Ҳаракат бошқарилишининг хусусиятлари - Физическая культура - Рефераты

Ҳаракат бошқарилишининг хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

60.5 KB

Ҳаракат бошқарилишининг хусусиятлари Режа: 1. Ҳаракатни бошқариш ҳақида тушунча 2. Турли хил сенсор тизимларнинг ҳаракатни бошқаришда қатнашиши.

Ҳаракатни бошқариш ҳақида тушунча Ҳаракат қилиш (чопиш, юриш, тана аъзоларининг букилиб ёзилиб иш бажариши ва ҳокоза) оддий ҳолат бўлмасдан, балки унинг мураккаблигига қараб, нерв, суяк мускул тизими тегишли даражада иштирок қиладиган, ҳамда маълум энергия сарфланиб амалга ошириладиган биомехник жараёндир. Спортчининг ҳаракати эса яна мураккаброқ, у аниқ ва мақсадга мувофиқ бўлиши учун ҳаракатнинг ҳар бир қисми марказий нерв тизими томонидан тоборо мукаммаллаштирилиб борилади. Оддий ҳаракатларни бажариш ҳам йиғувчи ва ёзувчи мускуллардан ташқари бўғим ва пайларнинг маълум тартибда фаолият кўрсатишини талаб қилиб, бу борадаги умумий бошқарувни марказий нерв тизими олиб боради. Марказий нерв тизимининг бошқарувчилик фаолияти мураккаб бўлиб, унга ҳар қандай иш бажаришда маълум мускулларнинг қисқариши ва бўшашишини таъминлашдан ташқари танани белгиланган бир мувозанатда ушлаб туриш ҳам киради. Одам таянч майдони унча катта бўлмаган аъзолар ёрдамида (товон ва оёқ панжалари) шундай мураккаб ҳаракатларни амалга оширадики, бу ерда асосий ролни марказий нерв тизимининг бошқарувчилик функцияси ўйнайди. Бу функцияни ҳар томонлама батафсил бажаришда марказий нерв тизимининг, айниқса ярим шарлар пўстлоғининг пластиклик хусусияти муҳим аҳамият касб этади (маълум бир функцияни пўстлоқнинг турли қисмлари томонидан бажарилиши). Яримшарларнинг иккита қисмидан, яъни чап ва ўнг бўлаклардан иборатлиги ҳам унинг пластиклик хусусиятида катта аҳамиятга эга. Марказий нерв тизимининг ушбу хусусиятлари боис бир ҳил ҳаракатлар турли хил мускуллар иштирокида ҳам бажарилаверади. Масалан, ўнг қўл амалга оширадиган ишни чап қўл билан ёки чап қўл ўрнига ўнг қўл билан ишлаш мумкин. Баъзан шундай ҳолатлар ҳам бўладики, айрим кишилар оёқлари билан хат ёзади, расм чиза олади, ҳайкалтарошлик қилади ва ҳокоза. Бу мисоллар марказий нерв тизимининг пластиклик хусусиятини яна бир бор намоён қилади ва у жисмоний тарбия ва спорт амалиётида катта рол ўйнайди.

Турли хил сенсор тизимларнинг ҳаракатни бошқаришда қатнашиши. Ҳар кандай ҳаракатни бошқаришда марказий нерв тизимидан тарқалган биргина эфферент импульсация камлик қилади. Амалга ошириладиган ҳаракатнинг мукаммал бўлиши учун марказий нерв тизимига тегишли аъзоларнинг жисмоний иш қилишда тутган ўрни, ҳаракат тезлиги, йўналиши ва ҳокозалар ҳақидаги маълумот зарур. Шундагина ҳаракат мақсадга мувофиқ бўлади. Бундай алоқа эфферент импульсация туфайли ўтказилади ва у физиологияда тескари алоқа деб айтилади. Бундай импульсациянинг ёки тескари алоқанинг асосий манбаи турли хил сенсор аъзоларининг рецепторларидир. Сенсор сўзи лотинча sensus - сезги демакдир. Бу тизимга одамдаги барча сезги аъзолари киради, яъни кўз, вестибуляр, эшитиш аъзолари, тери сезгиси ва бошқалар. Мўлжалланган ҳаракат билан унинг амалга оширилиши орасида доим фарқ бўлади. Бу фарқ марказий нерв тизими орқали таҳлил қилиниб, амалга ошириладиган ҳаракатга доимий суратда тузатишлар киритилиб борилади. Тана аъзоларининг маълум иш бажаришда бир текисда бажарилиши учун тескари алоқанинг ўрни катта. Агар тана мускулларидан, теридан марказий нерв тизимига тескари алоқа ўз вақтида қабул қилинмаса (афферент импульсация) бажариладиган ҳар қандай ҳаракат қўпол бўлиб, унинг амалга оширилишида аниқлик ва нафислик йўқолади. Тескари алоқанинг амалга ошиши асосан икки гуруҳ ахборот манбаларига таянади, биринчиси ички ахборот манбалари, унга буғимлар, пайлар, мускуллардан келадиган афферент импульслар киради. Буни ҳаракат аппаратидан келадиган ахборот ҳам дейилади. У ҳаракатнинг аниқ бўлиши учун муҳим, чунки ҳаракат аппаратидан марказий нерв тизимига келадиган ахборот бошқа анализаторлардан келадиган ахборотларга қараганда тўлиқ ва мукаммал бўлади. Масалан, штангани аниқ кўтариш учун (уни тана оғирлик марказига нисбатан қанча масофада тутиб турганда мақсадга мувофиқ бўлиши) уни кўриб туриш шарт эмас, бу ҳақда аниқ ахборот фақат

проприорецептив рецепторлардан (мускулларнинг ўзидаги нерв учлардан) келади. Ташқи ахборот манбаларидан келадиган хабарларга кўра киши ўзини ўраб олган бўшлиқда қандай шароитда турганлигидан хабардор бўлади. Бундай ахборот кўриш, вестибуляр, эшитиш, тери сезгиси ва айниқса қайд қилганимиздек ҳаракат аппарати томонидан марказий нерв тизимига бориб туради. Буларнинг ичида мақсадли жисмоний иш қилиш нуқтаи назаридан энг муҳими кўриш сенсор тизими бўлиб, у орқали нарса предматларнинг қанча узоқликда жойлашганлиги, ҳаракат қилиш тезлиги ва бошқа муҳим ахборотлар қабул қилинади. Эшитиш сенсор тизими одам ҳаётида муҳим аҳамиятга эга бўлсада мускул фаолияти учун унчалик зарур эмас. Масалан, гунг-карларда ҳам дирижёр қўл ҳаракатларига қараб тегишли машқлар билан шуғулланишлари мумкин. Вестибуляр сенсор тизим ёрдамида одам ерга нисбатан бошнинг тутган ҳолатини (паст, баланд бўлиши), тўғри ва айланма ҳаракатлар бажаришда эса уларнинг йўналиши ва кучини пайқаб туради. Агар гунг-карларда вестибуляр анализатор ишдан чиққан бўлса улар сувга шўнғиганда (агар кўз ёпиқ бўлса) тана ҳолатини сеза олмайди. Шунинг учун уларда шўнғиш (кўз кўрмай турганда) чоғида тана ҳаракатини бошқариб бориш жуда қийин. Бажарилган ва бажарилаётган ҳаракатларн таҳлил қилиш (марказий нерв тизими томонидан) кўриш ва ҳаракат сенсор тизимлардан қабул қилинган ахборотлар асосида бўлади. Спорт билан шуғулланиш борасида ҳаракат сенсор тизимларининг ўзаро келишиб уйғунлашиб ишлаши мукаммаллашиб боради. Шунинг натижасида спортчиларда ҳаракат қилиш мақсадга мувофиқлашиб, бажариладиган иш серунум бўлади. Ҳаракат малакаси . Яхши ўзлаштирилган ва мукаммал бажариладиган жисмоний машқлар, ҳаракатлар малакаси ҳосил бўлиши туфайли юзага келади. Баъзан оддий ҳаракатлар шунчалик даражада ўзлаштирилиб олинадики, уларни киши автоматик суръатда бажараверади (масалан, компьютерда ёзув ишлари). Ҳаракат малакаси физиологик жиҳатдан анча

мураккаб жараён бўлиб унинг юзага келишида марказий нерв тизмининг турли соҳалари, қисмлари иштирок қилади. Бу жараёнга мускуллар, бўғимлар ва пайлар фаолияти ҳам тортилиб, бир ҳаракатни кетма-кет бажариш туфайли унинг амалга бажарилиши автоматлаштирилган ҳолда кўчади. Мана шундай одатдаги автоматлаштирилган ҳаракатни ҳаракат малакаси дейилади. Одамда ҳеч бир ихтиёрий ҳаракат туғма бўлмасдан у машқ қилиш билан ўзлаштирилиб маълум ҳаракат малакаси даражасига кўтарилади. Спортда бажариладиган ҳар қандай ҳаракатга нисбатан малака ҳосил бўлиши давомли машқ қилишни талаб қилади. Ҳаракат малакаси ўзининг табиатига кўра шартли рефлектор жараён бўлиб унинг юзага келишида яримшарлар ва пўстлоқ остки ядролари орасидаги вақтинча боғланиш муҳим ўрин тутади. Ҳаракат малакаси ҳосил бўлганидан кейин (тегишли ҳаракат шартли рефлекси мустаҳкамланганидан кейин) мақсадга мувофиқ иш динамик стериотик тариқасида амалга оширила бошланади. Ҳаракат малакаси вариантив хусусиятга эга, яъни ўрганиб олинган ҳаракат нерв марказларининг пластиклик хусусиятидан келиб чиқиб турли хил мускуллар гуруҳи иштирокида ҳам амалга оширилаверади. ¡рганилган ҳаракат у қандай йўл билан амалга оширилмасин тегишли параметрлар сақланиб қолинади. Масалан ўнг қўли билан хат ёзадиган одам чап қўл, оёқ панжалари ва тишлари билан ручка тутиб ҳат ёзса ҳам ўз ҳуснихатининг айрим муҳим элементларини қайтаради. Ҳаракат малакаси билан ифодаланадиган шартли рефлекслар бошқа шартли рефлекслардан, жумладан оддий овқатланиш шартли рефлекслардан бир мунча фарқ қилади. Агар овқатланиш шартли рефлекси шартли ва шартсиз қитиқлагичларнинг 7-12 марта биргаликда берилишидан (такрорланишидан) ҳосил бўлиб тахминан уларнинг 40 марта қайтарилиши билан анча мустаҳкам бўлиб қолади. Спортда эса ҳаракат малакаси шартли рефлексининг ҳосил бўлиши анча мураккаб бўлиб у ижодий жараёндир. Масалан, икки қўлда тик туришни ўзлаштириб олиш учун биринчидан жуда

кўп марта машқ қилиниб, ҳаракат қайта-қайта бажарилади, иккинчидан бундай ҳаракатни бажаришда организмнинг бошни пастга, оёқни эса тепада сақлаб туриш ҳолати ғайри табиий (ҳали синаб кўрилмаган бўлиб) унга кўникма ҳосил қилиш керак. У ҳар бир организмда индивидуал ҳолда ҳосил бўлади (специфик хусусиятларига кўра). Янги ҳаракат малакасиннг ҳосил бўлиши учун спортчи организми функционал жиҳатдан яхши ҳолатда, яъни танада бирон оғриқнинг бўлмаслиги, яхши дам олган бўлиши керак. Одатда ҳаракат малакаси ҳосил бўлишида қўйидаги даврлар бир-биридан фарқланади. Биринчи давр - бунда маълум ҳаракат малакаси ҳосил бўлиши билан боғлиқ шартли рефлексни юзага келтирадиган шартли қитиқлагичларнинг генерализацияланиши (умумлашуви) кузатилади. Кўпинча шартли қитиқлагичга яқин қитиқлагичлар ҳам рефлекс чақираверади, масалан, волейболни тўрдан кўтариб уриш учун сакраш шартли рефлексини тўпнинг ҳавога кўтарилиши (шартли қитиқлагич) чақиради. Ҳаракат малакаси шаклланишининг ушбу даврида тўпни зарб билан уриш мақсадида амалга ошириладиган сакраш тўп кўтариб берилиши биланоқ рўй беради ва зарба бериш керакли вақтидан ё олдин ё кейин содир бўлиб исталган натижа чиқмайди. Генерализациялашган ҳаракатни келиб чиқишида асосий сабаб марказий нерв тизимида қўзғалишнинг иррадиацияланишидир (кенг тарқалиши) бу давр амалда шу билан характерланадики, спортчи тегишли жисмоний фаолиятни амалга ошириш учун амалга ошириладиган ҳаракатнинг энг майда қисмларига ҳам катта эътибор беради, ортиқча ҳатти- ҳаракатларни қўл бажаради, айни ҳаракатда бевосита қатнашмайдиган мускуллар таранглиги ҳам юқори бўлади, беҳудага анча-мунча энергия сарфланади ва ҳокоза. Иккинчи давр - дифференцировка қилиш (фарқлаш) даври. Бунда спортчи ўз ҳаракатларини таҳлил қилиб беҳуда ҳаракатларни асосий ҳаракатлардан фарқ қилади, мақсадга мувофиқ иш бажаради. Юқоридаги мисолга келсак волейболчи тўпга ҳал қилувчи зарба бериш учун қачон

сакрашни, кўтариб берилган тўпнинг қанчалик баландликка кўтарилишига қараб танлайди. Ҳаракат малакаси ҳосил бўлишининг иккинчи даврида нерв жараёнлари иррадиацияланишдан концентрацияланишга (маълум нуқтага тўпланишига) ўтади. Учинчи давр – ёки стабилизация даври. У ҳаракатнинг бир текис ва аниқ бажарилиши билан характерланади. Ҳаракат малакаси ҳосил бўлишининг бу даврига келиб амалга ошириладиган ҳаракат тури қарийб автоматик ҳолда бажарилади. Учинчи даврнинг ўзига хос хусусияти шундаки бу вақтга келиб барча мақсадга мувофиқ бўлмаган ортиқча ҳаракатларга барҳам берилади. Спортчи тегишли мускуллар гуруҳини анча-мунча кучли ишлатса ҳам четдан у жисмоний машқни осонгина бажараётгандек бўлиб кўринади. Бу даврда киши ўзига ишонч ҳосил қилиб мустаҳкам ишлайди, оқибатда тегишли натижаларга эришади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Руководство по физиологии. Физиология мышечной деятельности, труда и спорта. Изд-во «Наука», Л. 1969. 2. В.С.Фарвель, Я.И.Коц. Физиология челвека (с основами биохимии). Изд-во «Физкультура и спорт». М.1970. 3. В.В.Васильева, Э.Б.Коссовская, Н.А.Степочкина. Физиология чело века. Изд-во «Физкультура и спорт». М.1973. 4. Физиология человека. Учебник для институт физической культуры. Под. ред. проф.Н.Б.Зимкина. Изд-во «Физкультура и спорт». М.1974.

Похожие

Спорт фаолиятининг эмоционал иродавий хусусиятлари

Бошлангич синф ўқувчиларининг психологик хусусиятлари

Юқори малакали баскетболчиларни тайёрлашни ўзига хос хусусиятлари

Хотин қизлар организмининг ўзига хос физиологик хусусиятлари

Жисмоний тарбия байрамларини ташкил қилиш ва ўтказиш хусусиятлари