . Чарчаш қайд қилинганидек спортчи органи - зимида дискоординация (маълум жисмоний фаолиятини амалга ошириш жараёнида, организимидаги барча тизим ва аъзоларнинг мар казий нерв системаси ва эндокрин тизими томонидан тегишли ҳолда бошқариб борилиши координация, унинг издан чиқиши - дискоодина ция), чақирувчи ва вақтинча иш қобилятини пасайтирадиган физиолог ик жараён бўлиб, у муҳимбиологик аҳамиятга ҳам эга. Чарчаш туфайли марказий нерв тизими ва бутун бир организимнинг ўта дармон қуриши ва бу туфайли содир бўладиган қайтирилмас ўзгаришлардан тана сақлаб қолинади. Шу нарса муҳимки чарчашда организимдаги ишга сарфланадиган мавжуд энергия, олдин айтилганидек тамоман тугайди деб хулоса қилиш нотўғри, тегишли миқдордаги заҳира энергия одам чарчаш оқибатида ҳушдан кетиб йиқилганида ҳам тугамайди. Қайтарилиб туриладиган ва унчалик кучли бўлмаган чарчаш организм иш қобилятининг ошиб боришига замин тайёрлайди. Унчалик оғир ул маган чарчашдан кейин дам олиш пайтида тананинг энергия берувчи заҳира моддалари(масалан, АТФ, крентинфосфат, гликоген ва бошқа лар) олдингисига қараганда кўпроқ тўпланади. Бу ҳолат эса навбатдаги машқ пайти организимнинг анча фаол ишлашига олиб келади. Шу йўл билан спорт натижаларининг аста-секин ошиб бориши кузатилади. Чарчаш элементлари кучли бўлганида ҳам, жуда юзаки бўлганида ҳам машқ қилиш мақсадга мувофиқ бўлмайди. Баъзан тезроқ исталган на тижага эришиш учун спортчи ҳаддан ташқари кўп машқ қилиб оғир чарчайди. Бундай машқ қилишдан ижобий натижа кутиб бўлмайди, боз устига спортчи организимида қайтарилмас ўзгаришлар содир бўлиши мумкин. Оқибат натижа унда машқ қилишга нисбатан бўлган иштиёқ йўқолади, мажбурий ҳолда шуғулланиш эса тана функционал ҳолатларда бир қатор салбий ўзгаришларни келтириб чиқариши мум кин.

Қайтарилиши даврининг физиологик характекристкаси. Спорт амалиётида қайтарилиши даври ҳам муҳим физиологик-био - кимёвий жараён бўлиб одатда жисмоний фаолият тўхтаганидан кейин маълум вақт ўтиши билан юзага келади. Қайтарилиши даврида учта муҳим физиологик –биокимёвий ўзгариш содир бўлади. Биринчи сарф қилинган энергия қайта тикланиб унинг ўрни қопланади, иккин чидан моддалар алмашинуви натижасида ҳосил бўлган кераксиз қолдиқлар организимдан чиқарув аъзолар орқали ажралади ва учинчи дан организимнинг ички муҳити тикланади. Спортчиларда қайтарилиши даврининг эртачи ва кечиккан давр лари фарқланади. Агар эртачи қайтарилиши бир нечта минут давом этса, кечиккан қайтарилиши бир неча соат, ҳатто суткалаб давом этиши ҳам мумкин. Қайтарилиш жараёни бир текисда бўлмасдан йўқотилган энергетик ресуруслар дастлаб анча тез, кейинроқ аста-секин тикланади. Қайтарилиши жараёнининг нотекис бориши ишдан кейин орга низм иш қобилятининг қайта тикланишда ҳам яққол кўринади. Одатда иш қобиляти маълум иш бажарилганидан кейин пасайиб, кейин дам олиш жараёнида ўз ҳолига қайтади ва ҳатто олдинги даражадан кучай иши ҳам мумкин. Бу давр иш қобилятининг кучайган даври ёки супер компенсация дейилади. Қайтарилиш жараёнинг турли даврлари ва уларнинг қачон юз бе риши бажариладиган жисмоний ишнинг хусусиятларига боғлиқ. Қайтарилиш жараёнининг турли даврларда ўтиши муҳим назарий ва амалий аҳамиятга эга. Айниқса спортчиларнинг машқ қилиш ҳолатлари қайтарилишининг мана шу суперкомпенсация даврига тўғри келса мақсадга мувофиқ бўлади. Бу давр организм иш қобилиятининг юқори бўлиши билан характерланади ва машғулотлар кучни кўпайишига ҳамда спортчи маҳоратнинг ошишига олиб келади. Қайтарилиш жараёнининг даврий бўлишига асосий сабаб иш бажари - лишини кейин организм умумий иш қобиляти, айрим аъзолар фаолияти ва

моддалар алмашинувининг ҳар хил вақтда дастлабки (бошланғич) ҳолатда қайтаришдир. Спорт амалиётида қайтарилиши даврлари пульсни санаш, нафас олишнинг минутлик ҳажмини аниқлаш, мускуллар ку чини ўлчаш билан аниқланади. Қайтарилиш жараёнини тезлатувчи омиллар. Қайтарилиш жараёнини тезлатадиган омилларга руҳий ёки психоло гик ва тиббий-биологик омиллар киради. Улардан бири И. М. Сеченов томонидан кашф қилинган фаол дам олиш омилидир. Унга кўра кучли чарчалганидан кейин айнан ишда қатнашадиган мускуллар нинг оғир бўлмаган ҳолда ишлатилиши ҳеч ҳаракат қилмасдан турганга қараганда қайтарилиш жараёнини анча тезлатар экан. Фасл дам олиш индивидуал хусусиятига, иш қилиш қолбилятига, чарчаш даражаларига боғлиқ ва ҳар хил жисмоний фаолиятида турлича бўлиши мумкин. Қайтарилиш жараёнида тезлаштирувчи омиллардан уқалаш ва сув муолажалари муҳим аҳамият касб этади. Бунда марказий нерв тизимига кўплаб тери ва проприорецапторлардан кўтарилган импульслар (афферентация) муҳим ижобий рол ўйнайди. Яна бу жараёнда ҳар хил ҳаво аралашмаларидан нафас олиш ҳам фойдали. Қайтарилишни тезлатадиган омиллардан яна бири бу тўла қийматли уйқудир. Яхши ухлаш организм иш қобилиятини тез ва тўлиқ тикланишига олиб келади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Руководство по физиологии. Физиология мышечной деятельности, труда и спорта. Изд-во «Наука», Л. 1969. 2. В.С.Фарвель, Я.И.Коц. Физиология челвека (с основами биохимии). Изд-во «Физкультура и спорт». М.1970. 3. В.В.Васильева, Э.Б.Коссовская, Н.А.Степочкина. Физиология чело века. Изд-во «Физкультура и спорт». М.1973. 4. Физиология человека. Учебник для институт физической культуры. Под. ред. проф. Н. Б. Зимкина. Изд-во «Физкультура и спорт». М.1974.

Похожие

Ациклик ҳаракатларнинг физиологик характеристкаси

Жисмоний машқлар ва спорт билан шуғулланишнинг физиологик характеристкаси

Спорт машғулоти даврларининг ҳусусиятлари

Чидамлиликнинг физиологик асослари

Мускул кучи ва қувватининг физиологик асослари