Кўп йиллик спорт жараёнини такомиллаштириш тизимида спортчиларни тайёрлашнинг асослари - Физическая культура - Рефераты

Кўп йиллик спорт жараёнини такомиллаштириш тизимида спортчиларни тайёрлашнинг асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

148 KB

К ў п йиллик спорт жараёнини такомиллаштириш тизимида спортчиларни та йё рлашнинг асослари Режа: 1. Спорт машғулотининг қонуниятлари ва жисмоний тарбия умумий тамойи лларининг спорт мусобақасидаги хусусиятлари 2. Спортчи умумий ва махсус тайёргарлигининг бирлиги 3. Машғулот жараёнининг узлуксизлиги, юклама ва дам олишнинг зичланган режими 4. Машғулот талабларининг аста-секин ва максимал ортиб бориши 5. Машғулот юкламаларининг тўлқинсимон ўзгариши 6. Машғулот жараёнининг цикллиги 7. Спорт м аш ғулотларининг воси талари 8. Жисмоний машқлар спорт машғулотларининг асосий воситаси сифатида 9. Спорт машғулотлари тизимида тайёргарлик машқлари

Спорт маш ғ улотининг қонуниятлари ва жисмоний тарбия умумий тамойи л ларининг спорт мусоба қ асидаги хусусиятлари Жисмоний тарбиянинг умумий қонуниятларини акс эттирувчи принциплар спорт тренировкасига ҳам таалуқлидир. Юқорида кўриб ўтилган онглилик ва фаоллик, кўргазмалилик, тушунарли бўлиш ва индивидуаллаштириш, систематиклик ҳамда зўрая бориш принциплари ана шулар жумласидандир. Умумий қонуниятлар спорт тренировкасида махсус, ўзига хос формада акс этади. Унда жисмоний тарбиянинг бошқа формаларида бўлмаган специфик қонуниятлар ҳам бор. Бу эса, спор т мусобақасини уюштираётганда, умумий принципларни мазкур жараённинг ўзига хос хусусиятларига мувофиқ равишда аниқ лаштиришни тақозо этади. Юксак к ў рсаткичларга интилиш Замонавий спортнинг қонуниятларидан бири, ҳар хил спорт турларидан ёки бир хил спортни ичидаги турлар бўйича ҳам бир хилда юқори натижага эриша олмайди. Шу сабабли спорт машғулотларида мутахассислиги бўйича спорт машғулотларини чуқур ўтказишни ўйлаш керак. Спорт юксак кўрсаткичларга интилиш ва уларни доимо яхшилаб бориш вазифасини назарда тутади. Жисмоний машқлардан спорт мақсадисиз фойдаланганда натижалар имкон борича юқори даражада бўлиши назарда тутилмайди. Спорт фаолиятида эса мак - симум натижага эришиш мўлжалланилади. Албатта, бу максимум турли спортчилар учун турлича. Умумийлик эса, уларнинг ҳар бири спорт камолоти йўлида мумкин қадар кўпрок натижа сари интилишидадир. Спорт ютуқлари, албатта, шунчаки ўзича муҳим бўлмай, балки куч- қувват, қобилият, ма ҳ орат тараққиётининг аниқ ифодаси сифатида муҳимдир. Юксак спорт натижаларига интилиш шу муносабат билан улкан ижтимоий- педагогик аҳамият касб этади, чунки у инсоннинг энг муҳим ҳ аётий

қобилиятларини энг юқори даражада такомиллаштиришга интилиш деган маънони билдиради. Бундай интилиш спорт фаолиятининг барча ташкилий томонлари ва шарт-шароитлари билан, жумладан, спорт мусобақалари системаси ва орта борувчи рағбатлантириш чоралари билан (бошланғич спорт разряди берилишидан то чемпионлик олтин медалигача ва юксак спорт кўрсаткичлари учун умумхалқ олқишига сазовор бўлишгача) қўллаб- қувватлаб борилади. Юксак кўрсаткичларга интилиш спорт мусобақасини шунга мослаб ташкил қилиш, энг таъсирли (машғулот кўпро қ фойда келтириши маъносида) восита ва методлардан фойдаланиш, ниҳоят даражада чуқур ихтисосланиш йўли билан амалга оширилади. Максимумга интилиш спорт машғулотининг барча ўзига хос белгилари юкламалар юксак даражада бўлиши, юклама ва дам олишнинг цикллиликдан иборат алмашиб туриши ва ҳ оказолар мавжуд бўлишини талаб этади. Спор т машғулотининг юқорида айтиб ўтилган қонуниятлари спортдаги кўп йиллик камолот босқичларига боғлиқ тарзда турлича намоён бўлади. Дастлабки босқичларда спорт билан шуғулланиш асосан умумий тайёргарлик типида ўтказилади, бунда машғулот жараёни спорт ихтисослаштирилишининг ёр қ ин ифода этилган белгиларига эга бўлмайди , олий кўрсаткичларга интилиш узоқ келажак характерига эга бўлади. Организмнинг ёш жиҳатдан шакл - ланиб бориши ва машғулот даражасининг юксала боришига қараб, бундай интилиш то киши фаолиятини чеклаб қўядиган ёш улғашига боғлиқ ва бошқа омиллар содир бўлмагунча тўлиқ равишда амалга оширилиб боради. Юқорида айтилганлардан кўриш мумкинки, ортиб боришнинг умумий принципи спорт мусобақаси соҳасида алоҳида мазмун касб этар экан. Уни спортнинг маълум турида имконият борича максимал даражада камол топишни таъминлаш талаби сифатида тушуниш керак. Бу эса чуқур ихтисослаштириш заруриятни англатади.

Спортда ихтисослашиш спорт фаолияти жараёнида вақт ва куч-ғайрат сарфлашнинг шундай тақсимланиши билан характерланадики, бу спортнинг танланган макзур турини такомиллаштириш учун ғоят қулай бўлгани ҳолда спортнинг бошқа турлари учун бундай бўлмайди. Шу муносабат билан мусобақа уюштиришда индивидуал хусусиятларни ҳ исобга олиш ғоятда муҳимдир. Спортчининг индивидуал мойиллигига мувофиқ равишда ўтказиладиган ихтисослаштириш унинг спорт со ҳ асидаги истеъдодини мумкин қадар тўлароқ намоён этишга ҳамда спорт қизиқишларини қондиришга имкон беради. Аксинча, ихтисоснинг ҳатто, спортчининг шахсий фазилатларига мос келмайдиган бўлиши спортчи ва мураббийнинг кўпгина ҳ аракатларини йўққа чиқаради. Спортда юксак кўрсаткичларга фақат ижодий изланиш шароитидагина эришиш мумкин. Янги спорт ютуғи ҳ амиша у ёки бу даражада кашфиётдир, спортчи имкониятларидан фойдаланишнинг янги усулларини, машғулотнинг янги методларини кашф этишдир. Шунинг учун спортчидан ишга шунчаки онгли муносабатда бўлиш - гина эмас, балки унинг моҳиятига чуқур тушуниб етиш ва шунчалик фаоллик эмас, балки доимий ижодий ташаббус талаб қилинади. Шунинг учун спорт машғулотига раҳбарлик қилишда онглилик ва фаолликнинг умумий педагогик тамойили алоҳида аҳамият касб этиши тушунарлидир. СПОРТЧИ УМУМИЙ ВА МАХСУС ТАЙЁРГАРЛИГИНИНГ БИРЛИГИ Спортда ихтисос л ашиш спортчининг ҳар томонлама ривож - ланишини инкор этмайди. Аксинча организмнинг функционал имкониятларини умумий юксалтириш, жисмоний ва рухий қобилиятларини ҳар томонлама ривожлантириш асосидагина танланган спорт турида мумкин қадар кўпроқ ютуққа эришилади. Спорт амалиётидаги бутун тажриба ҳам, назарий ва экспериментал тадқиқотларнинг жуда кўп маълумотлари ҳам ана шуни

таъкидлайди (А.Н.Крестовников, Г.В.Васильев, Н.Г.Озолин, Л.П.Матвеев, Н.Н.Яковлев, Х.Миттенцвей ва бошқалар). Спорт ютуқлари спортчининг ҳар томонлама тараққий этганлигига боғлиқлигининг иккита асосий сабаби бор. Биринчидан, организмнинг ажралмас эканлиги - унинг барча аъзолари, система ва функциялари фаолият ва тараққиёт жараёнида ўзаро узвий боғлиқдир. Қайси жисмоний сифат кўпроқ, қайсиниси камроқ ривожланиши зарур экани, ҳар қайси спорт турининг ўзига хос нисбатда бўлса-да, бирон жисмоний қобилиятни ғоят юксак даражада ривожлантириши учун организм функционал имконияти умуман юксак бўлиши шарт, яъни ҳар томонлама ривожланиш жараёнидагина бунга эришиш мумкин деган умумий қонуният ҳам ҳ амиша кучда қолади. Иккинчидан, турли ҳаракат малакалари ва маҳоратлари ўзаро ҳамкорликда ишлайди. Спортчи томонидан ўзлаштирилган ҳаракат малакалари ва ма ҳ оратлари доираси қанчалик кенг бўлса (албатта танланган спорт турининг ўзига хос хусусиятларига боғлиқ бўлган маълум меъёрда) ҳаракат фаолия - тининг янги формаларини яратиш ва илгари ўзлаштирилганларини такомиллаштириш учун шунчалик қулай асос мавжуд бўлади. Янги ҳаракат формалари илгари таркиб топган формалар асосида пайдо бўлади ва уларнинг у ёки бу элементларини ўз ичига олади. Хилма - хил ҳаракат координацияларини ўзлаштириш жараёнида бу йўлда учрайдиган қийинчиликларни енга бориш натижасида ҳ аракат фаолиятини яна ҳ ам такомиллаштириш қобилияти, трениров - каланиш ривожланиши яна ҳ ам муҳимроқдир. Демак, спортда такомил топишнинг объектив қонунлари спорт машғулоти чуқур ихтисослаштирилган жараён бўлиши билан бирга, хар томонлама ривожланишга олиб келишини талаб қилади. Шунга кўра спорт тренировкасида умумий ва махсус тайёргарлик бир -бирига маҳкам қўшиб олиб борилади. Шу нарса муҳимки, умумий ва махсус тайёргарликнинг органик ҳамо ҳ англиги фақат спорт такомил л ининг қонуниятларига жавоб берибгина

қолмай, балки ҳамма нарса инсонни ҳар томонлама ўстиришга қаратилган тарбия системасининг умумий қонуният - ларига ҳам мос келади. Шунинг учун умумий ва махсус тайёргарлик бирлигини шахсни ҳар томонлама ривожлантиришнинг умумий принципини спорт машғулотида аниқ ифода этадиган спорт мактабининг энг муҳим принципи деб қараш зарур. Спортчининг умумий ва махсус тайёргарлигини бирлиги деган сўз спорт ютуқларига эришишга ҳамда оқибат натижада спортдан тарбия воситаси сифатида фойдаланишга зиён етмазмай туриб, бу бирликнинг қайсидир томонини машғулотдан олиб ташлаб бўлмайди, демакдир. Умумий ва махсус тайёргарликнинг бирлиги шунингдек, улар мазмунининг бир-бирига боғлиқ эканлиги билан ҳ ам ифодаланади, чунки умумий жисмоний тайёргарликнинг мазмуни, юқорида кўрсатиб ўтилганидек, танланган спорт турининг хусусиятларига қараб белгиланади, махсус тайёргарликнинг мазмуни эса умумий тайёргарлик натижасида пайдо бўлган шарт-шароитларга боғлиқ бўлади. Умумий ва махсус тайёргарлик бирлигини диалектик тарзда қарама- қарши бирлик сифатида тушунмоқ керак. Машғулот вақтида, бу бирлик томонларининг ҳар хил ишга бирдек фойда келтиравер - майди. Ҳар бир аниқ ҳ олатда маълум меъёр мавжуд бўлиб, унинг бузилиши спортда тараққиётга эришишга ҳалақит беради. Бу меъёр танланган спорт турининг ўзига хос хусусиятларига ҳамда бошқа бир қатор шарт-шароитларга боғлиқ. Амалда машғулот жараёнининг айрим этапларида умумий тайёргарликка етарли баҳо бермаслик ҳ олларини ҳам, унга ҳ аддан ташқари кўп ўрин бериб юбориш ҳ олларини ҳам кузатиш мумкин. Бу яна шу билан мураккаб - лашадики, умумий ва махсус тайёргарликнинг оптимал нисбати доимий бўлиб қолмай, балки спорт такомилининг турли этапларида қонуний суратда турлича ўзгариб туради. Ҳозир бу муаммо гарчи тўлиқ ҳал этилмаган бўлса-да, мазкур ўзгаришларнинг асосий тенденциялари аниқлаб чиқилган. Мазкур муаммонинг қандай ҳал этилишини бир йиллик ва кўп йиллик машғулот структурасига тавсиф берилиши муносабати билан қуйида кўрсатилади.

МАШҒУЛОТ ЖАРАЁНИНИНГ УЗЛУКСИЗЛИГИ, ЮКЛАМА ВА ДАМ ОЛИШНИНГ ЗИЧЛАНГАН РЕЖИМИ Спорт машғулоти жараёнининг узлуксизлиги қуйидаги асосий моментлар билан характерланади: 1. Машғулот жараёни танланган спорт турида камолотга эри - шиш мақсадида бутун йил бўйи ва кўп йиллар мобайнида сурун - касига давом этади: 2. Навбатдаги ҳар бир машғулотнинг таъсири бундан илгари - гисининг «изи» устига боради: 3. Машғулотлар ўртасидаги дам олиш интервали иш қобили - ятини тиклаш ва ўстиришнинг умумий тенденциясини кафолат - лайдиган даражада бўлиб, гоҳо иш қобилияти қисман тикланиб етмай туриб машғулот ўтказишга ҳам йўл қўйилади. Сўнгги икки момент айрим маънода бахсли бўлиб, шунинг учун изоҳ талаб қилади. Навбатдаги ҳар бир машғулотнинг таъсири илгаригисининг «изи» устига қўшилиши ҳақида гапирилганда «из» сўзини организмда машғулотлар натижасида юзага келадиган ва оқибат натижада спортчи организмининг иш қобилияти юксалишида, унинг фазилатлари, малакалари ва маҳоратларининг ривожланишида ўз ифодасини топадиган ижобий ўзгаришлар (физиологик, биохимик ва морфологик ўзгаришлар) деб умумий - лашган маънода тушуниш керак. Демак, иккинчи моментнинг маъноси машғулотлар орасидаги интервалларнинг ҳаддан ташқари ў зайтириб юборилишига йўл қўймасликдан, илгариги таъсир этишлар натижаси сақлана боришини таъмин этишдан ва шу йўл билан спорт фаолиятида узлуксиз юксалиш учун шарт-шароит яратишдан иборатдир. Учинчи моментнинг аҳамияти юқорида системалиликнинг умумий принципи таҳлил этилиши муносабати билан йўлакай тушунтириб ўтилган эди. Бунда спорт машғулотлари вақтида юкла - ма билан дам олишни алмаштириб туриш системасининг ўзига хос томонларини таъкидлаб ўтиш

керак. Гап шундаки, спортчининг машғулотлари ҳ амма вақт фақат иш қобилияти тўла тикланган ва «ўта тикланган» шароитда ўтказилавермайди. Вақт-вақти билан иш қобилияти ҳ али тўла тикланмаган шароитда бир неча машғулотлар самарасини жамлашга йўл қўйилади. Бунинг маъноси оранизмга алоҳида юксак талаб қўйиш ва натижада навбатдаги дам олиш вақтида иш қобилиятини жуда юксак даражага кўтаришдир. Кейинги йиллардаги спорт амалиётида ва экспериментал маълумотлар машғулот юкламаларининг бундай режими маълум шароитларда рационал ҳ исобланиш мумкин эканлигидан далолат беради (Л.И.Абросимова, И.Г.Огольцов ва бошқалар). Бунда чарчоқни тамомила қолдириш учун етарли дам олиш, спортчининг олдиндан машқ кўрганлигининг юқори бўлиши, пухта тиббий- педагогик назорати албатта шартдир. Шундай қилиб, умумий қоида - навбатдаги ҳар бир машғулотда спортчини иш қобилиятини тўла тиклаб ва «ўта тиклаб» бўлгандан кейин бошлаш - спорт машғулотида махсус хусусиятга эга бўлади. Бу ерда мазкур қоида ҳар бир машғулотга алоҳида тадбиқ этилиши шарт бўлмай, балки бир неча машғулотлардан иборат машғулотлар сериясига тадбиқ этилади. Бунда ана шу сериялар жамланган улкан битта юклама ҳисобланади. Бу сериядаги машғулотларнинг миқдори ва улар ўртасидаги интервалларнинг катталиги кўпгина шарт-шароитларга, жумладан, машғулотнинг давр ва босқичларига боғлиқдир. Машғулот жараёнининг бундай зичланиши туфайли машғу - лотларнинг умумий миқдори анчагина ортиб, айрим вақтларда (етарли даражада юксак малакали спортчиларда) ҳ афтасига 6 та ва ундан ортиқ мартага етади, албатта. Бунда барча машғулотлар асосий эмас ва юклама жиҳатидан тенг бўлмайди. Уларнинг баъзи - лари олға томон одимлашга, яъни спортчиларнинг янги марраларни эгаллашларига хизмат қилиб, уларга энг юксак машғулот талаблари қўйилади. Биринчи спорт р азряди бўйича натижа кўрсатган ёш спортчилар билан ҳар куни бир марталик машғулот ўтказилса ( ҳ афталик микроцикллар жуда ҳам кам ҳолда 1-2 марта ўтказилади. Юқори

малакали спортчиларда бундай режим олдинги натижани ушлаб туриши мумкин. Шунинг учун улар билан ҳар куни 2- 4 маш-ғулот ўтказилса, ҳафтада 4 - 7 машғулот катта юклама билан ўтказ-илиши керак. Бошқа баъзи машғулотлар эса қўшимча аҳамиятга эга бўлади. Бошқа баъзи машғулотлар эса қўшимча аҳамиятга эга бўлади. Асосий машқлар агар улар чидамлиликни тарбиялашга кўпроқ қаратилган бўлмаса, одатда умумий иш қобилияти тикланган ва ортган шароитда олиб борилади. Қўшимча машғулотлар эса ғоят хилма-хил шароитлара ўтказилиши мумкин, чунки уларнинг маълум қисмидан ҳатто дам олишнинг фаол формаси сифатида ҳам фойдаланилади. МАШҒУЛОТ ТАЛАБЛАРИНИНГ АСТА-СЕКИН ВА МАКСИМАЛ ОРТИБ БОРИШИ Инсон тараққиётини бошқариш жараёнида функционал юкламаларни доимий суратда юксалтириб бориш зарурияти туғилиши юқорида кўрсатиб ўтилди. Бу спорт машғулоти учун ниҳоятда тўғридир, чунки спорт ютуқларининг даражаси (бошқа шароитлар тенг бўлганда) машғулот талаблари даражасига мутано-сибдир. Спорт машғулотлари жараёнида жисмоний юкламалар ҳам, техник, тактик ва ирода тайёргарлиги соҳасидаги талаблар ҳам ортиб боради. Спортчининг тобора мукаммалроқ ва мураккаброқ малака ва кўникмаларни эгаллаб боришга, жисмоний ва маънавий куч-қувватини тобора кўпроқ намоён қилишга сафарбар этадиган вазифаларни изчиллик билан бажариши ана шундан далолат беради. Спорт машғулотларида, жисмоний тарбиянинг бошқа турларидан фарқли ўлароқ, юкламалар аста-секингина эмас, балки максимал суратда ҳам ўсиб боради. «Максимум» сўзини бу ерда спорт билан кўп йиллар давомида шуғулланилганда юкламанинг перспектив кўпая бориши маъносида ҳам, спорт тараққиётининг ҳар бир янги босқичида энг кўп юкламалардан системали равишда фойдаланиб бориш маъносида ҳам тушунмоқ керак. Спорт машғу - лотларининг мазкур хусусияти унинг илмий принципи

сифатида биринчи марта А.Н.Крестовников томонидан таърифланган. Машғу - лот юкламаларининг таъсири остида организмда содир бўладиган ўзгаришларнинг миқдори иш қобилияти «ўта тикланиши»га боғлиқ эканининг топилиши бу принципни тасдиқлаган энг муҳим фақ а т бўлди (Г.Ф.Фольборт, М.Я.Горкин, Д.Матвеевлар ҳамкорликлари билан, Н.Н.Яковлев, Л.И.Ямпольская ва бошқалар). « Максимал юклама » деганда кўпинча « ҳаддан ташқари кўп », батамом чарчатиб ташлайдиган юклама тушунилади. Уни организмнинг функционал қобилиятлари чегарасидаги, ҳеч қачон унинг мослашув имкониятларидан ташқари чиқмайдиган юклама дейиш тўғрироқ бўлади. Агар спортчи машқ қила туриб ўзининг мослашув имкониятлари меъёридан чиқиб, «ҳаддан ташқари чарчаб қолса» ва бунинг натижасида ўта машқ билан чиниққанлик ҳ олатига тушиб қолса, унда мазкур юклама максимал эмас, балки ҳаддан ташқари юклама бўлади. Максимал юклама эса организмга унинг физиологик нормаларига тўла мос тушадиган талаблар қўйиб, машқ билан чиниққанлик энг юқори даражага кўтарувчи омил ҳисоб - ланади. Максимал юкламанинг аниқ ми қ дор ўлчами, табиийки, спортчининг олдиндан қай даражада машқ билан чиниққанлигига, унинг индивидуал хусусиятларига ҳамда спорт турининг хусусиятларига боғлиқ. Масалан, югуришга энди ўрганаётган стайер учун бир машғулотда 10-15 километр атрофида югуриш максимал ҳисобланса, юксак малакали стайерлар бир машғулотда 60 километр ва ундан ортиқ масофани бемалол босиб ўтадилар, кичик разрядли штангачиларнинг машғулотлари вақтида максимал юклама камдан-кам 10 тоннага боради, энг кучли оғир атлетикачилар эса бу миқдорни 20-30 тоннага ва ундан ортиқ даражага (оғирлик категор - иясига қараб) етказадилар. Бунда штанганинг ўртача оғирлиги 130-180 килограмм ва ундан ортиқ бўлади. Ҳозирги замон спорт амалиёти машғулот юкламаларининг рационал ми қ дори ҳақи - даги илгариги тасаввурларни анча ўзгартириб юборди. Инсоннинг имкониятлари ва уларнинг тараққий этиш даражаси энг дадил тахминлардан ҳам юксакроқ бўлиб чиқди. Шу муносабат

билан оширилган машғулот юкламалари амалда тобора кенгроқ ва дадил қўлланилмоқда. Юкламалар миқдори айрим машғулотларда ҳам, ҳ афталик, ойлик ва йиллик жами машғулотар маъносида ҳам ортиб бормоқда. Яқиндагина фақат етакчи спортчилар ишлатиб келган йиллик юклама ҳажми эндиликда ўрта малакали спортчилар учун меъёр бўлиб қолмокда. Юкламани оширишда аста-секинлик ва максимал юкламани қўллаш, гарчи улар ўртасида қарама-қаршиликлар бўлиши мумкин бўлсада, бир- бирини инкор этмайди. Максимал юкламалардан фойдаланиш дастлабки тайёргарлик жараёнида уларнинг аста-секин юксала боришининг натижаси бўлмоғи керак. Акс ҳ олда максимал юкламалар саломатликни муста ҳ камлаш ва спорт ютуқларини ўстириш ишига қарама-қарши бўлиб чиқади. Юкламанинг чегараси ҳ ар доим организмнинг мазкур тараққиёт босқичидаги имкони - ятларига мувофиқ равишда белгиланиши керак. Машғулот нати - жасида функционал ва мослашув имкониятларининг оша боришига қараб юкламанинг максимуми аста-секин ортиб боради: олдинги босқичда максимал бўлган кўрсаткич ундан кейинги босқичда оддий юклама бўлиб қолади. Машғулот юкламаларининг ортиб бориши жараёнида, юқорида айтиб ўтилганидек, уларнинг ҳажми ва интенсивлиги ўзга - ради. Лекин уларнинг ўса бориши барча боскиқларда бирдек параллел равишда бўлмайди. Маълум босқичларда ҳажм кўпроқ юксалса, бошқаларида интенсивлик ортади. Бу нисбатан унча катта бўлмаган машғулот жараёнлари учун ҳам, кўп йиллик спорт фаолият учун ҳ ам характерлидир. Бироқ спортчи бутун умри давомида юкламани чексиз орт - тириб бора олмайди. Спортчининг асосий фаолияти - яратувчи меҳнат. Ана шу меҳнат билан спорт машғулоти мувофиқлашмоғи керак. Ёш ўтиши билан организм функционал имкониятларининг табиий суратда пасайиб боришини ҳам ҳисобга олмоқ керак. Буларнинг ҳаммаси машғулот юкламаларини маълум қолипга солиб қўяди. Лекин амалда ана шу қолип доирасидаги барча имконият - ларни тўла ишлатиб бўлган биронта ҳам спортчи топилмаса керак.

Аслида энг аввал юкламаларнинг умумий ҳажми чегарасига етиши керак, чунки у энг кўп вақт сарфлаш билан боғлиқ. Интенсивлик эса (жуда бўлмаганда айрим кўрсаткичлари бўйича) ёш улғайиши натижасида чекловчи факторлар пайдо бўлгунча ўсиб бораверади. Бундай факторлар пайдо бўлгандан кейин юкламаларни фақат машғулот босқичлари чегарасидагина орттира бориш мумкин. Спорт машғулотининг кўздан кечириб чиқилган қонуниятлари бемалоллик ва индивидуаллаштириш принципларига алоҳида аҳамият бериш кераклигини тақозо этади. Организм функционал имкониятларига ниҳоят даражада юксак талаблар қўйилиши муносабати билан ёш тараққиётининг дастлабки босқичларида, шунингдек, саломатлиги бир мунча заиф бўлган шахслар учун ё ҳ уд етарли даражада тайёргарлик кўрмаган кишилар учун спорт машғу - лоти жисмоний тарбиянинг яроқли формаси ҳисобланмайди. Бинобарин, бемалоллик муаммоси спортга тадбиқ этилганда, жисмоний тарбиянинг бошқа воситаларидан фойдаланилгандагига қараганда кўпроқ қатъий чеклашлар шарт эканини ҳисобга олган ҳолда ҳал қилиниши зарур. Шунингдек, спорт машғулотларига киришишдан аввал дастлабки умумий жисмоний тайёргарлик ва чуқур врач-педагог назоратидан ўтиш асосий шарт эканлиги ўз-ўзидан кўриниб турибди. Тиббий-педагог назоратининг аҳамияти спорт ютуқларининг ўсиши билан бирга юксала боради. Спортчи ўз имкониятларининг абсолют максимумига қанчалик яқинлашса, машғулот эффектига чуқур баҳо беришнинг ва шу асосда бундан кейинги тараққиёт восита ва методларини танлашда қатъий индивидуаллаштиришнинг роли шунчалик катта бўлади. Мураббий, олим, врач, ва спортчининг доимий ҳамкорлиги ҳозирги кунда илғор спорт амалиётининг типик ҳодисасига айланиб қолаётгани бежиз эмас. Аста-секин юкламани ошириш учун: - йиллик иш ҳажмини 10-200 дан 1300-1500 соатга кўпайтириш керак: - микроцикллар ичида машғулотлар 2-9 тадан 15-20 ва ундан кўпга кўпайтириш:

- машғулотларни бир кун ичида 1 дан 3-4 мартага кўпайтириш: - катта юкламали машғулотларни хафта микроцикли ичида 5-7 тага ошириш: - танланган йўналишда машғулотлар сонини кўпайтириш спортчи организмини функционал имкониятларини жалб қилади: - « қаттиқ » режимда умумий ҳажмни ошиши махсус чидамлиликни ошишига ёрдам беради. Максимал юкламадан фойдаланиш фақат системалилик принципига қатъий амал қилинган шароитдагина мумкин, фақат машғулотлар давомийлигининг чуқур ўйланган тизимнигина, машғулот жараёнининг узлуксизлиги ҳамда юклама билан дам олишнинг рационал суратда алмашлаб турилишигина бундай юкламаларнинг ижобий самара беришини таъминлаши мумкин. МАШҒУЛОТ ЮКЛАМАЛАРИНИНГ ТЎЛҚИНСИМОН ЎЗГАРИШИ Аслида юкламаларни аста-секин ошира бориш тўғри чизиқли, босқичли ёки тўлқинсимон бўлиши мумкин. Спорт машғулоти учун кўпроқ тўлқинсимон динамика характерли ҳисобланади. Бунга сабаб аввало спортчи организмининг функционал ва адаптацион имкониятларига қўйиладиган талабларнинг ниҳоят даражада юксак-лигидир. Спорт машғулотининг мазкур хусусиятига фақат кейинги ўн йилликлардагина жиддий эътибор бериладиган бўлди (В.М.Дьячков, Л.П.Матвеев, Л.Прокоп, В.Д.Шапошников ва бошқалар). Шунга қарамай, ҳозирнинг ўзида юкламаларнинг машғулот жараёни турли бўлакларидаги умумий тенденциясига хос тахминий схемани тасав-вур этиш мумкин. Мазкур схемага мувофиқ қуйидагича масштаблардаги «тўлқинлар» ажралиб туради: а) турли ҳолларда икки кундан етти кунгача ва ундан кўпроқ вақтни ўз ичига оладиган микроцикллардаги юкламалар динами-касини ифодаловчи кичик «тўлқин»лар:

б) машғулот босқичлари доирасида бир нечта кичик «тўлқин»лар (масалан, 3-6) юкламасининг умумий тенденциясини ифода этуви ўртача «тўлқин»лар. в) машғулот даврларидаги ўрта «тўлқин»ларнинг умумий тендениясини характерловчи катта «тўлқин»лар. Спорт машғулотини ташкил этиш санъати кўп жиҳатдан ана шу «тўлқин»ларнинг барчасини бир-бирига мутаносиб қила билишга боғлиқ, яъни микроцикллардаги юкламалар динамикаси билан у ёки бу босқичлар ва даврлар учун характерли бўлган машғулот жараёнининг энг умумий тенденциялари ўртасидаги зарур мувофиқликни таъминлашдан иборат, Тўлқинсимон тебранишлар юкламаларнинг ҳажми динамика-сига ҳам, интенсивлиги динамикасига ҳам хос, лекин ҳажм динами-каси тебранишлари билан интенсивлик тебранишлари параметрла-рининг максимал қиймати одатда бир-бирига мос келмайди. Ўртача ва айниқса, катта «тўлқин»ларда дастлаб ҳажм кўрсаткичлари (бир ҳафта ва бир ой ичидаги машғулот ишларининг умумий миқдори) апогейга етади, кейин ҳажм стабиллашади ва камая боради, ана шу фондда эса, интенсивликнинг ҳар хил кўрсаткичлари (машғулот-ларнинг характерли зичлиги, ҳаракатларнинг тезкорлик ва куч- қувват характеристикаси ва бошқалар) энг юқори қийматга етади. Кичик «тўлқин»ларда одатда бунинг аксини кўрамиз: дастлаб тезкорлик - куч характеридаги (яъни интенсиврок) машғулотлар, ке-йинроқ эса ҳажми кўпроқ машғулотлар ўтказилади. Бу умумий тен-денциялар машғулот жараёнидаги у ёки бу машқларнинг ўрни ва ролига қараб турлича намоён бўлади. Спорт машғулотидаги юкламанинг тўлқинсимон ўзгариши-нинг сабаблари илгари жисмоний тарбиянинг умумий принцип-ларининг баён этилиши муносабати билан қисман тушунтириб ўтилган эди. Бунда кичик « тўлқин » лар аввало чарчаш ва куч-қувватни тиклаш жараёнларининг ўзаро алоқаси натижасида пайдо бўлишини ҳисобга олиш керак. Бу жараёнлар спортчи организмида машғулот таъсири остида ҳосил бўлади ва

микроциклларда юклама ҳамда дам олишни алмаштириб туриш, шунингдек, юклама миқдори ва характерини ўзгартира бориш заруратини кўрсатади. Шу билан бир қаторда ҳаёт ва фаолиятнинг умумий режими, физиологик жараёнларнинг табиий ритми туфайли организм функционал ҳолати вақти- вақти билан ўзгариб туриши ҳам муҳим рол ўйнайди. Катта ва кичик «тўлқин» лар аввало кечикиб содир бўладиган трансформация қонуниятлари туфайли пайдо бўлади. Организмдаги турли органлар ва системаларнинг мослашув ўзгаришлари машғулот юкламалари динамикасидан орқада қолиб кетаётгандек юз беради. Шунинг учун организм функционал имкониятларини мутаносиб орттириш мақсидада юкламаларни систематик ўзгартириб туриш зарур бўлиб қолади. Кечикиб содир бўладиган трансформацияни, жумладан, юкламанинг ойлик ҳажмлари динамикаси билан спорт натижалари динамикасини солиштириб, расмда келтирилгандек ташқи кўринишда кузатиш мумкин. Натижаларнинг энг кўп юксала бориши юклама ҳажмининг энг кўпайган даврига мос келмайди - қилинган иш ҳажми спорт натижаларини юксалтиришга ўтишга қадар анчагина вақт ўтиши талаб этилади. Шу мисолнинг ўзида юкламалар интенсивлигининг динамикаси спорт натижалари динамикаси билан кўпроқ бевосита алоқадор экани ҳам кўриниб турибди: натижанинг ўзгариши деярли шу заҳоти интенсивликнинг худди шу йўналишда ўзгаришини акс эттиради. Бироқ бундан юклама ҳажми камроқ рол ўйнайди, деган хулоса чиқмаслиги керак. Спорт натижаси пировардида ҳажмга ҳам, интенсивликка ҳам бирдек, лекин турлича нисбатда боғлиқдир. Юкламалар ҳажмининг ўсиб бориши кейинги ютуқлар учун пойдевор яратишда кўпроқ рол ўйнайди, интенсивликнинг ўсиб бориши эса, ўзлаштирилган ҳажм-лар базасида спот ютуқларини амалга ошириш ишида етакчи рол ўйнайди. Машғулот юкламаларининг тўлқинсимон ўзгариши улар ҳажми билан интенсивлиги ўртасидаги қарама-қаршиликни энг яхши ҳал этиш имконини беради. Бундай динамика ҳажми «тўлқини» апогейи билан интенсивлик «тўлқини» апогейини вақт жиҳатидан бир-биридан ажратиб, юклама барча

предметларининг қиймати энг катта бўлишига эришиш имконини беради. Шу билан бирга бундай динамика машғулот талабларини ҳаддан ташқари жамлаб юборишга монелик қилади, чунки юкламани нисбатан камайтириб туришни систематик ўз ичига олади ва шу билан иш қобилиятини тўлиқ тиклаб олиш учун ҳамда машқ кўрганлик тўхтовсиз ўса бориши учун зарур шарт-шароитни таъмин этади. Амалда юкламалар динамикасидан у ёки бу « тўлқин » ларнинг « тушиб қолиш » ходисасини кузатиш мумкин. Буни барча ҳолларда машғулот қонуниятларидан чекиниш, деб бўлмайди. Машғулот жараёнининг баъзи бир бўлакларида кичик ва ўрта «тўлқин»ларни юкламалар динамикасининг бошқа шакллари « босқичли », « тўғри чизиқли » билан алмаштирилиши ҳам мумкин. Бироқ бунга фақат ай-рим ҳол сифатида йўл қўйилади. Умумий тенденцияда эса, юкла-малар динамикаси, албатта, тўлқинсимон ёки шунга ўхшаш шаклга киради, « тўлқин » ларнинг турли элементлари орасидаги нисбат эса, машғулотнинг босқич ва даврларига қараб ўзгариб туради. Машғулот юкламалари динамикасининг тўлқинсимон ха рак-тери спорт тренер машғулотининг юқорида кўриб чиқилган бошқа қонуниятлари билан, уларнинг олий кўрсаткичларга йўнал- тирилганлиги, машғулот талабларининг аста-секин ва айни вақт-да максимал орта бориши, юкламалар узлуксизлиги ва дам олиш билан рационал суратда алмашиниб туриши билан бевоси-та алоқадордир. Мана шу қонуниятларнинг барчаси спорт маш-ғулотини ташкил этишнинг энг муҳим асоси сифа тида, айниқса, систематиклик ҳамда ри вожлана бориш тамойил лари муносабати билан доимо хисобга олиб турилиши турилиши ке рак. МАШҒУЛОТ ЖАРАЁНИНИНГ ЦИКЛЛИГИ Цикллилик, яъни маълум машғулотларнинг, босқичларнинг, нисбатан тўла такрорланиб туриши машғулот жараёнининг бутун структураси учун

характерлидир. Машғулот нинг катта (жумла-дан, йиллик ва ярим йиллик) ҳамда кичик (микроцикл) цикллари бўлади. Микроцикллар бир неча кун, кўпинча бир ҳ аф та давом этади. Уларнинг структурасига таъсир этадиган жуда кўп шарт- шароитлардан энг муҳимларини кўрсатиб ўтамиз. Булардан биринчиси юкламалар динамикасининг кичик «тўлқин» ларини. ҳосил қиладиган омилларнинг ўзидир. Иккинчидан, ўзаро оптимал алоқада бўлган турли йўна - лиш даги машқларни такрор тадбиқ этиш заруриятидир. Машғу - лот да нимагадир ортиқроқ қаратилган турли машқлар бир қанча машқлардан фойдаланилади, бунда уларнинг машғулотларда қ андай тўплангани ва бир-бири билан қандай тартибда алмаши ниб туришига ҳам асло бефарқ қараб бўлмайди. Масалан, тез корлик машқларини кўп ҳ олларда чидамлилик машқлари билан бир машғулотда бажариш тўғри бўлмайди. Улар турли машғулотла рда тўпланган бўлса, тезкорликни ривожлантиришга мўлжалланган машқлар бажариладиган машғулотлар асосан чидам лиликка аҳамият бериладиган машғулотлардан олдин бўлса, энг яхши самара беради. Бошқа машғулотларга нисбатан ҳам шу каби маълум навбат тартиби сақланиши керак. Булар бари мик ро - цикллар структурасида ўз ифодасини топади. Учинчидан, меҳнат ва ўқув фаолиятининг умумий режими ғоят муҳим таъсир кўрсатади. Шунинг учун машғулот микро - циклларининг кўпинча бир ҳафталик бўлиши ҳам тасодифий эмас. Бу машғулот жараёнини оптимал ташкил этиш талабла рига ҳамиша ҳам жавоб бермасада, меҳнат ва ўқув ҳафтаси нинг ритмига осонроқ мос тушади. Ниҳоят, машғулотнинг структура ва мазмуни умуман мун тазам суратда ўзгариб тургани учун, микроцикллар машғулот жараёнининг босқич ва даврлари хусусиятларига қараб қайта тузилиб туради. Микроцикллар, аслини олганда, машғулот струк - турасининг энг вариатив элементидир. Мураббий билан спорт чи микроциклларнинг мазмуни ва структурасига зарур ўзгариш лар киритиш билан (яъни машқлар комплексини,

машғулотларни ҳамда дам олиш кунлари миқдорини, уларни алмаштириб туриш тартибини, юкламалар катталигини, улар ҳ ажми ҳамда интен - сивлигининг динамикасини ва хоказоларни ўзгартириш билан) машқ кўрганликни тараққий эттиришга ҳ а лақит бериши мумкин бўлган хилма- хил ташқи таъсирларга барҳам беради ва шу йўл билан машғулот жараёнининг умумий тенденциясини таъмин этади. Спорт машғулотининг катта цикллари мазкур бобнинг ке - йинги бўлимида қараб чиқилади. Бу ерда эса, фақат уларнинг спорт формасини ривожлантиришнинг цикллари билан боғлиқ экан ли - гини ҳамда мазкур жараённинг турли босқичларида спорт формаси тараққиётини бошқариш хусусиятларини ифода этув чи даврлар - дан ташкил топишини айтиб ўтамиз. Навбатдаги ҳ ар бир цикл ўзидан олдингисини шунчаки такрорлаб қолмай, балки янги асосга, шу жумладан, машғулот восита ва метод ларини қисман янгилаш асосига қўрилади ҳамда одатда машғулот юклама - ларининг юксакроқ даражасида ўтади (юклам ани кўпайтириш ёш хусусиятига қараб машғулотлар юкламасининг умумий ҳажми стабиллашиб, кейинчалик эса пасая бо риши ҳолларига тааллуқли эмас. Цикллилик спорт машғулотининг асосий қонуниятлари дан бири сифатида тизимлилик ва илгарилаб бориш тамойи ларидан фойдаланишга бевосита алоқадордир. Бу қонуният машғулот - ларнинг кетма-кетлигини белгилашда ҳам, юклама ва дам олиш тизимини тузишда ҳам ва машғулот жараён лари тузилишига алоқадор бошқа барча муаммоларни ҳал этишда ҳам мунтазам равишда ҳисобга олиб борилиши керак. Шундай қилиб, спорт машғулоти мураббий ва спортчи фао лиятининг натижалари белгилайдиган ўзига хос специфик қону ниятларга эга экан. Фақат ана шу қонуниятларни билиб олган дагина ҳамда улардан таълим ва тарбиянинг умумий тамойил лари билан биргаликда маҳорат билан фойдаланилган - дагина спорт тараққиётининг чўққилари сари ишонч билан бориш мумкин.

СПОРТ М АШ ҒУЛОТЛАРИНИНГ ВОСИ ТАЛАРИ Инсоннинг ҳаракат фаолияти асосида ҳаракат вазифаларини бажариш усули сифатидаги ҳаракат кучи ётади. Спорт машғулот-ларининг воситалари- спортчини маҳоратига тўғридан-тўғри ёки бевосита таъсир кўрсатувчи ҳар хил жисмоний машқлардир. Спорт машғулотларини воситалар тизимига аниқ спорт турини, мутахас-сислик спорт предмети бўлиб ҳисобланадиган машқлар танланади. Умумий жисмоний тайёргалик машқлари ҳаракат фаолияти-нинг вазифаларини ҳал этиш воситаларидир. Ҳаракат кучи макон-даги ҳаракат шакли (ҳаракат)) ва ҳолатлар (вазият) иборат бўлиши мумкин. Қўйилган вазифаларга кўра ҳаракат кучи маиший, меҳнат, ўқув ёки спорт характерига эга бўлиши мумкин. Агар биз юриб кетаётган транспортга (масалан автобусга) етиб чиқиб олиш учун югурсак, унда ҳаракат кучи сифатидаги югуриш маиший йўналишга эга бўлади. Агар биз югуриш техникасини яхшилаш, ёки чидамлилик, тезликни ошириш мақсадида югурсак, унда ҳаракат кучи сифатидаги югуриш спорт йўналишига эга бўлади. Шунинг учун ҳам ҳар қандай ҳаракат кучи жисмоний машқ ҳ исоб- ланавермайди, фақат кўп марта такрорлаш йўли билан жисмоний такомиллашиш ёки спорт тайёргарлиги вазифасини ҳал этувчиларигина жисмоний машқ доирасига кириши мумкин. Жисмоний машқлар бир (эгилиш, ўтириш ва ҳ.к) ёки бир қатор ҳ аракатлардаги (ўйинлар, гимнастика машқлари ва бошқ,) иборат бўлиши мумкин. Спорт машқлари ҳаракат кўникмаларини шакллантириш ва такомиллаштириш ёки спортчининг функционал имкониятини оширишга қаратилади.

Ҳap иккала ҳолатда ҳам бу спортчига тақдим этилаётган ишга мослашиш (танани ҳаракат фаолиятига кўникиши) қонунияти бўйича амалга ошади. Жисмоний машқларни бажариш пайтида киши танасида рўй берадиган ўзгаришлар машқ самараси сифатида белгиланади. Машқ бажаргандан кейин танада қоладиган ўзгаришлар изли машқ самараси сифатида белгиланади. Машғулотлар, изли машқ самараларининг маълум даврини умумлаштириш якуний ёки машқ самараси сифатида белгиланади. Жисмоний машқлар спорт машғулотларининг асосий воситаси сифатида Спорт машқлари билан боғлиқ барча муаммолар энг аввало жисмоний машқлар ёрдамида ҳал этилади. Шунинг учун ҳам жисмоний машқлар спорт машғулотларининг асосий воситаси ҳисобланади. Улар шартли равишда тўрт гурухга бўлинади: мусобақа машқлари, умумийтайёргарлик, яқинлаштирувчи ва ривожлантирувчи машқ-ларига бўлинади. Мусобақа машқлари ҳақиқий спорт беллашуви шароитида бажарилади, улар ҳаракатлар режими, шаклига кўра айрим жиҳатлари билан фарқланади. Спорт тури бўйича ихтисослашув мусобақа машқи (спорт турининг), танланган туридан чуқур такомиллаштириш йўналиши бўйича боради. Бошқа мусобақа машқларидан (спортнинг бошқа турлари) тайёргарлик машқлари вазифасини бажарувчи қўшимча турлар сифатида фойдаланилади. Мусобақа машқлари спорт машғулотида муҳим ўрин тутади, чунки мазкур спорт тури спортчига қўядиган талаблар мажмуини тиклашга ёрдам беради, бу эса махсус тайёргарликни ривожлан-тиради. Шу билан бирга машғулот пайтидаги мусобақа машқлар-ининг ҳажми машқ жараёнинг умумий ҳажмига қараганда унча катта бўлмайди. Буни икки холат билан тушинтириш мумкин:

- мусобақа машқлари танада вужудга келтирган функционал силжишларнинг кўплиги; - махсус тайёргарликсиз, яъни натижаларни сифат ва миқдор жиҳатдан ўзгартирмай туриб уларни тез-тез кайтариш мақсадга мувофиқ эмаслиги. Мусобақа машқлари машғулот пайтида, мусобақа шароитида мавжуд бўлган турдан бир оз оғиш билан бажарилади. Бир хил ҳолларда оғиш ўрганилган мусобақа ҳаракатларини яхшилаш зарурати муносабати билан юзага келса, бошқа ҳолатда олдинда турган мусобақаларда бўладиган ҳаракатларнинг барча хусусиятларини тўла бажариш имконияти бўлмаган машғулот шароитида рўй беради. Бу яккакураш ва спорт ўйинлари турларига тегишлидир. Бу турлардаги мусобақа машқларининг машғулот шакллари яхши натижа бериши билан ажралиб туради. Спорт машғулотлари тизимида тайёргарлик машқлари. Тайёргарлик машқлари асосий ва махсус тайёргарлик турларига бўлинади. Асосий йўналишига қараб махсус тайёргарлик машқлари асосан ҳаракат шаклларини эгаллашга қаратилган ўргатувчи ва жисмоний сифатларни ривожлантирувчи машқларга бўлинади. Умумтайёргарлик машқлари. Машқларнинг бу гуру ҳ и спорт - чининг умумий тайёргарлик воситасидан иборат бўлади Умумтайёгарлик машғулотини ташкил этишда, умумтайё р- гарлик машқларини танлашда қуйидагиларни эътиборга олиш зарур ; - машқларни барча асосий жисмоний сифатларни кенг ривож-ланишига ва ҳаракат кўникма ва малакаларининг фондини бойиишга таъсирининг самарадорлигини ҳисобга олиш; - машқда спорт ихтисослашуви хусусиятларини акс этишини ҳисобга олиш. Бунда кўникма, сифат, машқ билан чиниққанликнинг маълум қоидасини ҳисобга олиш зарур, чунки у машғулот ишлари чоғида фақат ижобий

кўникма ва сифатларнигина эмас, балки спортнинг бу турида ёмон таъсир қиладиган салбий нарсаларни ҳам бир хилда мувваффақият билан ўтказишни таъминлайди. Умумривожлантирувчи машқларнинг мақсади ва вазифалари. - техник тайёргарликда қурилиш материали ролини ўйновчи ёрдамчи вазифага эга бўлган, мусобақа машқлари ёки махсус тайёргарлик машқларини бажаришни яхшилашга ёрдам берувчи кўникма ва малакаларни ижобий кўчириш бўйича шакллантириш, мустаҳкамлаш ёки такомиллаштириш учун; - танланган спорт тури бўйича етарли даражада ривожланмаган сифатларни тарбиялаш воситаси сифатида, иш қобилятининг умумий даражасини ошиши учун; - фаол дам олиш сифатида қўлланилади. Спорт машғулотларининг қўшимча воситалари. Жисмоний машқ ўз аҳамиятига кўра спортчини тайёрлаш тизимида асосий восита ҳисобланса, табиатнинг соғламлаштирувчи кучлари (қуёш, ҳаво, сув) ва гигиеник омиллар (шахсий ва жамоа гигиенаси) жисмоний машқларнинг самарали таъсир этишига имкон берувчи (улардан тўғри фойдаланилганда) қўшимча восита сифатида фойдаланилади. Жисмоний машқлар таснифи. Танлашга қулай бўлиши учун жисмоний машқлар ўзларининг бутун бир гуру ҳ ига хос бўлган умумий белгиларга кўра таснифланади. а) машқларнинг анатомик белгиларига кўра таснифи: - қўл мушаклари ва елка, бел учун; - тана ва бўйин мушаклари учун; - оёқ ва тос мушаклари учун. Бу гуруҳлар бажарилишига қараб янада майда гуруҳларга бўлинади. Масалан, қўл кафтлари, болдир мушаклари, тирсак бўғим - лари ва бошқалар. б) Жисмоний сифатларни ривожлантириш аҳамияти бўйича: - куч (тортилиш, қўлни букиб ёзиш, оғирлик кўтариш);

- тезкорлик (шиддати) ; - тезкор-кучлилик( сакраш, улоқтириш) ; - чидамлилик; - эгилувчанлик ; - ҳаракат мураккаблиги (координация). в) Машқларнинг тузилиш белгилари бўйича: - циклик турдаги машқлар; - ациклик турдаги машқлар; - аралаш турдаги машқлар. г) Спорт мутахасислиги ва таълим вазифалари бўйича: - умумий ривожлантириш, соғлигини мустаҳкамлаш, умуман хар томонлама жисмоний тайергарлик; - махсус жисмоний сифатларни (куч, тезкорлик, чидамлилик, ҳаракат мураккаблиги, эгилувчанлик); -яқинлаштирувчи машқларни ўрганиш ва такомиллаштириш учун; - асосий спортчи ихтисослашган предмети ёки ўқув дастуридаги таълим вазифалари. Циклик турдаги машқлар: Давом этиши - юқори энергия талаб қиладиган машқлар 2 0 сон.дан 180 зарб. дақ. - ўта юқори энергия талаб қиладиган машқлар 20 сон.дан 160-179 зарб дақ - катта энергия талаб қиладиган машқлар 5 дак-30 дақ. 140-159 зарб. дақ. - меъёрий энергия талаб қиладиган машқлар 300 дақ.ортиқ.

129-139 зарб дақ. Ациклик турдаги машқлар: Юкламанинг жадаллигини қуйидагича аниқлаш мумкин ; - маълум бир вақтда бажарилган машқлар сони. Масалан, гимнастикада 1 дақ. давомида бажарилган қисмлар миқ - дори; - маълум бир спортчи ва у бажараётган машқлар учун энг кўп куч сарфлаш муносабати билан фоизлар ўлчовида(улоқтириш,оғир атлетика); - юқори энергия 90%-100%; - энг юқори энергия талаб қилувчи 80% -90%; - катта энергия талаб қилувчи 70% -80%; - меъёрий энергия талаб қилувчи 60% -70%;

Адабиётлар: 1.И.А.Каримов. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура.Т.1., Т, «Ўзбекистон», 1996 й. 2. И.А.Каримов. Кучли давлатдан кучли жамият сари. 1998 й. 3. Матвеев Л.П. Основы спортивной тренеровки. М.Фис, 1977. 4.Платонов В.П. Теория спорта. Киев, 1989. 5.Платонов В.П. Теория спортивных движений, Киев, 1989. 6.Юнусова Ю.М. Спорт фаолиятининг назорат асослари. Тошкент, 1994. Платонов В.П.

Похожие

Кўп йиллик тайёрлов тизимида спортчиларни саралаш ва йўналтириш

Кўп йиллик тайёргарлик жараёнида спортчиларни танлаш

Курашда спорт захираларининг кўп йиллик тайёргарлиги

Спортчиларни йиллик ва кўп йиллик тайёрлаш жараёнида узоқ вақтли мослашувнинг ташкил топиши

Спортчилар тайёрлашни бошқариш