Бошлангич синф ўқувчиларининг психологик хусусиятлари - Физическая культура - Рефераты

Бошлангич синф ўқувчиларининг психологик хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

122.5 KB

Бошлангич синф ўқувчиларининг психологик хусусиятлари Режа: 1- Ўқувчиларниг психологик хусусиятлари хақида тушунча. . 2- Холерик (ғизиғғон) – тез ғўзҒалувчи ўғувчи болалар феълининг ўзига хос томонлари. 3- Сангивиник (сер х аракат) – ў қ увчи болалар феълининг ўзига хос томонлари 4- Флегматик (совуғғон) ва Меланхолик (хафахон) - ўғувчи болалар феълининг ўзига хос томонлари

Жисмоний тарбия ўғитувчиси жисмоний тарбия жараёнида ўғувчи- ёшлар ва боланинг ёш хусусиятлари ва психик жараёнлари, шахс хусусиятларининг ривожланишини фарғлаш, психик жараёнлар (диғғат, нутғ, сезгилар, идрок, хаёл, хотира, тафаккур, хиссиёт ва бошқалар), психик µолатлар (эмоциялар, µайратланиш, ишончлилик, ижодий рухланиш, эътиғодлилик, апатия, ғизиғувчанлик, бардамлилик, тетиклик) ва шахс хусусиятларини (темперамент, қобилият, иғтидор, маъсулият характер) жисмоний тарбия ва спорт билан боҒлай олиш лозим. МашҒулот жараёни, уни таъсири, мусобақа даврида, мусобағадан сўнгги, давр, жамоа орасидаги муносабат µолатларини шаклланишини ахамиятини билиши лозим. Жисмоний тарбия ўғитувчисининг фаолият туридан ғаътий назар фаолият таркибий ғисми, одатда, бир хил хис этиш ва идрок ғилишлар билан боҒлиғ бўлган перцептив (масалан ўғувчиларни кузатиш), маълумотни эслаб ғолиш ва ғайта тиклаш билан боҒлиғ Бўлган мнемик, фаолият жараёнида юзага келадиган вазифани хал этиш билан боҒлиғ бўлган фикрловчи, тасаввур ғилиш, янги машғларни ўйлаб ўғувчи фаолиятига таъсир ғилиш алохида ўринни эгаллайдиган µаракатлантирувчи таркибий ғисмларга ажратилади. Фаолият бир ғанча босғичларда амалга оширилади, тайёрланиш боскичи, режани бажариш (асосий босғич) босғич ва эришилганликни бахолаш босғичи (якунловчи босғич). Биринчи босғичда жисмоний тарбия ўғитувчиси жуда катта хажмда иш бажаради. Режа бўйича конпект тузади, уларга тайёрланади, жойларни (зални, сув хавзасини, спорт майдонини, стадионни) тайёрлайди. Дарсга оид бўлган барча спорт анжомларини, ғуролларини тайёрлайди. Бу босғичга фаолиятни янада мувофағиятли амалга ошириш учун ўғувчиларга ғулай бўлган шароитларни яратиш ва жисмоний тарбия ўғитувчисининг писихологик тайёрланганлиги киради. Иккинчи босғичда ўғувчиларни (шуҒулланувчиларни) назорат ғилиш, уларни тарбиялаш (ахлоғий, ағлий, эстетик, меµнат вазифаларини тарбиялаш

жихатидан), тартиб сағлаш, уларни жарохатланишдан (травмалардан) сағлаш ва хокозолар киради. Белгиланган ишларни амалий тадбиғ ғилиш, ўғувчилар µаракатлари, интизомини назорат ғилиш, дарс бошида юзага келадиган ғийинчиликларни бартараф этиш, вазият ўзгаришига кўра дарс режасини тўҒрилаш билан боҒлиғ. Бу босғичда четда ғолган ўғувчилар ўртасидаги эътиборни доимо тағсимлаш ва олиб ўтиш жисмоний жароµатланишга олиб келадиган вазиятларни олдини олишга кўра ўғитувчининг сергаклиги билан шартланадиган ўғитувчи психик кучланиши билан тавсифланади, бошғача ғилиб айтганда жисмоний тарбия ўғутувчисига нафағат психик жиµатдан балки жисмоний жиµатдан µам жисмоний юкланиш тушади. Учинчи босғич (якунловчи босғич) унда ўтказилган дарсдаги ютуғ ва камчиликларга бахо берилади. Эришилган натижаларни бахоланади, жисмоний тарбия ўғутувчисини фаолияти функцияси жисмоний тарбиянинг мағсади ва вазифаларининг келиб чиғиши лозим. Фаолиятни ғайта бажаришда режага тўҒрилашларни киритиш билан боҒлиғ, ўтилган дарснинг тўлиғ тахлили, баъзи бир нотўҒри далилларни умумлаштириш, илмий услубий адабиётда юзага келган саволлрда жавоб ғидиришни талаб ғилади. Жисмоний тарбия ўғитувчисининг асосий мағсади уларнинг гармоник шакилланишига ва жамиятга садоғатли, ватанпарвар бўлиб етишишига ёрдам беришдир. Шунингдек тарбиявий, илмий, ташкилий, раµбарлик, лойихалаштириш, маъмурий-хўжалик функцияларни µам бажаришга тўҒри келади. Ўғувчилар жисмоний тарбияси мағсади – Мустағил Ватанга баркамол ривожланган ва содиғ бўлган шахсни шакллантиришга ёрдам бериш, бу мағсадга ўғувчилар таълим-тарбияси жараёнида эришилади. Умумий вазифаларда очиб берилади ва аниғлаштирилади. Шунингдек таълимий, тарбиявий, соҒомлаштириш вазифалари ғўйилади. Бу вазифаларни хал этишда бошғалари хисобига бирини устун ғўйишга йўл ғўймаслик керак. Баъзида спорт йўналишига эга бўлган ўғитувчилар тарбиявий ва умумтаълим вазифаларини унутиб, асосий эътиборни ўғувчилар жисмоний

ривожланишига берадилар. Бошға µолда икки тарбиявий ва соҒломлаштириш вазифалари азият чекади. Айтиб ўтилган учта вазифаларни хал этиш жисмоний тарбия ўғитувчиси билан бажариладиган ишлар турлилиги билан шартланади. Жисмоний тарбия ўғитувчиси фоалияти шакллари турли-тумандир. Бу аввало бор синф ва синфдан ташғари ишлардан келиб чиғадиган мактабдаги ишдан иборат. Синфдаги иш бу жисмоний маданият бўйича дарсларни ўтказиш: у ўғитувчининг асосий ўғув юкламасини ташкил ғилади. Синфдан ташғари иш спорт тугараклари ва секциялари машҒулотларни ўтказиш. Мактаб ичидаги спорт мусабоғаларини ташкил ғилиш ва ўтказиш, спорт байрамларини ўтказиш, туристик, сафар, µарбий спорт ўйинларини ўтказишни ўз ичига олади. Бу ерга жисмоний тарбия ўғитувчисининг кичик синф ўғитувчилари, тарбиячилари ўғувчилари, ота-оналари билан олиб борадиган маърифий иши µам киради. Мактабдан ташғарида жисмоний тарбия ўғитувчисининг иши дам олиш лагерлари ва меµнат оромгохларида ўғувчилар жисмоний тарбиясини таъминлаш билан боҒлиғ. Шунингдек турар жой бўйича ўғувчилар жисмоний тарбияси ишини µам ўз ичига олади. Ґозирги пайтда ўсиб келаётган авлод жисмоний тарбиясига катта эътибор берилмоғда. Спорт иншоотлари ва жисмоний маданият ходимларига эга бўлган мактаб ўғувчи- ёшлар ичида жисмоний маданиятни оммалаштирган, ўғувчилар ғизиғишларига кўра имкон борича кўпгина ўғувчиларни жисмоний тарбия билан мунтазам шуҒуланишига жалб ғилган, жисмоний маданиятни ғонун бузарликларни олдини олиш ва тарбияси оҒир болаларни ғайта тарбиялаш воситаси сифатида ғўлланган µолда бу ишни амалга оширишда ўзига хос Низом бўлиши керак. Жисмоний тарбия ўғитувчиси фаолияти шакллари: Ўғув муассасидаги ишлар: а) Гурух иши, дарсларни ўтказиш;

б) Дарсдан ташғари иш, секцияларда машҒулотларни ўтказиш, спорт байрамларини ўтказиш, ўғув муассасидаги мусобағалар ўтказиш, ўғувчи ва ота-оналар билан маърифий ишларни олиб болриш, туристик сайрлар, µарбий ватанпарварлик рухидаги ўйинлар ўтказиш; Ўғув муассасидан ташғаридаги олиб бориладиган ишлар: а) Оила ва махаллаларда олиб бориладиган ишлар; б) Дам олиш лагерларидаги ишлар; в) Туман ва шахар мусобағаларида ғатнашиш. Жисмоний тарбия ўғитувчиси фаолиятининг шароитлари: Жисмоний тарбия ўғитувчиси фаолияти бошға ўғитувчилар фаолиятига нисбатан ўзига хос шароитларда кўчади. Бу шароитларнинг уч гурухини ажратиш мумкин. Булар психик кучланиш, жисмоний юкланиш, хаводаги машҒулотларни ўтказиш билан боҒлиғ бўлган ташғи мухит омиллари. Жисмоний тарбия ўғитувчиси фаолияти шароитлари хусусияти жисмоний машғларни кўрсатиш ва житсмоний машғларни бажаришда ўғувчиларнинг хавфсизлигини таъминлаш µамда хавода, сафарларда ўтказиладиган машҒулотларда ўғувчилар ўғувчилар билан биргаликда µаракатланиш заруриятидан иборат. Бу кунда бир ғанча дарсларнинг мавжудлиги жисмоний ўғитувчиси учун катта жисмоний юкламани яратади. Ўғитувчиси бутун кун давомида оёғларда тик туриши, µаракатда бўлиши оёғ ва ғадни ростловчиларга юкламани яратишини хисобга олиш керак. Ёш ўтган сари жисмоний кондициялар ёмонлашишини эътиборга олган µолда жисмоний тарбия дарсларида жисмоний тарбия ўғитувчилари билан синаладиган жисмоний юклама педагогик фаолиятининг амалга оширилишини ғийинлаштирадиган омилларидан бири бўлиши муғаррар. Айниғса бу эркак ўғитувчилар жисмоний ғобилиятлари даражасига ғараганда кам бўлган аёл ўғитувчиларига тегишли. Жисмоний кондициялар ўсишига кўра йўғотишлар машғларни кўрсатишда ўғитувчинсини ортиғча куч ишлатишга мажбур ғилади. Натижада кўрсатилаётган машғларнинг эстетик томони, уни бажариш

янгилиги ва эркинлиги йўғолади. Бу эса салбий педагогик оғибатларга эга, чунки ўғитувчи бола учун куч, чағғонлик, чидамлилик, эгилувчанлик намунаси хисобланади. Бунга йўл ғўймаслик учун ўғитувчи яна жисмоний юкламанинг усмишига олиб келадиган ўз жисмоний тайёрланганлигини мунтазам ушлаб туриши лозим. Жисмоний тарбия ўғитувчиси фаолиятини ўзига хос шароитларидан бири унинг тез-тез хавода ўғув машҒулотини (тўгаракларни) ўтиб туришидир. Бу омил ижобий ва салбий томонларига эга. Ґамма нарса об-хаво ва иғлим шароитларига боҒлиғ. Масалан Ўрта Осиё ва Жанубий худудларнинг ғизғиб кетиши, кишда (ёҒингарчиликда) хавони совиб кетиши µолллари учраб туради, бу ўғитувчи учун хавф туҒдиради. Бу шароитлар ўғитувчидан чиниғғанлик ва яхши соҒлиғни талаб ғилади. Педагогик фаолият педагогик вазифаларнинг узлуксиз хал ғилинишини билдиради. Уларни хал ғилиш – мазкур педагогик вазиятга педагогик мағсадга эришишини мос усулини топишдир. Сабаби ўғитувчи ва ўғувчи эътиборлилиги, ўғув материалига бўлган муносабати, ўғитувчи ва ўғувчи ўртасидаги муносабат µамда ўғувчилар ўзи ўртасидаги муносабат билан иш кўради. Шунинг учун бир марта ва µар доим текширилган максадга эришиши усули билна ишлаш кўп µолда ғулайдир. Ґар доим мунтазам равишда мағсадга эришиши усулларини алмаштириш, мазкур педагогик вазият учун энг яхши усул танлаш керак. Педагогик вазиятни хал ғилиш бир ғанча босғичлардан ўтади: педагогик вазият тахлили; интилган мағсадга эришилиш усуллари, шу усулларни олдиндан бахолаш ва энг яхшисини танлаш; ғабул ғилинган ғарорни тадбик этиш; эришилган натижанинг тахлили ва уни режалаштирилгани билан ғиёслаш; Ўғитувчи томонидан педагогик вазиятни баµолашнинг мураккаблиги кўп µолда фаолиятнинг маълум бир вағт билан тағсимланганидан иборат. Ўғувчилар гурухи билан иш кўриши ва юзага келган гурух µамда идивидуал таъсирни баµолаши кераклиги натижасида ўғитувчи психик кучланишга

олиб келадиган бир мунча оҒир µолатга тушиб ғолади. Бу шунга олиб келиши мумкинки, унинг тахлили объекти мағсадга эришиш тўҒри танланган усулидан четга олиб кетадиган вазиятнинг мохиятсиз белгилари бўлиб ғолади. Педагогик вазият мазкур синф ўғувчиларининг тайёрланганлиги даражаси, умуман уларнинг жисмоний тарбия ва хусусан жисмоний тарбия дарсларига муносабати, ўғитувчи ва ўғувчи ўртасидаги ўзаро муносабат, ўғувчилар ўртасидаги ўзаро муносабат дарснинг моддий таъминоти, об-хаво шароитлари (хаводаги машҒулотлар) ва бошға µолларини ўз ичигав олади. Барча шу натижаларни тахлил ғилиб чиғиб, ўғитувчи юзага келган вазият педагогик вазифа хал ғилинишининг эхтимол усуллари хағидаги фикрни олдинга ғўйишни белгилайди. Жисмоний тарбия ўғитувчиси педагогика, психология, физиология, гигиена, жисмоний тарбия назарияси услубиёти бўйича кенг билимларга эга бўлган тағдирдагина бунга эришиш мумкин. Кейинчалик кучли ва кучсиз жойларни аниғланган µолда мағсадга эришиши ғµўрилаётган усулларни диагностик бахоланиши бошланади. Бу усулларнинг тартибли ғиёсланиши ўғитувчини унинг нуғтаи назарига кўра мазкур вазият энг яхши усулини танлашга олиб келади. Шунга мувофиғ мазкур педагогк вазифанинг хал ғилиниши аниғ режаси ишлаб чиғилади (ёки ишлаб чиғилган режага ўзгартиришлар киритилади). Ўғитувчининг келгуси бошғарув фаолияти у билан яратилган режани амалий хаётга тадбиғ этишга йўналтирилади. Дастурни амалга оширгандан сўнг ўғитувчи албатта эришилган натижанинг тахлилини ғилиши, муваффағиятсизлик бўлган бўлса, унинг сабабларини аниғлаш керак. Бунинг натижасида кулгусида айнан шундай вазият юзага келганида у яхшироғ иш тута олади ва уни хал ғилишнинг оптимал вариантига яғинлашади. Педагогик вазифаларни хал ғилиб, ўғитувчи унинг педагогик махоратига боҒлиғ бўлган тажрибани тўплайди. Жисмоний тарбия ўғитувчиси аввало болаларни ўраб турган ижтимоий мухит тенгдошлари ва катталар ўртасида бўладиган муносабатларни биринчи

кундан бошлаб ўрганиб боради. Ўғитувчи бир синфнинг ўзида турли хил ва индивидуал тафавутларига дуч келади. Булар ўғитувчи ўғувчиларнинг темперамент типлари, хатти µаракатлари (кўникма малакалари), ўғув материалларини ўғувчилар томонидан ғандай эслаб ғолиши, ғандай ўзлаштираётганликларини, спорт мусобағалари, спорт байрамлари µамда эстафеталарда ғандай фаорлилик кўрсатаётганликларини (бошға иш шаклларида) билишидан иборатдир. Кичик мактаб ёши даврига 6-10 ёшли бошлангич ( I - IV ) синфларнинг ўғувчилари киради. Бола мактаб таълимига боҒчада тарбияланаётганида тайёрланади. Бунда у мактабда ўғувчиларга ғўйиладиган µар хил талаблар билан танишади, фан асосларини ўрганиш учун биологик ва психологик жихатдан тайёр бўлади мактаб таълимига психологик тайёрлик деганда боланинг объектив ва субъектив жиµатдан мактаб талабига муносиблиги назарда тутилади. У мактаб таълимига аввал психологик жиµатдан тайёрланади. Бинобарин унинг психикаси билим олишга етарли даражада ривожланиши лозим, шу ёшдаги бола идрокининг ўткирлиги, равшанлиги, аниғлиги ўзининг ғизиғувчанлиги, хайри хохлиги, ишонувчанлиги, хаёлининг ёрғинлиги, хотирасининг кучлилиги, тафаккурининг яғғолилиги билан бошға ёшдаги болалардан ажралиб туради. Мактаб таълимига тайёрланаётган болада диғғат нисбатан узоғ муддатли ва шартли барғарор бўлади. Бола диғғатининг хусусиятлари роли ва сюжетли ўйинлардан, (µаракатли ўйинлардан: ролли, жамоали, якка тартибда), расм чизиш ва ғуриш – ясаш, жисмоний тарбия (хатти µаракатлари) машҒулотларида, лой µамда пластилиндан ўйинчоғлар тайёрлашда ўзгалар нутғини идрок ғилиш ва тушунишда, математик амалларини ечишда, хикоя тингалаш ва тузишда кўринади. Болалар уз диғғатини муайян объектив йўналтириш, тўплаш, тағсимлаш бўйича маълум даражада кўникмага эга бўлиб, ўз диғғатини бошғариш ва керакли пайтда тўплашга интилади. Унинг хотираси ғизиғарли, ажойиб-Ғаройиб, кишини таажубга соладиган маълумот ва µодисаларни пухта эсда олиб ғолиш, эсда сағлаш, эсга тушириш имкониятига эга бўлади.

Ґозирги кунда ёшлар тарбияси ( I - IV синф) хар ғачонгидан µам жуда мухум ва долзарб вазифалардан бўлиб турибди болаларни тарбиялаш бутунлай ўзгарди, чунки µар томонлама ривожланган ва мехнатга тайёр бўлган ёш инсони тарбиялаш вазифаларини “Жисмоний тарбия ва спорт” ғонуни, “СоҒлом авлод учун”, “Ўзбекистон болалар спортини ривожлантириш жамҒармасини тузиш тўҒрисида”ги фармонлари ифодалаб беради. Бу вазифалар албатта назарий йўл билан ёки методик тажрибалар, баъзи бир психологик ғарашлар асосида болаларнинг ёш индивидуал хусусиятларига (темперамент, µаракат, ғобилият, иғтидорли, ағлий салохияти, хулғ мотивацияси, маъсулият) мос µолда психологик назарияларини амалий педагогик ишида тўла муваффағиятли тадбиғ этишда ғўлга киритилади. Бола мактабга калиши билан унинг хаётида ўзгариш юз беради. Улар ўғий бошлаши билан унинг вазифаси, хаётидаги асосий фаолият ўғиш бўлиб ғолади. Бола мактабда тизимли равишда янгиликлар олади бу ўғувчининг кундан кунга ортиб бораётган хилма хил мазмундаги билимларининг манбайидир. Шулар орғали унинг билим доираси µам кенгайиб боради. Ағлий жараёнлари ривожлана боради, шу билан бир ғаторда боланинг эмоционал ва иродавий хусусиятлари ғайта таркиб топиб ривожлана бошлайди. Жисмоний тарбия дарсидаги (спорт байрамлари, спорт мусобағалари, эстафеталар) таълим жараёнини ўзи бола психик жараёнларига (диғғати, нутғи, сезгилари, идроки, хотираси, хаёли, тафаккури, хиссиёти (иродаси), психик µолатлари (бардамлиги, тетиклиги, ғизиғувчанлиги, ишончлилиги, эътиғоди, эмоциялари, ижодий рухланиши), психик хусусиятларига (темпераменти, характери, ғобилияти, иғтидори, ағлий салохияти, маъсулияти) янгидан янги талаблар ғўяди. Мактабдаги ўғиш ташкилий, муаян мағсадга ғаратилган анча ихтиёрий ағлий жараёнларни талаб этади.

Жисмоний тарбия машҒулотлари бола соҒлиҒини мустахкамлашга чиниғтиришга µар томонлама гармоник ва жисмоний ривожланишига, ағлий µамда жисмоний иш ғобилиятини оширишга ёрдамлашдан иборатдир. Шундай бўлар экан, болалар идрокини ривожлантиришда шундай машғларни танлаш керакки, у бажариш жараёнини ўзида тўҒри кузата олсин. Мисол: тўпни отиш, илиш, ирҒитиш машғлари (тепага пасга, узоғға, мўлжалга, шеригига). Бунда кўз билан чамалашни, ва µаракатларни (элементларни бир-бирига) мослашувини, тўпни хис ғилишни, йўналишини, тўҒри бахолай олиш каби идрок жараёнлари ривожланади. Бу билан боҒлик µолда идрокдаги сўзнинг роли ортиб боради. Кичик мактаб ёшидаги болаларда макон ва замони идрок ғилиши, ўзига хос хусусиятга эга. Малумки, макон ва замони идрок ғилиш боланинг хаёт тажрибасига боҒлиғдир. Кичик мактаб ёшида диғғатни бошғариш имкониятлари µам чекланган бўлиб хисобланади. Албатта бу ёшдаги ўғувчиларнинг диғғати бошға ёшдаги ўғувчилар диғғатининг кучсизлиги билан фарғ ғилади. Ихтиёрий диғғатни тарбиялаш учун жисмоний тарбия дарслари (спорт байрамлари, спорт мусобағалари, эстафеталар) мухим ролни ўйнайди. Шунинг учун жисмоний тарбия дарси жараёнида (спорт байрамлари, спорт мусобағалари, эстафеталар) ғушларнинг учиши, хайвонларнинг юриши, маймунларни ёки ғуёнларни тутиш, дарахтларга ўхшаб тебраниш ва хокозолар тағлид сифатида киритилиши бола диғғатини тарбиялаб боради. Яна шуни айтиш керакки, ўргатиш жараёнида машғларни ғисмларга бўлиб ўргатишдан кўра, соддалаштирилган µолда бутунлай ўргатиш методини ғўллаш мағсадга мувофиғдир. Масалан: югуриб келиб узунликка сакраш (эчки боласига (улоғчага ўхшаб) сакраш), югуриб келиб баландликка сакраш (ариғдан сакраб ўтишга ўхшаб). Жисмоний тарбия бўйича таълим жараёни кичик мактаб ёшидаги ўғувчиларнинг ихтиёрий, барғарор, мустахкам, кучли, тўпланувчан, тағсимланувчан, фаол, онгли диғғатини ривожлантиришга ғулай шарт-шароит яратади. Билим олиш учун мустағил

ағлий меµнат ғилиш (у ёки бу машғларни, элементларни бажариши), машғларни такрорлаши, иродавий зўр беришда ихтиёрий, онгли диғғат таркиб топади. Шунингдек, унинг энг зарур хусусиятлари такомиллашади, бу эса онгли бошғариш имкониятини беради. Болаларнинг ўзаро алоғага киришишларида тилдан фойдаланиш жараёнини нутғ деб аталади. Жисмоний тарбия (спорт байрамлари, спорт мусобағалари, эстафеталар) ёки спортда µам хар бир бажарган машғларимиз жараёнлари ғандай кечиши, танамиз билан ғатнашишдаги ғўпол хатти- µаракатлар нутғ (тил) орғали етказилади. Жисмоний тарбия ўғитувчиси томонидан машғларни ифодали ғилиб сўзлаш орғали болаларнинг фикр ва µаракатларигагина эмас, балки уларнинг хис-туйҒуларига бевосита таъсир кўрсатиши мумкин. Кичик мактаб ёшидаги болалар ўзларига мос турли µаракат фаолиятининг вазифа ва шартларини тушуниб олишда етарли тайёргарликка эга эканликларини кўрсатмоғда. Бу µаракат кўникмаларини шакллантиришда оҒзаки таъсир этиш (раҒбартлантириш, танбех бериш) усулларидан кенг фойдаланиш имконини беради. Улар фағат кўникмаларни эгаллаш суръатини эмас, балки сифатини оширади. Ўғувчи ривожланишининг кейинги босғичларида оҒзаки (нутғ) таъсир этиш тизими ёрдамида аввалги таассуротлар изларининг янги бирикма ва комбинацияларда жонланиши юз беради. Бунда асосан биринчи бор соф оҒзаки кўрсатма ва тушунтиришлар ёрдамида янги муносабатда алоға ўрнатиш, янги билим ва кўникмалар µосил ғилиш имкони туҒилади. Кичик мактаб ёшидаги ўғувчилар хотирасининг энг мухим хусусиятларидан бири – Сўз мантиғ хотираси ва маъносини тушуниб, эслаб ғолиш салмоҒини орттиради. Ўғувчи ўз хотирасини онгли бошғариш, эслаб ғолиш, эсга тушириш, эсда сағлаб ғолиш жараёнларини фаолиятнинг мағсадига мувофиғлаштириш имкониятига эга бўлади. Юғорида айтилганидек, биринчи сигнал тизими иккинчи сигнал тизимидан бирмунча устунлиги туфайли ўғувчиларда мантиғий хотирадан кўра кўрсатмали µаракатли хотира мухимроғ роль ўйнайди. Шунинг учун

улар назарий ғонун ва ғоидалардан, мавхум тушунчалардан кўра яғғол маълумотлар, ахборотлар, воғеа ва µодисаларни, образлар ва нарсаларни тезроғ µамда мустахкамроғ эслаб ғоладилар ва узоғ муддат эсда сағлайдилар. Кичик мактаб ёшда хотира таълим таъсири остида икки томонлама ривожланади: 1) Сўз – логик эсда олиб ғолишнинг роли ўсади ва бола ўз хотирасини бошғара олиш малакасини эгаллайди. 2) Биринчи сигнал тизимининг бу ёш даврида устун бўлиши натижасида аниғ-образли хотира ривожланган бўлади. Шунингдек бу ёшда µаракатли ўйинларга (сюжетли ва сюжетсиз, якка тартибда, жамоали µаракатли ўйинларга, (спорт байрамлари, спорт мусобағалари, эстафеталар)) катта эътибор ғаратиш мағсадга мувофиғдир. Уларда шунга ғарамай механик эсда олиб ғолишга лаёғати кучли бўлади. П.Ф.Лесгафт: “Агар бола бирор бир µаракатни ёки айрим усулларни маъносини мутлағо тушунмай ўзлаштирар экан, унда у механик тарзда µаракат ғилади – у мазкур µаракатни татбиғ эта олмайди деб ёзган эди. Шунинг учун µаракатларни ўрганишда ғуруғ тағлид ғилишга йўл ғўйиб бўлмайди. Айнан шу ёшда ўғув фаолияти жараёнидаги талаблар хаёл асосида шаклланади. Бу ёшда болалар хаёлининг ўзига хос хусусияти шундаки, бирор воғеани сўзлаб бераётганларида уни беихтиёр равишда ўзларича тўлдирадилар ва хаёл сурадилар. Ўғувчиларнинг хаёли ўз ўғув фаолиятининг таъсири, талаби, имконият ва шарт-шарлоитлари орғали таркиб топади. Боланинг хаёли теварак атроф таассуротлари, Дунё ажойиботлари, кўрсатмалиликни (µаракатларга ўргатишда яғғол кўриш усуллари, µаракат ёки айрим µаракат элементларининг ўғитувчи томонидан тўҒри ва аниғ намойиш этилишидан; масофани босиб ўтишда мўлжал олишдан фойдаланиш; кўргазмали ғўлланмалар – кинофильмлар, кинограммалар, телеэшиттирувлар, фотосуръатлар, слайдалар ва

бошғалардан) етарли даражада акс эттириш билан вужудга келади. Шунингдек µаракат топшириҒини бериш пайтида айтилган сўз (нутғ) µаракат мазмуни ва тузилишини тасаввур ғилишга ёрдам беради. Машғларни эгаллашда алоғалар хосил ғилинади, (кўникма ва малакалар ижобий кўчади) µар ғандай, машғларни хаёлан такрорлаганда µам бу алоғалар сайғаллашади, натижада машғларни амалий бажариш хам яхшиланади (А.Ц.Пуни) Кичик мактаб ёшидаги ўғувчилар одатда бевосита идрок ғилаётган предмет ва воғеликни сифат ва хусусиятлари µағида аниғ фикрлайди. Лекин кичик мактаб ёшининг охирларига келганда эса, таълим жараёнини тўҒри уюштириш натижасида формал операциялар стадиясига ўтиш мумкин. Бу эса умумлаштириш ва абстракциялаш ғобилиятини тарағғий этиш даражасига боҒлиғ уларнинг тафаккури мантиғий фикрлаш, мулохаза юритиш, хукм ва хулоса чиғариш, тағғослаш, тахлил ғилишнинг турли усулларини ғўллашдек ўзига хос хусусиятлари билан бошға ёшдаги болалардан ва ўсмирлардан фарғ ғилади. Жисмоний тарбия таълими (спорт байрамлари, спорт мусобағалари, эстафеталар) жараёнида болаларни мустағил фикрлашни ўргатиш ва камол топтиришнинг гаровидир. Буюк олим И.П.Павлов асаб тизимимни тўртта турларга ажратиб кўрсатган, шунингдек хайвонларнинг асаб тизими турлари билан инсонлар мижозлари ўртасида ухшашлик борлигини µам аниғлаган. - кучли, тетик тур – холерик (ғизиғғон) мижозга тўҒри келади, ғўзҒалиш ва тормозланиш жараёнлари кучли, аммо вазмин эмас, ғўзҒалиш тормозланишдан кучли - кучли тетик тур – сангвиник (серµаракат) мижозга тўҒри келади, µаракатчанлиги яхши, яъни ғўзҒалиш тормозланишга, тормозланиш кўзҒалишга тез алмашинади, - кучли вазмин тур – флегматик (совуғғон) мижозга тўҒри келади, ғўзҒалиш ва тормозланиш жараёнларининг ўта босиғлиги билан ажралиб туради.

- Кучсиз тур – меланхолик (хафағон) мижозга тўҒри келади, ғўзҒалиш µам, тормозланиш µам кучсиз асаб жараёнлари билан кечади, бош мия ғобиҒи хужайраларининг ишлаш ғобилияти паст. Боланинг ўзини тутишига ғараб олий асаб фаолиятининг ғайси турига киритиш мумкинлиги аниғланган. Физиологик асоси олий асаб фаолияти тури бўлган мижоз инсон психологик фаолиятининг туҒма хусусиятига киради. Шундай экан, мағсад сари йўналтирилган тарбия оркали феъли ва хулғининг шаклланишига таъсир (жисмоний тарбия ва спорт орғали µам) кўрсатиш мумкин. Холерик (ғизиғғон) – тез ғўзҒалувчи ўғувчи болалар феълининг ўзига хос томонлари Бундай ўғувчи бола барча реакцияга нисбатан жушғин бўлади. У озгина ноғулайликка µам доима тез норозилик билдиради. Масалан, ўғитувчи коптокни ёки гардишни унга эмас бошға болага берганлигида. Бундай ўғувчи болалар оддий кулмайди, хохолаб кулади, унинг бирор бир нарсадан жахли чиғмайди, балкий Ғазабидан ёнади. Уларнинг имо- ишоралари, µаракатлари кескин, гапиришлари тез ва баланд овозда бўлади. Бу типдаги болалар яхши кўрган иши билан узоғ шуҒулланишлари мумкин, катта тўсиғларни енгиб ўтишга ғодир. Шу билан бирга у ғилаётган ишини (ирҒитган коптогини шериги олаолмай ғолса) тўсатдан ўйинни тўхтатиб ғўйиши ва яхши кайфияти бирдан бузилиб, ёмон бўлиб ғолиши мумкин. Бундай типдаги ўғувчи бола билан ўғитувчи ёки муомила ғилувчи киши, аввало, уларнинг хулғидаги ғандай ножуяликни йўғ ғилиш керагу, ғандай яхши хислатларни ғўллаш, (турли, рангбаранг машғлар ёки спорт байрамлари, спорт мусобағалари, эстафеталар орғали), ривожлантириш лозимлигини анлаб олишилари керак. Кичик мактаб ёшидаги бола фаоллиги зарур сифат бўлиб, агар у жоиз µаракатларда (µаракатли ўйинлар, жисмоний машғлардан ғайсидир

элементларни бажаришда, ғайсидари спот тури билан (енгил атлетика, гимнастика, сузиш) шуҒулланишда) намоён бўлса, уни ғўллаб-ғувватлаш лозим. Шундагини у ножоиз µаракатларга (дарахтга чиғғиш, бўлар- бўлмасга муштлашиш, жанжаллашишга) кучи ва вағти етмайди. Шундай ғилинса, бу ўғувчининг фаоллиги йўғолиши ва ўғитувчисининг (ота- онасининг) гапидан чиғмовчи иродасиз ёки катталарнинг адолатли талабларига µам ғаршилик билдирувчи “ўжар ўғувчига” айланиши мумкин. Јизиғғон ўғувчига диғғатини бир жойга жалб ғилувчи, масалан, спорт тури машғларини, спорт тури машғларини элементларидан ташкил топган µаракатли ўйинлар, (спорт байрамлари, спорт мусобағалари, эстафеталар) турли-туман эстафеталар (аммо мусобаға тарзида эмас), чидамлилик ва бардошни талаб ғилувчи барча машҒулотлар фойдалидир. Бундай ўғувчи болани доимо ва аста-секин меµнат вазифасига ўргатиб бориб, уни унда-бунда эмас, балки мунтазам бажартирса, тарбиялаш учун ўзини тутиш ғобилияти ёрдам беради. Бу типдаги ўғувчи болаларга муомила ғоидаларини ўргатиш лозим: босиғ гапиришни, бошғаларни (катта-ю кичикни) µурмат ғилишни, гапини бўлмасликни, талаб ғилишни эмас, илтимос ғилишни, ғўполлик ғилганда кечирим сўрашни, бир нарсани синдирганда тузатишни. Сангивиник (серµаракат) – ўғувчи болалар феълининг ўзига хос томонлари Бу типдаги кичик мактаб ёши боласи фаол бўлади аммо µаракати, ишоралари кескин эмас. Имо-ишораси жонли бўлиб, анча осуда. Тез, ғаттиғ сўзлайди, кайфияти бир текис – осуда, хушчағчағ, кескин ўзгаришларсиз тезда ўйинга киришади. Сангивиник бола кун тартибидаги жисмоний тарбия бўйича машҒулотлар, тўгараклар (спорт байрамлари, спорт мусобағалари, эстафеталар) ва бошға иш шаклларини беҒалва бажаради. Жисмоний тарбия ўғитувчисининг (ота-онасининг) барча топшириғларини бажаради ва

бўйсунади. Синфдошлар орасида µар ғандай шароитда ўзига тезда ўртоғ топиб олади, у бир ишга (µаракатли ўйинларда, спорт байрамлари, спорт мусобағалари, эстафеталарда) бошчилик µам ғилиши мумкин ёки бўлмаса ижрочи бўлиб µам ғатнашиши µам мумкин. Бундай болаларнинг асаб тизими жуда кўникувчан бўлиб, бир машҒулотдан иккинчи машҒулотга енгил ва тез ўта олади. Бу унинг энг яхши сифати. Бироғ унинг шу хусусияти салбий томонга µам олиб бориши мумкин: бу ўғувчи ўйнаётган µаракатли ўйинларни тез-тез алмаштириши, бир вағтда кўп нарсага ғизиғғанлиги учун бирорта ишни (µаракатли ўйини, мусобағанинг, жисмоний машғларни бажаришни) охирига етказмасликка олиб келиши мумкин. Бу эса шубхасиз берилаётган билимларни тўлалигича олаолмасликка, кўп ўртоғлари (дўстлари) борку лекин, бирорта ўртоҒи унга дўст бўлиб хисобланмайди. Шунинг учун жисмоний тарбия ўғитувчисининг (мураббийнинг) вазифаси сангивиник болада турҒунлик, бардошлилик ва мағсад сари интилишини шакллантиришдир. Бундай ўғувчиларни гапга ғулоғ солиши яхши, аммо у яхши ғолиб ёмонинг гапига µам кириб кетиши мумкин. Бу типдаги ўғувчи муомилали, кўнгилчан, улар шу хусусиятлари билан ўғитувчиларни ўзларига тез ром ғиладилар. Шунга ғарамай уларга нисбатан ўғитувчи талабчан бўлиши, уларнинг “майда” камчиликларини (спорт анжомларини йиҒиштириб ғуймаслик, анжомларни хар томонга улоғтириш, уст бошини (спорт формасини) саромжон-саришта тутиши) кўз юммай назорат ғилиб туриш лозим. Бундай болаларни ўзларига ёғған иш билан узоғ шуҒуланишларига шароит яратиши, аммо ишда бир хиллилик, такрор пайдо бўлувчи жисмоний машғлар билан шуҒулланишларини тўхтатишга µаракат ғиладилар. Шунингдек жисмоний машғ жараёнларини охиригача етказшни эмас, унинг сифатини талаб ғилиш лозим. Флегматик (совуғғон) - ўғувчи болалар феълининг ўзига хос томонлари Бундай ўғувчининг µаракати, имо-ишораси суст кескин эмас. Жисмоний машғларни (спорт байрамлари, спорт мусобағалари, эстафеталар)

бажаришга секин киришади, аммо бажаради. Доимо лаллайган кайфиятда юради. Барча ракциялар аниғ эмас: имо-ишораси бўшанг, кулгуси µам йиҒиси µам нимжон, µаракатлари бўшашган, нутғи бўлар- бўлмас, сўз ва гаплари ўртасида тўхтаб-тўхтаб ғолади, фикрлари бир жойга жамланмаган. Ґар ғандай ташғи таассуротга секин муносабат билдиради, бирорта ишга тез киришиб кетмайди. Флегматик бола бир хил иши билан узоғ, чарчамай шуҒулланиши мумкин. Бундай мактаб ўғувчисининг феъл – атвори турҒун бўлади, унинг жахлини чиғариш анча ғийин. Бу ўғувчида жисмоний машғлар кўникма ва малакаси узоғ шаклланади, аммо шаклланган кўникма ва малакалар махкам ўрнашиб ғолади. Жисмоний тарбиядаги тартиб, ғонун – ғоидаларга узоғ мослашади. Синфдошлари орасидан ўзига дўст топишга ғийналади. Аммо жисмоний тарбия бўйича эгаллаган жисоний машғларга кўниккач, малакаларини эгаллагач бу машғларни у жудаям яхши бажаради µамда топширилган ишни (меъёрни) охиригача етказади. Флегматик болага нисбатан “тезроғ, имиллама” - “яна судралаяпсанми?” каби огохлантиришлар билан мурожаат ғилиш ярамайди. Бағириб-чағириб ғаттиғ асабига тегиш, унинг µаракатини баттар тормозлаб ғўяди. Бундай ўғувчи соатлаб бир жойда берилган жисмоний машғларнинг бажаришга бардоши етади, бошғаларни безовта µам ғилмайди. Жисмоний тарбия ўғитувчисининг бундай ўғувчининг ўз µолига ташлаб ғўйилиши ўғувчининг ривожланишига зарар етказади. Унинг реакцияси баттар суслашиб ғолади. Буларнинг олдини олиш учун флегматик ўғувчининг µаракатини (сифатли) бажаришга ундаш керак, акс µолда бу типдаги ўғувчида “ялғовлик, эринчоғлик” ривожланиш мумкин. Бундай бола чағғон, серµаракат ўғувчи бола билан дўстлашиши лозим. Аммо бунда уларнинг ўзаро муносабатини ўғитувчи томонидан назорат ғилиб турилиши шарт. Меланхолик (хафахон) - ўғувчи болалар феълининг ўзига хос томонлари

Бу типдаги ўкувчиларда ғўзҒалиш ва тормозланиш жараёнлари жуда паст, тез хориб ғолади. Бундай болаларда кучсиз ғўзҒатувчига нисбатан ортиғ даражада кучли реакция бўлади. Улар жуда бир сўзли, кўнгли нозик бўлади. Ундай ўғувчи бағирмайди, истаган нарсасига мўлтиллаб ғараб туради. У жисмоний тарбия машҒулотларида (спорт байрамлари, спорт мусобағалари, эстафеталар ва бошға шаклларида) фаоллик кўрсатмайди, тинч, кўп µаракат талаб ғилмайдиган фаолият билан шуҒулланишни истайди. Ўртоғлари билан сухбатга киришмасликка, кўп гапирмасликка, фағат эшитишга µаракат ғилади, ўз билими ёки µаракатини бўрттириб кўрсатмайди. Жисмоний машғларни жонли бажаришда (ғўлларини ёйиш, югуриш, сафда юриш, бурилиш, умбалоғ ошиш, сакраш) уялади, бажарса µам ён атрофига ғараб ғурғибгина (иккиланиб) бажаради. Меланхолик ўғувчи кўпинча синфдошларига “тобеъ” бўлиб юради. Базида командали ўйинларда мелонхолик болани деб эстафеталарда шу команда маҒлуб бўлади. Жисмоний тарбия ўғитувчиси томонидан ғилинган ғаттиғ муомилага йиҒлаб µам юборади. Бу бола хағида кўпинча унга гапириш бефойда барибир тушунмайди, деишади. Аслида бу ерда гап бутунлай бошға нарсада: болани жавоб бермаслигига сабаб, унда айнан кучли хиссиётларни ғўзҒалганидан, у тормозланиш µолатида бўлади. Катта одам, бу кўнгилсизликни тез унитиши мумкин, меланхолик бола эса, узоғ вағтгача унитолмайди. У жуда сиғилади, шундай эканлигидан хафа бўлади, баъзида ухлолмай чиғади. Бундай ўғувчилар ғўзҒатувчи таъсирига узоғ вағт бардош беролмайдилар. Улар шовғиндан, нотаниш кишилар билан мулоғатдан тез чарчайдилар. Жисмоний тарбия ўғитувчиси томонидан берилаётлагн жисмоний машғларни мазмунини эшитаётганга ғулоғ солиб туриши мумкин, бажариш талаб ғилинганда машғни эслаб ғолиб бажаришида ғийналади, сўралганда эса айтиб бера олмайди. Бундай µолатларда ўғитувчи томонидан “хотиранг пастми”, “хотираси йўғ” деган танбехга учрайди.

Меланхолик бола бир нарсани уғиб олгунча кўп вағт кетади (жисмоний машғларни турли-туман µолатларда бажарилишида). Меланхолик болани ғаттиғ шовғинлар янги танишлардан эхтиёт ғилиш зарур. Бундай бола ёлҒиз ўйнашни ёғтиради, синфдошлари орасида µам ажралиб туради, четга чиғиб ёна ёлҒиз ўйнайверади. Бу болага айниғса спорт турлари бўйича мусобағалар, жамоали µаракатли ўйинлар, турли эстафетлар фойдалидир. Булар унинг ёлҒиз µаракатинигина ривожлантирмайди, балки чидам, бардош, турҒунлик, оҒирликни енгишга, чидамни енгишга ўргатиб боради.

Похожие

Мактабда бошланғич синф ўқувчиларини спорт байрамларига психологик тайёрлашда педагогнинг роли

Мактабда спорт байрамининг аҳамияти ва уни мактаб ўқувчиларининг жисмоний тарбиясидаги ўрни

Бошланғич синф ўқувчиларнинг гармоник ривожланишида жисмоний тарбиянинг роли

Ҳаракат бошқарилишининг хусусиятлари

Спортчини иродавий тайёрлашнинг психологик асослари