Xalqaro hisob-kitoblar va ularning asosiy shakllari - Экономика - Рефераты

Xalqaro hisob-kitoblar va ularning asosiy shakllari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

203.9345703125 KB

Xalqaro hisob-kitoblar va ularning asosiy shakllari Reja: 1. Xalqaro hisob-kitoblar haqida tushuncha. Tashqi iqtisodiy shartnomalardagi valuta-moliyaviy va to‘lov shartlari 2. Xalqaro hisob-kitoblarning asosiy shakllari va ularning tavsifi. 3. Xalqaro hisob-kitoblarda SWIFT tizimi

1. Xalqaro hisob-kitoblar haqida tushuncha. Tashqi iqtisodiy shartnomalardagi valuta-moliyaviy va to’lov shartlari Xalqaro hisob-kitoblardagi o’zgartirishlarning paydo bo’lishi hamda ularning yanada takomillashuvi tovar ishlab chiqarish va muomala jarayonining rivojlanishi hamda baynalmilallashuvi bilan bog’liq. Tovarlar ishlab chiqarish va ularni sotish davrlarining o’zaro muvofiq kelmasligi hamda iste’mol bozorlarining uzoqligi tufayli xalqaro muomaladagi qiymatlar harakatining nisbatan mustaqil bo’lib qolgan shakli xalqaro hisob-kitoblarda o’z aksini topadi. Xalqaro hisob-kitoblar tovarlar va xizmatlar bilan tashqi savdo hamda notijorat operatsiyalar, kreditlar va mamlakatlararo kapitallar harakati bo’yicha hisob-kitoblarni qamrab oladi. Xalqaro hisob-kitoblar – turli mamlakatlar fuqarolari va yuridik shaxslari o’rtasida iqtisodiy, siyosiy va madaniy munosabatlar tufayli vujudga keladigan pul talablari va majburiyatlar bo’yicha to’lovlarni muvofiqlashtirishdir. 1 Xalqaro hisobkitoblar bir tomondan, amaliyotda shakllangan va xalqaro hujjatlar hamda qoida bilan mustahkamlangan to’lovlarni amalga oshirish shartlari va tartibini, ikkinchi tomondan, ushbu hisobkitoblarni amalga oshirish yuzasidan kunlik amaliy faoliyatni o’z ichiga oladi. Hisob-kitoblarning eng katta hajmi bank hisobvaraqlarida yozuvlarni amalga oshirish orqali naqdsiz pul o’tkazish yo’li bilan amalga oshiriladi. Bunda jahonning eng yirik banklari xalqaro hisob- kitoblarda yetakchilik mavqeyiga ega bo’ladi. Mazkur banklarning xalqaro hisob- kitoblarga bo’lgan ta’sir darajasi ular joylashgan mamlakat tashqi iqtisodiy aloqalari, milliy valutasining ishlatilish ko’lami, ixtisoslashganligi, moliyaviy ahvoli, ishbilarmonlik mavqeyi, vakil-banklar tizimiga bevosita bog’liq. Banklar hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun o’zlarining xorijiy bo’limlari va xorijiy banklar bilan o’rnatilgan vakillik munosabatlaridan foydalanadi. Xorijiy banklar bilan vakillik munosabatlari o’rnatilganda «loro» (xorijiy banklarning mazkur bankda ochilgan hisobvarag’i) va «nostro» (mazkur bankning xorijiy banklarda ochilgan hisobvarag’i) hisobvaraqlari ochiladi. Vakillik munosabatlari hisob-kitoblar tartibi, vositachilik haqining hajmi, ishlatib bo’lingan mablag’larni 1 Êðàñàâèíà Ë.Í. Ìåæäóíàðîäíûå âàëþòíî-êðåäèòíûå è ôèíàíñîâûå îòíîøåíèÿ. – Ì.: «ÔèÑ», 2001 ã.

to’lash uslublarini belgilab beradi. Xalqaro hisob-kitoblarni o’z vaqtida va samarali amalga oshirish uchun banklar, odatda, kutilayotgan to’lovlarning tarkibiy tuzilishi va muddatlariga muvofiq ravishda zarur bo’lgan va turli valutalarda ifodalangan valuta pozitsiyalarini ta’minlaydi va o’z valuta zaxiralarini diversifikatsiyalash siyosatini o’tkazadilar. Banklar nisbatan yuqori foyda olish maqsadida o’z valuta aktivlarini jahon ssuda kapitallari bozorida, shu jumladan yevrobozorda joylashtirishni afzal ko’rgani holda «nostro» hisobvaraqlaridagi minimal qoldiqlarni ta’minlashga harakat qiladi. Xalqaro hisob-kitoblar borasidagi banklar faoliyati, bir tomondan, milliy qonunchilik bilan muvofiqlashtiriladi, boshqa tomondan esa – o’rnatilgan qoidalar va tartiblar yoki alohida hujjatlar bilan mustahkamlangan ko’rinishda mavjud bo’lgan, shakllangan amaliyot bilan belgilanadi. Xalqaro hisob-kitoblarda asosan milliy valutalarning ishlatilishi ulardan foydalanish samaradorligini kurs tebranishlari hamda ushbu valutalar emitentlari bo’lmish mamlakatlarning iqtisodiy va valuta siyosatiga bog’liqligini kuchaytiradi. Xalqaro hisobkitoblarning holati qator omillarga bog’liq: mamlakatlar orasidagi iqtisodiy va siyosiy munosabatlar, valuta qonunchiligi, xalqaro savdo qoidalari va tartiblari, bank amaliyotlari, tashqi savdo shartnomalari va kredit bitimlarining shartlari. Tashqi iqtisodiy bitimlarning valuta-moliyaviy va to’lov shartlari. Xalqaro savdo shartnomalari bo’yicha hisob-kitoblar o’ta murakkab bo’lib, bank xodimlarining yuqori malakaga ega bo’lishini talab etadi. To’lov olinishining tezligi va kafolati hamda banklar orqali operatsiyalar o’tkazishning xarajatlar summasi hisob-kitoblar shakllari va shartlarining tanloviga bog’liq. Shu sababli, tashqi savdo bo’yicha hamkorlar muzokaralarda to’lov shartlarining unsurlarini kelishib oladi, so’ngra ushbu shartlar shartnomaga kiritilib, rasmiylashtiriladi. Shartnomalarning valuta-moliyaviy va to’lov shartlari tuzilayotgan paytda eksportyor manfaatlarining importyor manfaatlariga teskari ekanligi ko’zga tashlanadi. Bunda eksportyor valutaning maksimal summasiga nihoyatda qisqa vaqtichida ega bo’lishni xohlaydi, importyor esa, aksincha, iloji boricha kam

miqdordagi valuta hajmini to’lash, tovarlar olinishini tezlashtirish hamda mazkur tovarlar to’la sotilgunga qadar to’lov muddatini kechiktirishdan manfaatdordir. Bitimlarning valuta-moliyaviy va to’lov shartlari tanlanishiga mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy va siyosiy munosabatlarning xarakteri, kontragentlar kuchlarining o’zaro nisbati, ularning ushbu sohadagi malakasi hamda mazkur tovar bilan savdo qilish an’analari va qoudalari bog’liq. Hukumatlararo kelishuvlar hisob-kitoblarning umumiy tamoyillarini belgilaydi, tashqi savdo shartnomalarda esa ushbu hisob-kitoblar amalga oshirilishining batafsil shartlari ko’rsatiladi. Mazkur shartlar quyidagi asosiy elementlarni o’z ichiga oladi: baho valutasi, to’lov valutasi, to’lov shartlari, to’lov vositalari, hisob-kitob shakllari hamda ushbu hisob-kitoblarni amalga oshiradigan banklar. Baho valutasi va to’lov valutasi. Baho valutasi va to’lov valutasi tanlovi (baho darajasi, kredit bo’yicha foiz stavkasi kattakichikligidan farqli o’laroq) muayyan darajada bitimning valuta samaradorligiga bog’liq. Eksport va import shartnoma baholari turlicha hamda ular ushbu shartnomalarga kiritiladigan tovarlarning eksportyordan importyorga yetkazilishi bilan bog’liq (eksportyor mamlakat omborida saqlanishi, portgacha bo’lgan yo’l va portdagi saqlash, chet eldagi yo’l, xorijdagi ombor hamda importyorga tovarlarni yetkazish xarajatlari) qo’shimcha xarajatlarga bog’liq. Tovarlar baholarini aniqlashning beshta asosiy tamoyili mavjud: 1. Shartnoma tuzilayotgan vaqtda baholarning qat’iy belgilanishi hamda ushbu shartnoma ijrosi mobaynida belgilangan baholar o’zgarmasligi. Ushbu uslub jahon bozorida baholarning pasayishi tendensiyasi mavjud bo’lgan paytda qo’llaniladi. 2. Shartnomaga imzo qo’yilayotgan paytda bahoni (tovar yetkazilish kuniga bo’lgan u yoki bu tovar bozorining kotirovkalari asosida) belgilash tamoyili qayd etiladi, bahoning o’zi esa bitimning ijrosi mobaynida belgilanadi. Ushbu uslub, odatda, bozor baholarining ko’tarilishi tendensiyasida qo’llaniladi. 3. Shartnoma tuzilayotgan paytda baho qat’iy belgilanadi,ammo bozor bahosi shartnomadagi bahoga nisbatan, aytaylik, 5% dan ziyod hajmga o’zgarsa, u o’zgarishi mumkin.

4. Xarajatlarni tashkil etuvchi elementlar hajmining o’zgarishigabog’liq bo’lgan sirpanuvchan baho. Masalan, jihoz (asbob-uskuna) lar yetkazib berilishiga buyurtma berilganda. Yuqori konyunktura sharoitlarida buyurtmachi manfaatlarida cheklovlar joriy etila- di (baho o’zgarishining umumiy chegarasi yoki baho «sirpanishi»ning xarajatlarning bir qismiga va qisqa muddatga tarqalishini). 5. Aralash shakli: bahoning bir qismi qat’iy belgilanadi, bir qismi esa sirpanuvchan shaklda o’rnatiladi. Baho valutasi – bu tovar bahosi ifodalanadigan valutadir. Tovarning bahosi qat’iy belgilanadigan valutani tanlashda tovarning turi va yuqorida aytib o’tilgan xalqaro hisob-kitoblarga ta’sir etuvchi omillar, ayniqsa, hukumatlararo kelishuvlarning shartlari va xalqaro qoidalar katta ahamiyat kasb etadi. Ba’zida valuta risklarini sug’urtalash maqsadida shartnomaning bahosi bir nechta (ikki va undan ko’p) valutada yoki standart (SDR, EKYU – 1999-yilda «yevro»ga o’zgartirilgan) valuta savatida ko’rsatiladi. To’lov valutasi – bu importyor (yoki qarz oluvchi) majburiyatlari so’ndirilishi kerak bo’lgan valutadir. Valuta kursining beqarorligi sharoitida baholar nisbatan barqaror bo’lgan valutada, to’lov esa, odatda, importyor mamlakat valutasida belgilanadi. Agar baho valutasi va to’lov valutasi o’zaro muvofiq kelmasa, unda shartnomada bir valutani ikkinchi valutaga qayta hisoblash kursi o’zaro kelishiladi (yoki XVF SDR negizida qayd etiladigan pariteti, yoki valutalarning bozor kursi bo’yicha). Shartnomada qayta hisoblash shartlari belgilanadi: 1) ma’lum bir turdagi to’lov vositasining kursi – trattasiz to’lovlar bo’yicha telegraf pul o’tkazmasi yoki kredit bilan bog’liq hisob-kitoblar bo’yicha vekselni; 2) ma’lum bir valuta bozorida (sotuvchi, sotib oluvchi yoki uchinchi tarafning) tuzatish va muvofiqlashtirishlar vaqti aniqlab olinadi (masalan, to’lov amalga oshirilishidan bir kun avval yoki to’lov kuni); 3) qayta hisoblash amalga oshiriladigan kurs kelishib olinadi: odatda, o’rtacha kurs, ba’zan valuta bozorining ochilishiga, yopilishiga bo’lgan sotuvchi yoki sotib oluvchi kurslari yoki kunning o’rtacha kursi.

Baho va to’lov valutalarining o’zaro muvofiq kelmasligi – bu valuta riskini sug’urta qilishning eng oddiy usullaridan biridir. Agar baho valutasining kursi (masalan, AQSH dollarining) pasaygan bo’lsa, unda to’lov summasi (fransuz franklarida) proporsional ravishda kamayadi va aksincha. Baho valutasi kursining pasayishi riski eksportyor (kreditor) zimmasiga, uning ko’tarilish riski esa importyor zimmasiga tushadi. To’lov shartlari – tashqi iqtisodiy bitimlarning muhim elementidir. Ularning ichida quyidagilar farqlanadi: naqdli to’lovlar, kredit taqdim etilishi bilan hisob- kitoblar, naqdli to’lov bo’yicha opsionli kredit (tanlov huquqi bilan). Xalqaro hisob-kitoblardagi naqdli to’lov tushunchasi eksport tovarlari sotib oluvchiga yetkazib berilganidan so’ng ularga pul to’lanishini yoki tovarlar shartnoma shartlariga muvofiq yetkazib berilganligi to’g’risida guvohlik beruvchi hujjatlarga qarshi bo’lgan to’lov ko’zda tutiladi. Biroq zamonaviy sharoitlarda tovar importyor mamlakatiga ko’p holatlarda to’lov amalga oshirilishi lozim bo’lgan hujjatlardan avval yetib keladi va sotib oluvchi tovarlarni ularga haq to’lanishidan avval saqlash (trast) tilxati, bank kafolati evaziga olishi mumkin. Shunday qilib, tovarlar so’nggi manzil portiga yetkazib berilganidan so’ng to’lov amalga oshiriladi, tovarlar jo’natilganligi to’g’risidagi xabarnomaga ko’ra amalga oshiriladigan to’lovlar bundan mustasno. Kontragentlar kelishuviga hamda sotilayotgan tovarlar xususiyatlariga bog’liq holda importyor ma’lum bir bosqichda to’lovni amalga oshiradi: jo’natish portida tovarlarni yuklash ishlari yakunlanganligi tasdiqlangandan so’ng; tovar hujjatlarining komplekti (schyot- faktura, konosament, sug’urta polisi va boshqalar) ga ko’ra; ba’zida to’lovni 5-7 kunga, neft yetkazib berish bo’yicha esa – 30 kunga kechiktirish bilan; so’nggi manzil bo’lgan portda importyor tomonidan tovar qabul qilingandan so’ng. Tovarning turiga bog’liq holda ayrim holatlarda hisob-kitoblarning aralash shartlaridan foydalaniladi: qisman hisob-kitob – tovar hujjatlari topshirilganidan so’ng amalga oshadigan to’lov; yakuniy hisob-kitob – tovarlar qabul qilib olinganidan so’ng (tovarlar so’nggi manzil portiga yetib kelganidan so’ng sotib oluvchi tomonidan qabul qilib olinadi va ularning sifat xarakteristikalari

tekshiriladi, chunki transportirovka davrida ularning sifati buzilgan bo’lishi mumkin). Xalqaro to’lovlar valutalarning o’zaro ayirboshlanishi hamda tashqi savdo ishtirokchilari tomonidan bir-biriga kreditlar taqdim etish jarayonlari bilan chambarchas bog’lanib ketadi. Xalqaro valuta-kredit va hisob-kitob operatsiyalarining o’zaro bog’liqligi quyida o’z ifodasini topadi. Sotilayotgan tovarning turiga (masalan, mashinalar va jihozlar) hamda sotuvchilar bozorida raqobatning kuchayishi va yangi mahsulot iste’mol bozorlarini kengaytirish maqsadida ularning kreditdan foydalanishga qaratilgan intilishlariga qarab tashqi savdo operatsiyalari bo’yicha hisob-kitoblar tijorat kreditidan foydalangan holda amalga oshiriladi. Tijorat krediti tovar sotuvchisi tomonidan sotib oluvchiga bir necha oydan 5-8 yilgacha, alohida holatlarda esa bundan ham ortiq muddatga taqdim etiladi. Tashqi savdo operatsiyalarida importyor tijorat krediti evaziga uni so’ndirishga qaratilgan, oddiy veksel shaklidagi qarz majburiyatini yozib beradi yoki eksportyor tomonidan berilgan o’tkaziladigan veksellar-trattalarda to’lovni amalga oshirishga yozma rozilik (aksept) beradi. Tovar qiymatining ma’lum bir qismiga tijorat hujjatlari taqdim etilganidan so’ng, qolgan qismiga esa – shartnomada belgilangan davrdan keyin haq to’langanda, tijorat krediti shaklidagi tovarlar uchun hisob-kitoblar naqdli to’lovlar bilan birga amalga oshirilishi mumkin. Tashqi savdo shartnomasi ijrosining ma’lum bir bosqichida shartnomadagi taraflar tijorat kreditidan tashqari bir-birini majburan kreditlashi mumkin. Masalan, bo’nak shaklidagi to’lovlarda importyor eksportyorni, ochiq hisobvaraq bo’yicha hisob-kitoblarda sotuvchi sotib oluvchini kreditlaydi. Hisob-kitoblar shartlarining muqobil shakli – bu naqd to’lovning opsionli kreditidir. Agar importyor sotib olingan tovar uchun to’lovni kechiktirish huquqidan foydalansa, unda u naqd to’lovda taqdim etiladigan diskont (chegirma) dan mahrum bo’ladi. Hisob-kitoblar xalqaro muomalada ishlatiladigan turli xil to’lov vositalari – veksellar, to’lov topshiriqnomalari, bank o’tkazmalari (pochta va telegraf), cheklar, plastik kartochkalari yordamida amalga oshiriladi. Xorijiy

instrumentlar ( Foreign items, ingl.) – boshqa mamlakatda deponirlangan hamda ushbu mamlakatda to’lanishi lozim bo’lgan cheklar, veksellar (oddiy va o’tkaziladigan) va muomalaning boshqa kredit vositalari. Shartnoma to’lov shartlarining eng murakkab qismi hisob-kitob turini tanlash hamda ushbu hisob- kitoblarni amalga oshirish yo’llarini shakllantirib izohlash hisoblanadi. Kontragentlarning bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan manfaatlarini xalqaro iqtisodiy munosabatlarda o’zaro bog’lash va ularning to’lov munosabatlarini tashkil etish hisob-kitoblarning turli shakllaridan foydalanish orqali amalga oshiriladi. 2 Xalqaro hisob-kitoblarning asosiy shakllari va ularning tavsifi Xalqaro hisob-kitoblar ikki guruhga bo’linadi: hujjatlashtiriladigan, hujjatlashtirilmaydigan to’lovlar. Hujjatlashtiriladigan to’lovlarga: 1) hujjatlashtirilgan akkreditiv; 2) inkassa bilan amalga oshiriladigan barcha to’lovlar kiradi. Hujjatlashtirilmaydigan to’lovlarga: 1) to’lov topshiriqnomasi; 2) cheklar; 3) SWIFT ( SWIFT ) kiradi . Hujjatlashtirilmaydigan to ’ lovlarni turkumlashda mezon shartlari sifatida to ’ lov shartlari olinadi . Agar har qanday hisob - kitob quyidagi 3 to ’ lov asosida amalga oshirilsa , bu hujjatlashtirilmaydigan hisob - kitob hisoblanadi : 1) oldindan to’lash; 2) tovarni olgandan so’ng to’lash; 3) ochiq hisobvaraqlar bo’yicha hisob-kitoblar. Xalqaro hisob-kitoblarning asosiy shakli sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: 1) inkassa; 2) hujjatlashtiriladigan akkreditiv; 3) cheklar; 4) to’lov topshiriqnomalari.

Bank o ’ tkazmasi bir bankning boshqa bir bankka oluvchiga ( benefitsiarga ) muayyan bir summani to ’ lash haqidagi topshirig ’ ini o ’ zida ifodalaydi . O ’ z mablag ’ larini ma ’ lum bir maqsadda o ’ tkazmoqchi bo ’ lgan mijozning ko ’ rsatmasiga asoslangan holda bank bunday topshiriqni berishi mumkin . Bunda valuta mablag’lari benefitsiarga hech bir shartsiz yoki ma’lum bir hujjatlarni taqdim qilish asosida berilishi mumkin. Bank o’tkazmasi shaklida tijorat operatsiyalari bo’yicha hisobkitoblar quyidagicha amalga oshiriladi (6-chizma): 1) Eksportyor va importyor tomonidan shartnoma imzolanadi. Shartnomada hisob-kitob shakli va shartlari belgilanadi. 2) Eksportyor bitimda ko’rsatilgan vaqt ichida tovarnijo’natadi. 3) Eksportyor yuk tashuvchi tashkilotlardan transport hujjatlarini oladi. 4) Transport hujjatlarini boshqa hujjatlar to’plami bilan birgaimportyorga yuboradi. 5) Hujjatlarni olgandan so’ng tovarga egalik huquqi importyorga o’tadi va u o’z bankiga pulni o’tkazish to’g’risidagi arizani taqdim qiladi. 6) Importyorning banki arizaga asoslangan holda to’lovnibajarish topshirig’ini eksportyorning bankiga pochta yoki telegraf orqali uzatish yo’li bilan o’tkazmani amalga oshiradi. 7) Eksportyorning banki to’lov topshirig’ini olgandan keyinuning to’g’ri to’ldirilganligini tekshiradi (agar benefitsiarning nomi, manzili noaniq yoki xato ko’rsatilgan bo’lsa, bank to’lovni bajarmay qaytarib yuborishi ham mumkin) va eksport tushumini benefitsiarning hisobvarag’iga o’tkazadi, so’ngra eksportyorga xabar beradi. Eksportyorni ng banki 6) Importyorning banki

6- chizma . Shartnomada importyor tomonidan eksportyorga kredit berilishi , ya ’ ni yetkazib beriladigan tovar uchun oldindan avans to ’ lovini amalga oshirish kerakligi ko ’ zda tutilgan bo ’ lishi ham mumkin . Bunday holatlarda importyor bitimda ko ’ rsatilgan vaqt ichida eksportyorga valutani o ’ tkazish to ’ g ’ risida o ’ z bankiga ko ’ rsatma beradi . Shundan so’ngina eksportyor tovarni jo’natadi va hujjatlar to’plamini importyorga yuboradi. Bank o’tkazmasi shaklidagi hisob-kitoblarda shartnomada qatnashuvchi tomonlardan biri doimo ma’lum darajada riskka tortilgan bo’ladi. Eksportyor uchun tovar to’liq jo’natilgandan so’ng yakuniy hisob-kitoblar amalga oshirilmay qolish riski va importyor uchun esa avans to’lovlari bajarilgandan so’ng tovar yetkazilmay qolish riski mavjud. Shuning uchun ham, jahon amaliyotida yetkazib berilgan tovarlar uchun hisob-kitobning ushbu shakli ma’lum darajada cheklangan bo’lib, har doim ham qo’llanilavermaydi, odatda, xalqaro hisob-kitobda boshqa hisobkitob shakllari (hujjatlashtirilgan akkreditiv va inkasso) bilan birga qo’llaniladi. Masalan, yetkazilib beriladigan tovarlar uchun akkreditiv bo’yicha inkassoga olingan hujjatlar bo’yicha tovar summasining 10-15 %i to’lanib, 75-80 % summasiga esa veksellar yozilishi va qolgan 5-10 %i bank o’tkazmasi tariqasida oldindan avans sifatida yoki importyor tomonidan tovarlar tekshirilgandan so’ng to’lanishi ko’zda tutilgan bo’lishi mumkin. Bundan tashqari, olingan tijorat kreditlarini qoplashda va inkassoni to’lashda ham bank o’tkazmasidan foydalanilishi mumkin. 7) 5) 1) 4) 3) 2) Eksportyor Importyor Yuk tashuvchi tashkilot

Bank o’tkazmasi shaklidagi hisob-kitoblar qo’llanilishiga ko’ra o’zining soddaligi bilan boshqa hisob-kitob shakllaridan ajralib turadi, chunki valuta mablag’larini o’tkazuvchi mijozga arizadan boshqa tijorat hujjatlarini rasmiylashtirish va bankka taqdim etishni talab qilmaydi. O’zbekiston Respublikasida bugungi kunda vakolatli banklar eksport va import operatsiyalari bo’yicha bank o’tkazmasi shaklida hisob-kitoblarni amalga oshirmoqda. Vakolatli banklar eksport qilingan tovarlar va ko’rsatilgan xizmatlar bo’yicha hisobkitoblarni amalga oshirayotganda O’zbekiston Respublikasi hududida joylashgan benefitsiar foydasiga to’lovni o’tkazish to’g’risidagi xorijiy banklar topshirig’ini bajaradi, bunda to’lanayotgan summaning qanday qoplanilishi ko’rsatilgan bo’lishi talab etiladi. To’lov topshirig’i benefitsiar tomonidan ma’lum tijorat yoki moliyaviy hujjatlar taqdim qilingandan keyingina (hujjatlashtirilgan o’tkazmada) unga to’lanishini ko’zda tutishi mumkin. Bunday holatlarda tegishli hujjatlar taqdim qilingunicha benefitsiar hisobvarag’iga shartli ravishda summa o’tkaziladi. Agar summa o’tkazilgan kundan boshlab 15 kun ichida eksportyor hujjatlarni taqdim qilmasa, uning hisobvarag’idagi o’tkazma summasi hisobdan chiqariladi va xorijiy bankka o’tkazma xususida ko’rsatma berilishi haqida so’rov yuboriladi. Hozirgi davrda O’zbekistonda eksport va import bo’yicha bank o’tkazmasi orqali to’lovlar keng tus olgan. Bunga asosiy sabab mamlakatimiz banklarida bunday operatsiyani bajarish va hujjatlarni rasmiylashtirish soddaligidadir. Bundan tashqari, shuni ham aytish kerakki, respublikamizda shartnoma summasining 15 %igacha oldindan avans sifatida to’lashga ruxsat berilgan. Bu esa o’zbek importyorlariga nisbatan to’lovga qobillik nuqtayi nazaridan hali ham xorijiy firmalarning ishonchsizligi mavjud bo’lganligi sababli katta ahamiyatga ega. Bunday shart-sharoitlarda aksariyat import shartnomalari quyidagicha amalga oshiriladi: qarshi tomon bankining kafolati evaziga shartnoma summasining 15 %i oldindan avans sifatida to’lanadi va qolgan 85% iga esa akkreditiv ochiladi. Bunday ketma-ketlik o’zbek importyorlariga shartnomada ko’rsatilgan sifat va hajmda tovarning yetib kelmaslik riskining oldini olishga imkon beradi.

Biroq shunday bo’lsa-da, importyorlar uchun haqiqatda yetib kelgan tovarlar bo’yicha hisob-kitob qilish shakllari ichida eng qulayi bank o’tkazmasi hisoblanadi, chunki importyor tovar va hujjatlarni bank orqali emas, bevosita o’zi qabul qiladi va shundan keyingina to’lovni bajaradi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar amaliyotida ochiq hisobvaraq bo’yicha hisob- kitoblar ma’lum darajada keng tus olgan (ayniqsa, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda bunday hisob-kitoblar tez-tez uchraydi). Firmalar o’z qayd kitoblariga hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirish uchun kontragentlarining qarzdorligi aks ettiriladigan hisobvaraqni bir-birlariga ochadilar. Odatda, ochiq hisobvaraq bo’yicha olib boriladigan hisob-kitoblar banklarning ishtirokisiz amalga oshiriladi, banklar bunda faqat operatsiyaning yakuniy bosqichida – to’lovni amalga oshirishdagina qatnashadi. Tovarlar jo’natish uchun yuklatilgandan so’ng sotuvchi xaridorga tovar va transport hujjatlarini yuboradi, so’ngra yuklangan tovarlar summasini uning hisobiga yozib qo’yadi. Xaridor o’z qarzdorligini qoplash maqsadida (agar shartnomada barter hisob-kitobi ko’rsatilgan bo’lsa) tovar yetkazib berishi yo xizmat ko’rsatishi, yoki (agar sotuvchi va xaridor o’rtasida o’zaro qarz va majburiyatlar mavjud bo’lsa) o’zaro qarz va majburiyatlarini kechib yuborishi (kliring), yoki bank o’tkazmasi orqali qarzini to’lab berishi, yoki o’z majburiyatlarini qoplash uchun chek yoki oddiy veksel yozib berishi, yoki sotuvchi tomonidan taqdim qilingan o’tkazma veksel (tratta) ni akseptlashi mumkin. Hisob-kitobning ushbu shakli qo’llanilayotganda, odatda, xaridor haqiqatda ham tovar uchun to’lov amalga oshirilishini kafolatlashini sotuvchi talab qilishi lozim. Chunki sheriklar o’rtasidagi doimiy aloqa va o’zaro ishonchni qozonish hamma vaqt ham yetarli bo’lavermaydi. Shu sababli shartnomada tovar uchun to’liq summa to’lanmagunga qadar tovarga egalik qilish huquqi sotuvchida ekanligi qayd qilinishi mumkin. Ba’zi hollarda to’lovni ta’minlash maqsadida tashqi iqtisodiy faoliyatda qatnashuvchi tomonlar yetakchi korxona aksiyalarini garovga qo’yishlari ham mumkin. Bu toifadagi majburiyatlarni bajarishning ta’minlash shakli yetarli

darajada ishonchli hisoblanadi. Bunday holatda tomonlar o’rtasida alohida garov shartnomasini tuzishga ehtiyoj tug’ilmaydi, balki tashqi savdo shartnomasida garov berilayotgani, garovning summasi, qay holatda garovga qo’yilgan aksiyalar to’lovni qoplash uchun majburan sotilishi ko’rsatilsa, bas. Lekin aksiyalar garovga olinganda ularning haqiqiy qiymatini tegishli hujjatlar bilan tasdiqlash talab qilinishi lozim. Bundan tashqari, vaqt o’tishi bilan aksiyalar narxi o’zgarishini ham e’tiborga olish kerak. Ochiq hisobvaraq bo’yicha hisob-kitob xaridorga tijorat krediti sifatida tovar yetkazib berishni o’zida ifodalaganligi uchun u eksportyorning manfaatlariga mos kelavermaydi, chunki bunday hisob-kitob usuli yuqori risk darajasiga ega. Shuning uchun ham, ochiq hisobvaraq bo’yicha hisob-kitoblarni uzoq vaqt davomida o’zaro biznes aloqada bo’lgan va o’zaro ishonchni qozongan firmalar, goh sotuvchi, goh xaridor sifatida aloqa qiladigan xo’jalik subyektlari, yirik kompaniyalarning filiallari va boshqalar qo’llashi mumkin. O’zbekiston Respublikasi hududida joylashgan korxonalar bunday talabga javob bermaganligi uchun ochiq hisobvaraqlar bo’yicha hisob-kitoblar deyarli qo’llanilmaydi. Hisob-kitoblarning inkasso shakli bank o’tkazmasiga nisbatan ancha ishonchliroq. Inkassoga shartli ravishda quyidagicha ta’rif berish mumkin. Inkasso eksportyorning (kreditorning) o’z bankiga importyordan (qarzdordan) bevosita yoki boshqa bank (lar) orqali ma’lum bir summani to’latib olish yoki belgilangan muddat ichida summa to’lanishini tasdiqlatish to’g’risidagi topshirig’ini o’zida ifodalaydi. Bugungi kunda xalqaro savdoda akseptli inkasso shaklidagi hisob-kitoblar keng tus olgan. Bunda inkasso ham naqd to’lov shaklida olib boriladigan hisob- kitoblarda, ham tijorat krediti shaklida olib boriladigan hisob-kitoblarda qo’llaniladi. Ma’lumki, xalqaro hisob-kitoblar xalqaro miqyosda o’zaro kelishilgan qonun- qoidalarga asoslangan holda olib boriladi. Shu jumladan, inkasso shaklidagi hisob- kitoblar ham Parijdagi Xalqaro Savdo Palatasi tomonidan ishlab chiqilgan «Inkasso bo’yicha umumlashtirilgan qoida va an’analar»ga tayangan holda amalga

oshiriladi. Mazkur qoidada inkassoning turlari: to’lov hujjatlarini taqdim qilish, to’lovni amalga oshirish va akseptlash tartibi, to’lovning bajarilganligi, akseptlanganligi yoki to’lov bajarilmaganligi (akseptlanmaganligi) haqidagi xabarni uzatish tartibi kabi muhim masalalar batafsil yoritilgan. Garchi ushbu qoidani amalda qo’llash har bir mamlakat uchun majburiy emas, balki tavsiya xarakterida bo’lsa-da, jahonning deyarli barcha mamlakatlarida inkasso bo’yicha operatsiyani amalga oshirishda asos sifatida qo’llaniladi. Umumlashtirilgan qoidada har bir inkassoning turi bo’yicha ta’rif berilgan, inkasso operatsiyasini amalga oshirish usuli va tartibi ko’rsatilgan, inkasso operatsiyasida ishlatiladigan turli atamalarga yagona izoh berilgan va boshqa muhim masalalar ko’rib chiqilgan. Bu esa tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug’ullanuvchi banklar amaliyotida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan kelishmovchiliklarni hal qilish va ularning oldini olishda katta ahamiyatga ega. Inkasso bo’yicha hisob-kitobda qatnashuvchi manfaatdor tomonlarning o’zaro kelishuviga asosan mazkur qoidadan chetga chiqishga ruxsat beriladi, biroq bu holda agar tomonlar o’rtasida biron kelishmovchilik yuz bersa, Xalqaro xo’jalik (arbitraj) sudiga murojaat qilish huquqidan mahrum bo’ladilar. Inkasso ta’rifi. Umumlashtirilgan qoidaga muvofiq inkasso bu bank operatsiyasi bo’lib, u: 1) akseptni yoki to’lovni qabul qilish; 2) qarshi tomondan aksept yoki to’lov amalga oshirilsaginahujjatlarni taqdim etish; 3) boshqa shartlarda hujjatlarni taqdim etish maqsadida hujjatlardagi olingan ko’rsatmalarga asoslangan holda amalga oshiriladi (har bir holat uchun alohida). Boshqacha aytganda, inkasso bu hisob-kitob bank operatsiyasi bo’lib, bunda emitent-bank o’z mijozining ko’rsatmalariga qat’iy rioya qilgan holda va mijozi taqdim etgan hujjatlariga ko’ra qarzdordan (importyordan) akseptni yoki to’lovga qarshi tijorat hujjatlarini berish yoki har bir holat uchun alohida o’zga shart bilan hujjatlarni berish va operatsiyani amalga oshirish bo’yicha o’z zimmasiga olgan majburiyatdir.

Odatda, emitent-bank mijozining ko’rsatmalarini bajarish uchun boshqa (inkassolovchi) bank xizmatidan foydalanadi. Mijozning ko’rsatmasida belgilangan bank, agar bunday ko’rsatma berilmagan bo’lsa, emitent-bank tanlagan ixtiyoriy bank yoki aksept va to’lov sodir bo’layotgan mamlakatda joylashgan boshqa bir bank inkassolovchi bank sifatida faoliyat ko’rsatishi mumkin. Inkassolovchi bank qarz to’lovchiga hujjatlarni bevosita taqdim qiladi va shuning uchun taqdim qiluvchi bank deb ham yuritiladi. Bank mijozining ko’rsatmasini bajarish uchun boshqa bir bankning xizmatidan foydalanar ekan, u inkassolovchi bankning xizmat haqini o’z mijozi hisobidan to’lab beradi. Bundan tashqari, agar chet el qonun-qoidalariga va odatlariga ko’ra muayyan majburiyatlar mijozning topshirig’ini bajaruvchi bank zimmasiga yuklatilsa, u holda mijoz bu majburiyatlarni pul ko’rinishida qoplab berishi shart. Inkasso operatsiyasida qo’llaniladigan hujjatlar Umumlashtirilgan qoidalarda ikki guruhga ajratiladi: I. Moliyaviy hujjatlar (o’tkazma veksel (tratta), oddiy veksel(solo), chek, to’lov tilxati va to’lovni amalga oshirish uchun ishlatiladigan boshqa hujjatlar). II. Tijorat hujjatlari (yukni ortish hujjatlari, mulkka egalikhuquqini beruvchi hujjatlar, sifat sertifikati, kelib chiqish sertifikati, sug’urta polisi va boshqa moliyaviy hujjat xarakteriga ega bo’lmagan hujjatlar). Shu sababli inkassoning 2 turi mavjud: – «sof» inkasso, ya’ni faqat moliyaviy hujjatlar qo’llanila-digan inkasso; – «hujjatlashtirilgan» inkasso, ya’ni moliyaviy hujjatlar bi-lan tijorat hujjatlari birga yoki faqat tijorat hujjatlarining o’zi qo’llaniladigan inkasso. Umumlashtirilgan qoidalardan foydalanishning qulayligi shundaki, u inkasso bo’yicha hisob-kitob operatsiyasini bajarish amaliyotida yuzaga keladigan ko’pgina masalalar va atamalarni yagona talqin qilish imkonini yaratadi. Xalqaro Savdo Palatasi qoidalariga amal qilish majburiy hisoblangan mamlakatlarda inkasso shaklidagi hisob-kitoblarni qo’llashda banklar va ushbu

banklarning mijozlari uchun ham umumlashtirilgan qoidalarga rioya qilish majburiydir. Inkasso bo’yicha hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibi quyidagicha (7- chizma): 1. Eksportyor va importyor o’rtasida shartnoma tuziladi. Mazkur shartnomada, odatda, qaysi banklar vositasida hisob-kitob amalga oshirilishini tomonlar kelishib oladilar. 2. Bitimga muvofiq eksportyor tovarlarni jo’natish uchunyuklatadi. 3. Eksportyor yuk tashuvchi tashkilotdan transport hujjatlarini oladi va o’zining banki orqali importga yuboriladigan hujjatlar to’plamini tayyorlaydi. Ushbu to’plamga, agar bitim shartida ko’zda tutilgan bo’lsa, xaridor tomonidan akseptlanishi zarur bo’lgan o’tkazma veksel ham kiritiladi. 4. Eksportyor hujjatlar to’plamini inkasso topshirig’i bilano’z bankiga taqdim qiladi. Umumlashtirilgan qoidaga ko’ra inkassoga hujjatlarni taqdim qilgan eksportyor – «ishonuvchi», eksportyorning banki esa remitent-bank deb yuritiladi. 5. Remitent-bank dastlab taqdim qilingan hujjatlarni inkassotopshirig’i va shartnoma shartlariga mos kelishini tekshiradi, so’ngra hujjatlarni topshiriq bilan birga xorijiy vakil-bankka jo’natadi. Inkasso topshirig’ida remitent-bank importyordan olinadigan mablag’larni o’tkazish va agar shartnomada trattaning ishtirok etishi qayd qilingan bo’lsa) o’tkazma vekselni akseptlash xususida importyorning bankiga ko’rsatma beradi. 6. Inkasso operatsiyasida qatnashuvchi importyorning banki(«inkassalovchi bank») importyorga («to’lovchiga») hujjatlarni tekshirish hamda bitimga muvofiq to’lovni amalga oshirish yoki vekselni akseptlash maqsadida inkassa topshirig’ini va hujjatlar majmuyini taqdim qiladi. Agar eksportyorning banki bilan importyorning banki o’rtasida bevosita vakillik munosabatlari o’rnatilmagan bo’lsa, eksportyorning banki importyorning mamlakatida joylashgan va vakillik munosabatlari o’rnatilgan boshqa bir uchinchi bankka murojaat qiladi. Bunday holatda uchinchi vositachi bank «inkassolovchi

bank» hisoblanadi va u bevosita o’zi yoki importyorning banki orqali hujjatlarni to’lovchiga taqdim qiladi. Hujjatlarni to’lovchiga taqdim qilgan bank «taqdim qiluvchi bank» deb yuritiladi. 5) Remitent bank Inkassolovchi bank 7-chizma 7. Inkassolovchi bank importyordan to’lovni yoki trattani qabulqiladi. 8. Inkassolovchi bank remitent-bankka telegraf (teleks) orqalivaluta mablag’larini o’tkazadi yoki akseptlangan vekselni pochta orqali jo’natadi. 9. Remitent-bank valuta mablag’larini eksportyorning joriyvaluta hisobvarag’iga o’tkazib qo’yadi yoki (agar veksel ishtirok etgan bo’lsa) akseptlangan vekselni eksportyorga taqdim qiladi (ushbu vekselni eksportyor muddati yetib kelguncha o’zida saqlab turishi yoki indossament yozuvi bo’yicha boshqa bir shaxsga to’lov vositasi sifatida o’tkazib yuborishi mumkin). Inkasso topshirig’ida hujjatlar xususida quyidagi ko’rinishidagi ko’rsatmalar berilgan bo’lishi mumkin: 8) 4) 9) 7) 6) 1) 3) 2) Eksportyor Importyor Yuk tashuvchi tashkilot

1) importyorga hujjatlarni to’lovga ko’ra taqdim qilish; 2) importyorga hujjatlarni akseptga ko’ra taqdim qilish; 3) to’lov amalga oshirilmasdanoq hujjatlarni taqdim etish. Yuqorida to’lovga ko’ra hujjatlarni taqdim etish ko’rsatmasi qo’llanilgan inkasso bo’yicha hisob-kitobni olib borish ketmaketligi ko’rsatildi. Akseptga ko’ra hujjatlarni taqdim etish ko’rsatmasi beriladigan inkasso tijorat krediti bo’yicha hisob-kitoblar amalga oshirilayotganda qo’llaniladi. Bunda importyor inkasso topshirig’i bilan birga yuborilgan o’tkazma vekselni akseptlagandan keyingina tovarga egalik huquqini beruvchi hujjatlarni oladi. Aksept vositasida importyor belgilangan muddatda to’lovni amalga oshirish majburiyatini o’z zimmasiga oladi. Inkasso bo’yicha hisob-kitoblarda ishtirok etuvchi banklar vositachi sifatida faoliyat olib boradilar va ular qarzdor tomonidan to’lovning amalga oshirilishi yoki trattalarning akseptlanmasligi uchun javobgar hisoblanmaydi, balki ularning mas’uliyati importyorga yoki (agar shartnomada ko’rsatilgan bo’lsa) boshqa uchinchi bankka yo to’lov, yo aksept uchun hujjatlarni (trattani) taqdim etish bilan cheklanadi. Agar importyor to’lovni amalga oshirishdan bosh tortsa yoki vekselni akseptlamasa, importyor banki bu haqda eksportyorga va uning bankiga o’z vaqtida xabar berishi lozim. Inkasso shaklidagi hisob-kitoblardan importyor manfaatdorligi ko’proq hisoblanadi, chunki banklar uning tovarga egalik qilish huquqini hujjatlar to’plami yoki trattaning akseptlanishiga qadar himoya qiladi. Bundan tashqari, inkasso bo’yicha operatsion xarajatlar nisbatan yuqori emas. Tovarga egalik qilish huquqini beruvchi hujjatlar to’lov amalga oshirilganidan so’ng importyor tasarrufiga o’tadi. Tekshiruv uchun importyor qabul qilgan hujjatlar to’lov amalga oshirilmaguncha yoki veksel akseptlanmaguncha bankning ixtiyorida qoladi. Agar pul to’lanmasa yoki tratta akseptlanmasa, sababi ko’rsatilgan holda bankka hujjatlar qaytarib beriladi.

Ba’zi hollarda hujjatlar banklar orqali yetib kelguncha importyor tovarni qabul qilgan bo’lishi mumkin (masalan, konosament originallaridan biri eksportyor tomonidan importyor bilan o’zaro kelishuvga binoan banklar orqali emas, balki bevosita pochtadan yuborilganda). Bunday holatlarda eksportyor uchun to’lov asossiz ushlanib qolishi yoki umuman to’lov amalga oshirilmasligi kabi risklar ehtimoli ortadi. Inkasso shaklidagi hisob-kitoblar banklar uchun to’lovning o’z vaqtida olinishi ustidan nazorat o’rnatishga imkon yaratadi, biroq ular bo’yicha to’lovni yoki akseptni tezlashtirish maqsadida ta’sir ko’rsatishning real dastagiga ega bo’lmaydi. Importyor korxonaning rahbari hamda bosh buxgalteri tomonidan imzolangan va muhrlangan bosh majburiyat asosida O’zbekiston bankiga inkasso va hujjatlashtirilgan akkreditiv bo’yicha kelib tushgan va inkassoga olingan tovarga egalik qilish huquqini beruvchi hujjatlarni importyor tekshirish uchun oladi. Ushbu majburiyatda hujjatlar va chet eldan keltirilgan tovarlar bankning ixtiyorida to’lov amalga oshirilmaguncha qolishini importyor korxona tasdiqlaydi. Hujjatlashtirilgan akkreditiv xalqaro savdoda to’lovni sug’urtalash borasida eng samarali va ko’p yoqlama usul hisoblanadi. Tashqi savdo hukumat nazorati ostida bo’lgan mamlakatlar bilan savdo-sotiq ishlari olib borilayotganda ko’pincha hujjatlashtirilgan akkreditivni qo’llamay eksport va import bo’yicha to’lovlarni amalga oshirishning imkoni bo’lmaydi. Eksportyor uchun eng qulay hisob-kitob shakli hujjatlashtirilgan akkreditiv hisoblanadi, chunki hujjatlashtirilgan akkreditivda eksport tushumini o’z vaqtida olish muammosi to’liq hal qilingan bo’ladi. Xalqaro miqyosda banklararo hisob- kitobda akkreditivni tashqi savdo operatsiyalari bo’yicha qo’llash Xalqaro Savdo Palatasi tomonidan ishlab chiqilgan «Hujjatlashtirilgan akkreditiv bo’yicha umumlashtirilgan qoida va an’analar» qonun-qoidasi asosida tartibga solinadi. Bugungi kunda ushbu qonunning 1993-yilda nashr qilingan MTP ¹500 shakli qo’llaniladi. Umumlashtirilgan qoidada hujjatlashtirilgan akkreditivga ta’rif berilgan, uning turlari, amalga oshirish usullari va tartibi, tomonlarning majburiyati, akkreditiv

hujjatiga qo’yiladigan talab va shartlar, amaliyotda qo’llaniladigan turli atamalarga yagona izoh, shuningdek, akkreditiv bo’yicha hisobkitoblar olib borilganda yuzaga keladigan turli muammo va masalalar keng yoritilgan. Mazkur qoidani qo’llashga qo’shilgan barcha banklar va ularning mijozlari mazkur qonunda ko’rsatilgan barcha talablarga rioya qilishlari shart. Hujjatlashtirilgan akkreditiv importyorning topshirig’i asosida eksportyor foydasiga hal qilingan bankning pul majburiyatini o’zida aks ettiradi. Hujjatlashtirilgan akkeditiv bo’yicha majburiyatni taqdim qiluvchi bank eksportyorga to’lovni (yoki trattalar akseptlanishini) amalga oshirishi yohud uchinchi bir vositachi bank orqali to’lovni (yoki trattalar akseptini) ta’minlashi shart. Bunday majburiyat shartli xarakterga ega, chunki uni amalga oshirishda eksportyor tomonidan ham ma’lum shartlar bajarilishi talab qilinadi (eng avvalo, eksportyor akkreditiv bo’yicha barcha shartlarni bajarayotganini tasdiqlovchi hujjat bankka taqdim qilinishi zarur). Umumlashtirilgan qoidada hujjatlashtirilgan akkreditiv qanday nomlanishi yoki belgilanishidan qat’iy nazar kelishuv deb qaraladi. Unga ko’ra hujjatlashtiriladigan akkreditivda bank o’z mijozining ko’rsatmasiga muvofiq ravishda agar akkreditivning barcha shartlariga rioya qilingan bo’lsa, uchinchi shaxsga (ya’ni eksportyorga) yoki uning buyrug’iga ko’ra boshqa bir shaxsga to’lovni, yoki ushbu shaxs taqdim qilgan trattalarning to’lovini yo akseptlanishini, yoki boshqa bir bankka to’lovni amalga oshirish yohud trattalarni yo to’lash, yo akseptlash, yo neogosiatsiya qilish (ya’ni sotib olish yoki hisobga olish) borasida vakolat berilishini ta’minlashni ko’zda tutiladi. Hujjatlashtirilgan akkreditiv shaklida hisob-kitoblar naqd to’lovni nazarda tutuvchi yoki qisqa muddatli (1 yilgacha) tijorat krediti asosida tuzilgan shartnomalar uchun ko’proq xos. Hujjatlashtirilgan akkreditivdan o’rta va uzoq muddatli tijorat krediti sifatida yetkazib berilgan tovarlar uchun hisob-kitobda foydalanish holatlari bank amaliyotida kam uchraydi. Yetarli darajada uzoq muddatga tijorat kredit sifatida yetkazib berilgan tovarlar bo’yicha hisob-kitobda akkreditiv shakldan foydalanishga tomonlar kelishgan bo’lsa, odatda, akkreditiv

hisob-kitobning boshqa shakllari bilan birga qo’llaniladi va undan asosan bankka tijorat hujjatlari taqdim qilishga qarshi to’lov (ya’ni naqd to’lov) amalga oshirilayotgan tovar qiymatining qismini qoplashda ishlatiladi. Tijorat krediti bo’yicha hisob-kitobda akkreditivni ijro etuvchi bankka yoki importyorga taqdim qilingan benefitsiarning (eksportyorning) muddatli trattasini akseptlash uchun ham akkreditiv ochilishi mumkin. Bunday holatlarda akkreditivni ijro etuvchi bank trattalarni akseptlaydi (yoki akseptni ham, to’lovni ham amalga oshiradi). Aksept vositasida bank akkreditiv bo’yicha o’z majburiyatlarini bajaradi. So’ngra tomonlar veksel bo’yicha huquq me’yorlari asosida huquqiy munosabatlarga kirishadi (bunday munosabat eksportyor uchun ham qulay, chunki jahonning ko’plab mamlakatlarida veksel qonunchiligi umumlashtirilgan). Emitent-bank akkreditivni o’zi bajarishi yoki eksportyorning bankiga yo benefitsiarga to’lovni o’tkazish, yo negosiatsiya qilish, yo uning trattalarini akseptlash orqali akkreditivni bajarish borasida vakolat berishi mumkin. Bunday holatda akkreditivni ijro etuvchi bank emitent-bankdan yoki (emitent-bank ko’rsatgan) uchinchi bankdan eksportyorga to’lanadigan summani qoplab berishni iloji boricha tezkor usulda (masalan, SWIFT teleksi orqali) amalga oshirishni talab qiladi. Akkreditiv bo’yicha to’lovni talab qilish ramburs deyiladi. Hujjatlashtirilgan akkreditiv bo’yicha hisob-kitoblarni amalga oshirish ketma- ketligi quyidagicha (8-chizma). 1. Eksportyor va importyor o’rtasida bitim tuziladi. Ushbubitimda yetkazib berilgan tovarlar uchun hujjatlashtirilgan akkreditiv shaklida hisob- kitob olib borish kerakligi ko’rsatiladi. Shartnomaning to’lov tartibini aniqlashtiruvchi bo’limida akkreditivni qaysi bank ochishi va qaysi bank orqali ushbu akkreditiv eksportyorga avizolanishi (xabar berilishi) belgilanadi. Bundan tashqari, bitimda akkreditivning turi, eksportyor to’lovni olishi uchun akkreditiv bo’yicha bankka taqdim qiladigan hujjatlar ro’yxati, xarakteri va ularni rasmiylashtirishga qo’yiladigan talablar va boshqa savollar kelishib olinadi.

2. Shartnoma imzolangandan keyin eksportyor tovarnijo’natishga tayyorlaydi va importyorga (odatda teleks orqali) xabar beradi. 3. Xaridor bunday xabarni olgandan keyin o’z bankiga akkreditiv ochish to’g’risida ariza beradi va arizada akkreditivning barcha shartlarini (jumladan, kimning foydasiga akkreditiv ochilganligi, muddati, summasi, hujjatlar ro’yxati, tovarni yetkazib berish muddati va hokazo) ko’rsatadi. Akkreditiv ochish uchun ariza beruvchi importyor – buyruq beruvchi deb, akkreditivni ochuvchi bank esa – emitent-bank deb yuritiladi. 4. Akkreditiv ochilgandan so’ng emitent-bank eksportyorning (benefitsiarning) bankiga bu haqda xabar beradi. 5. Benefitsiarning banki emitent-bankdan akkreditiv bo’yichama’lumot olgandan keyin uning haqiqiyligini tekshiradi. So’ngra benefitsiarning banki eksportyorga akkreditivni avizolaydi (xabar beradi). Shuning uchun ham, benefitsiarning banki avizolovchi bank deb yuritiladi. Avizolovchi bank benefitsiardan akkreditiv bo’yicha hujjatlarni qabul qilishga, ularni tekshirishga va emitent-bankka jo’natishga vakolatli hisoblangani uchun akkreditiv xatini yoki teleksini qabul qiladi. 6. Benefitsiar akkreditivni olgandan so’ng bitim shartlarigamos kelishini tekshiradi. Agar bitim shartlariga nisbatan nomuvofiqlik aniqlansa, benefitsiar akkreditivni shartli ravishda qabul qilishi yoki undan umuman voz kechishi mumkin. Agar akkreditiv shartnomaga to’la mos kelsa va undan benefitsiar rozi bo’lsa, eksportyor tovarlarni jo’natishga yuklatadi. 7. Yuk tashuvchi tashkilotdan transport hujjatlarini oladi. 8. Akkreditiv bo’yicha talab qilinadigan boshqa hujjatlar bilan birga (spetsifikatsiya, sifat va kelib chiqish sertifikatlari, sug’urta polisi, tratta va boshqalar) transport hujjatlarini o’z bankiga topshiradi. 9. Avizolovchi bank ushbu hujjatlarni shartnoma bilan taqqoslab tekshiradi, so’ngra emitent-bankka tratta va hujjatlarni to’lov, aksept yoki negosiatsiya uchun ilova xat bilan birga jo’natadi (ilova xatda valuta tushumi qanday o’tkazilishi ko’rsatiladi).

8-chizma 10. Emitent-bank hujjatlarni olgandan keyin ularni tekshiribchiqadi, so’ngra o’z importyor mijozining hisobvarag’ini to’lov summasiga debetlab benefitsiarning banki vakillik hisobvarag’ini kreditlaydi va SWIFT kanali orqali benefitsiarning bankiga teleks xabarini uzatadi. 11. Eksportyorning banki tushumni benefitsiar hisobvarag’igao’tkazadi. 12. Importyor emitent-bankdan hujjatlarni olgandan so’ngbarcha tovarga egalik huquqi unga o’tadi. Agar shartnomaga ko’ra xaridorga qisqa muddatli kredit berish nazarda tutilgan bo’lsa, importyorga hujjatlar to’lov summasi hisobvarag’idan olinmasdanoq beriladi. Biroq bunday holat eksportyor uchun to’lovning kafolatlanish darajasi kamayganligini anglatmaydi. Akkreditiv bankning shartli ravishdagi pul majburiyatini ifodalaydi. Shu bois agar eksportyor o’z majburiyatlarini bajarsa, to’lovni so’zsiz har qanday holatda ham olishi ta’minlangan bo’ladi. Bu yerda eng muhimi, akkreditiv muddati tugagunga qadar eksportyor o’z majburiyatlarini bajarganligini tasdiqlovchi hujjatlarni bankka taqdim qilishidir, aynan shundagina mazkur hujjatlar to’plami bo’yicha bankning to’lovni bajarish to’g’risidagi majburiyati (ushbu fursatga kelib akkreditivning muddati tugaganligi yoki tugamaganligidan qat’iy nazar) kuchga kiradi. Avizolovchi bank Emitent bank Eksportyor ( b enefitsiar ) Importyor ( buyru q beruvchi ) Yuk tashuvchi tashkilot 12) 1) 2) 3)4) 5) 7) 8) 9) 10) 6)

Hujjatlashtirilgan akkreditivning quyidagi ko’rinishlari mavjud: – chaqirib olinadigan va chaqirib olinmaydigan akkreditiv; – tasdiqlangan va tasdiqlanmagan akkreditiv; – o’tkazma (transferabel) akkreditiv;– qayta tiklanadigan (revolver) akkreditiv; – qoplangan va qoplanmagan akkreditiv. Chaqirib olinadigan akkreditiv emitent-bankning akkreditiv shartlariga ihtiyoriy vaqtda tomonlarni ogohlantirmasdanoq o’zgartirish kiritishi yoki hatto bekor qilib yuborishi mumkinligini anglatadi. Chaqirib olinmaydigan akkreditivda esa, aksincha, akkreditivning biron-bir shartiga o’zgartirish kiritish yoki bekor qilish uchun barcha tomonlarning roziligi talab qilinadi. Shuning uchun ham, xalqaro savdoda asosan chaqirib olinmaydigan akkreditiv qo’llaniladi. Tasdiqlangan yoki tasdiqlanmagan akkreditiv emitent-bank hisoblanmagan boshqa bank tomonidan to’lovning qo’shimcha kafolati tasdiqlanishini ko’zda tutadi. Akkreditivni tasdiqlovchi bank akkreditiv shartiga ko’ra, agar to’lovni emitent-bank amalga oshirishdan bosh tortsa, o’z hisobidan akkreditiv summasini to’lab berish majburiyatini oladi. Xalqaro hisob-kitob amaliyotida importyor banki tomonidan ochiladigan akkreditivlarni, odatda, eksportyorning banki tasdiqlaydi. O’tkazma (transferabel) akkreditiv eksportyorning o’z banki va emitent-bank orqali importyorga yuborgan tovarga egalik qilish huquqini beruvchi hujjatlari asosida (ba’zan hali tovar yetib kelmasidanoq) importyor tomonidan tovarlar boshqa bir yoki bir necha xaridorlarga qayta sotib yuborilishini (ya’ni qayta eksport operatsiyasi sodir bo’lishini) ifodalaydi. Bunday akkreditiv shartnomasida importyor ikkinchi benefitsiar sifatida namoyon bo’ladi. Qayta tiklanadigan (revolver) akkreditiv shartnomada qayd qilingan grafik bo’yicha vaqti-vaqti bilan tovar yetkazib turish ko’zda tutilgan holatlarda akkreditivni har safar yangi ochmaslik uchun qo’llaniladi. Revolver akkreditiv qo’llanilgandan so’ng avtomatik tarzda har safar dastlabki akkreditiv summasi (kvotasi) qayta tiklanishi ko’zda tutilishi mumkin. Akkreditivda asosan kvotadan foydalanish muddati (har oyda bir, har chorakda bir marta va h.k.) ko’rsatiladi.

Odatda, revolver akkreditiv ochilganda banklar kvotaning summasini, akkreditivning necha marta va qanday chegaragacha (limitgacha) qayta tiklanishini ko’rsatadi. Qoplangan akkreditiv ochilganda emitent-bank o’z majburiyatlari kuchga kirgan muddat davriga ijro etuvchi bank ixtiyoriga akkreditiv summasida valuta mablag’larining to’lovini amalga oshirish uchun ishlatib yuborish mumkinligi sharti bilan (qoplash maqsadida) taqdim qiladi. Akkreditivni qoplash tariqasida valuta mablag’larini taqdim qilish uchun emitent-bank ijro etuvchi bank bilan vakillik aloqasini o’rnatgan bo’lsa, vakillik hisobvarag’ini kreditlaydi. Agar bunday aloqa o’rnatilmagan bo’lsa, uchinchi bank orqali pulni o’tkazadi. Shu yo’sinda emitent-bank akkreditivni bajarish vaqti kelganda ijro etuvchi bankda yuritiladigan hisobvaraqni debetlash orqali to’lovni benefitsiarga o’tkazish huquqini oladi. Emitent-bank akkreditivni valuta mablag’lari bilan qoplash uchun ijro etuvchi bankda depozit ochishi mumkin. Hujjatlashtirilgan akkreditiv bo’yicha bitimni amalga oshirish quyidagi bosqichlardan iborat: 1. Importyor va eksportyor o’rtasida ma’lum tovarlarni yetkazib berish (yoki xizmat ko’rsatish) shartnomasi tuziladi va bu shartnomada akkreditiv orqali hisob-kitob qilinishi belgilanadi. Akkreditivning muhim shartlari shartnomaning o’zidayoq ko’rsatilishi lozim. 2. Importyor o’z bankiga akkreditiv ochish to’g’risida ariza beradi. 3. Akkreditiv ochgan bank (emitent-bank) eksportyorningmamlakatidagi vakil bankka importyorning topshirig’i haqida xabar beradi. 4. Bank akkreditivni benefitsiarga (eksportyorga) avizolaydi. 5. Eksportyor tovarni jo’natishga yuklaydi. 6. Eksportyor yuk tashuvchi tashkilotdan transport hujjatlarini oladi. 7. Eksportyor avizolovchi bankka akkreditivda ko’rsatilganhujjatlarni topshiradi. 8. Avizolovchi bank hujjatlarning akkreditiv shartlariga muvofiqligini tekshiradi. Agar bankka to’lovni amalga oshirish vakolati berilgan bo’lsa va

akkreditiv shartlarini eksportyor to’liq hamda benuqson bajargan bo’lsa, hujjatlar bo’yicha tegishli summani benefitsiarga to’lab beradi. 9. Avizolovchi bank emitent-bankka hujjatlarni yuboradi. 10. Benefitsiarga to’langan summa to’lovchi-bankdanremitent-bankka oldindan kelishilgan yo’l bilan o’tkaziladi (yuqorida qayd qilinganidek, ba’zan bunday banklararo hisobkitobda uchinchi bank ham ishtirok etishi mumkin). 11. Emitent-bank hujjatlarni importyorga topshiradi va birvaqtning o’zida uning joriy valuta hisobvarag’ini akkreditiv summasiga debetlaydi. 12. Importyor tovarlarni olishda hujjatlardan foydalanadi vashu vaqtdan boshlab tovarga egalik huquqi to’laligicha unga o’tadi. Ishtirok etuvchi tomonlar bitimda aks ettirilgan muayyan tijorat shartlariga ko’ra akkreditivni quyidagi usullarda amalga oshirishlari mumkin: – belgilangan hujjatlar benefitsiar tomonidan ijro etuvchibankka taqdim qilinishiga qarshi to’lovni amalga oshirish (ijro etuvchi bank sifatida avizolovchi bank yoki emitent-bank vakolat bergan boshqa bir bank bo’lishi mumkin); – ijro etuvchi bank tomonidan akkreditivda belgilangan mud-datga kechiktirish ko’zda tutilgan to’lovni amalga oshirish; – taqdim qilinish muddatiga (yoki shartnomada ko’rsatilganboshqa muddatga) ko’ra akkreditivning buyruq beruvchisiga (ya’ni importyorga) yoki emitent-bankka yoki ushbu bank vakolat bergan boshqa bankka benefitsiar taqdim qilgan trattalarni ijro etuvchi bank tomonidan negosiatsiya qilinishi; – benefitsiar ijro etuvchi bankka yoki (trattada ko’rsatilganmuddatda to’lovni yoki akseptni ta’minlash majburiyati emitentbankka yuklatish sharti bilan) akkreditivning buyruq beruvchisiga (importyorga) taqdim qilgan trattalarni akseptlash. Akkreditivda ijro etuvchi bank aniq ko’rsatilishi lozim. Emitent-bankning o’zi, avizolovchi bank, tasdiqlovchi bank yoki emitent-bank vakolat bergan boshqa bank ijro etuvchi sifatida faoliyat ko’rsatishi mumkin. Akkreditivning maxsus turlari mavjud bo’lib, eng ko’p uchraydigan turlari quyidagilardan iborat:

1. O’tkazma akkreditiv (Transferable Credit). 2. Qayta tiklanadigan akkreditiv (Revolving Credit). 3. Zaxirali akkreditiv (Standby Letter of Credit). 4. Qarama-qarshi akkreditiv (Vask-to-bask). 5. Qizil hoshiyali akkreditiv (Racking Credit «Red Clause»). 6. Yashil hoshiyali akkreditiv (Racking Credit «GreenClause»). Transferabel akkreditivi bo’yicha benefitsiar akkreditivdan qisman yoki to’laligicha bir yo bir necha shaxslar (ikkilamchi benefitsiarlar) foydalanishi mumkinligini ko’zda tutuvchi huquqni aksept yoki to’lov amalga oshirayotgan bankka, shuningdek, negosiatsiya qilishga vakolat berilgan ixtiyoriy bankka taqdim qiladi. Qayta tiklanadigan (revolver) akkreditivda (agar boshqa shart ko’rib chiqilmagan bo’lsa) hujjatlarni taqdim qilish muddati va o’rnatilgan umumiy summa limitida har bir to’lovdan so’ng akkreditiv summasi (kvotasi) avtomatik ravishda qayta tiklanadi. Revolver akkreditiv shartida kvotadan foydalanish muddati (bir marta har oyda, kvartalda va hokazo) ko’rsatiladi. Zaxirali akkreditiv (yoki stend-bay akkreditiv) akkreditivning maxsus turi bo’lib, ba’zan sof akkreditiv deb ham yuritiladi. O’z mohiyatiga ko’ra u ko’proq bank kafolatining maxsus ko’rinishini aks ettiradi. Bunday akkreditivlar (30- yillardagi jahon inqirozidan so’ng) AQSHda yuzaga kelgan, chunki AQSH qonunchiligiga ko’ra banklarga bevosita kafolat operatsiyasi bilan shug’ullanishga ruxsat berilmaydi, shuning uchun ham, ular kafolat o’rnini qoplaydigan boshqa yangi usulni qo’llashgan. Birinchi galda eksportyorning manfaatlarini himoya qiluvchi akkreditivning boshqa turlaridan farqli o’laroq stend-bay akkreditiv to’lovni ta’minlovchi instrument sifatida nisbatan universal xarakterga ega. Xususan, zaxirali akkreditiv inkassa va bank o’tkazmasi shaklidagi hisob- kitoblarda to’lovning qo’shimcha ta’minoti sifatida qo’llanishi ham mumkin. Shu bilan birga, zaxirali akkreditiv importyor tomonidan oldindan to’langan avans to’lovlarining qaytarilishida yoki eksportyor bitim shartlarini tegishli tartibda bajarmaganda unga solinadigan jarimalarni to’latishni ta’minlashda (ya’ni

importyorning manfaatlarini himoya qilgan holda avans kafolati yoki shartnomani bajarish kafolati sifatida) ham qo’llanishi mumkin. Zaxirali akkreditivda benefitsiar tomonidan trattalar taqdim qilinishiga yoki akkreditiv bo’yicha buyruq beruvchi kontragentning o’z majburiyatlarini bajarmaganligini tasdiqlovchi hujjat (ariza) taqdim qilinishiga qarshi banklar to’lovni amalga oshiradi. Bu holatda banklar bunday arizaning asosliligini (ya’ni importyor haqiqatda ham to’lovni (akseptni) bajargan yoki bajarmaganligini) tekshirishga majbur emaslar (odatda buni istamaydilar ham), ya’ni aslida to’lovni hech bir shartsiz, so’zsiz bajaradilar. Qizil hoshiyali akkreditivda tovarlar yuklanmasdanoq to’lovni amalga oshirish ko’zda tutiladi. Muayyan bir summagacha avans to’lovini eksportyorga ijro etuvchi bank tomonidan berilishi nazarda tutilgan akkreditivning ixtiyoriy turi (chaqirib olinadigan, chaqirib olinmaydigan, tasdiqlangan, tasdiqlanmagan va boshqalar) qizil hoshiyali akkreditiv bo’lishi mumkin. Benefitsiarga bunday avanslar (tovarlar xaridor uchun jo’natishga yuklanishdan avval) tovarlarni eksport qilish uchun zaruriy xarid va to’lovlarni amalga oshirish uchun kerak bo’lib qolishi mumkin (masalan, yuk tashuvchi tashkilotlar xizmatidan foydalanish uchun). Banklar avans to’lovini eksportyor tomonidan «tovarlar yuklatilishini bajarish majburiyati» yoki shunga o’xshash boshqa hujjat berilsagina amalga oshirishlari mumkin. Qizil hoshiyali akkreditiv ochilganda emitent-bank tovarlar, hatto jo’natishga yuklatilmagan taqdirda ham, to’langan avans summasini ijro etuvchi bankka qoplab berish majburiyatini o’z bo’yniga oladi. Banklar uchun bu turdagi akkreditivlar ta’minlanmagan kredit sifatida qayd qilinadi va shu sababli ularga kamdan kam holatlarda murojaat etiladi. Chek mijozning joriy hisobvarag’ini olib boruvchi bankka mijoz tomonidan berilgan buyruq bo’lib, unga ko’ra bank chekni taqdim qiluvchiga yoki chekda ko’rsatilgan boshqa shaxsga muayyan summani to’lab berishi ko’zda tutiladi. Mijoz bankda joriy valuta hisobvarag’ini ochganda chek daftarchasini oladi. Ushbu kitobcha bo’yicha mijoz joriy hisobvarag’idagi mablag’lar qoldig’i doirasida chek yozish huquqiga ega bo’ladi (agar bank bilan mijoz o’rtasida

overdraftga ijozat berish to’g’risida o’zaro kelishuv mavjud bo’lsa, chek orqali mijoz hisobvarag’idagi mablag’lar qoldig’idan ham ortiqroq sarflashi mumkin). Chekda quyidagi rekvizitlar ko’rsatilishi shart: – bankning nomi; – summani to’lash to’g’risida buyruq; – pulni qabul qiluvchi benefitsiar; – chek yozib berilgan sana va joy; – chek yozib beruvchining shaxsiy imzosi. Chek ixtiyoriy, erkin shaklga ega bo’lishi va oddiy qog’ozga yozilishi mumkin. Biroq bank amaliyotida, odatda, chek shaklining maxsus o’rnatilgan andozasi, ayniqsa, xalqaro hisobkitoblarda chekning maxsus shakli qo’llaniladi. Chek blankasining o’ng burchagi yuqorisida bankning kod raqami ko’rsatiladi. Ushbu kod raqami chekni taxlashda ishlatiladi. Chekning pastki qatorida magnit siyohida yozilgan va kompyuterda qayta ishlash uchun qo’llaniladigan raqamlar yoziladi: Chapdan o’ngga qarab – chek raqami, bankning kod raqami, mijoz hisobvarag’ining raqami, chek summasi yoziladi. Chek kimning nomiga yozilganligiga qarab quyidagi turlarga bo’linadi: – nomlangan chek (pay to the name of N) – faqat Ngato’lang; – orderli chek (pay to the order of N) – Nga yoki uningbuyrug’iga ko’ra to’lang; – taqdim qilish cheki (pay to the bearer) – taqdim qiluv-chiga to’lang. Orderli chek chekni qabul qilgan shaxsga o’tkazma yozuv – indossament (endorsement) yordamida pulni olish huquqini boshqa shaxsga o’tkazish imkonini beradi. Aytaylik, orderli chekda: «Pay to the order of John Wild» ko’rsatmasi berilgan bo’lsin. Chekning orqa tarafida Jon Uayld: «Pay to the name of Robert Green» ko’rsatmasini berishi, imzolashi va sanasini ko’rsatishi mumkin. Bu shuni anglatadiki, pulni bankdan olish huquqi indossament yozuvi bo’yicha boshqa shaxsga (Robert Gringa) o’tdi. Indossamentning to’rt turi mavjud. Ular:

Blankali indossament. Chekni qabul qilgan shaxs chekning orqa tarafiga o’z imzosini qo’yadi va shundan so’ng taqdim qilish chekiga aylanadi. Buning natijasida chekni ushlab turuvchi ixtiyoriy shaxs bankdan chekda ko’rsatilgan summada pulni olishi mumkin bo’ladi. Nomlangan indossament. Chekni qabul qilgan shaxs chekning orqa tarafiga o’z imzosini qo’yadi va chek bo’yicha pulni olish huquqini o’tkazayotgan shaxsning nomini ko’rsatadi. Maqsadli indossament. Chekni qabul qilgan shaxs chekning orqa tarafiga boshqa shaxsga nima sababdan chekni o’tkazganini ko’rsatadi va chek bo’yicha pulni olish imkoniyatini ma’lum darajada cheklab qo’yadi. Ko’pgina hollarda bunday chek «faqat deponent uchun» belgisiga ega bo’ladi. Ayrim hollarda ushbu indossament nomlangan turi bilan birga qo’llanishi ham mumkin («Janob... ga to’lang, faqat deponent uchun»). Aylanmaydigan indossament. Agar chekni qabul qilgan shaxs chek bo’yicha pul to’lanmay qolish holati yuz berganda unga nisbatan e’tiroz bildirish imkoniyatini cheklamoqchi yoki umuman oldini olmoqchi bo’lsa, indossament yozuviga «aylanmaydigan» so’zini kiritadi. Biroq bunday indossament qonuniy kuchga kirishi uchun chek bo’yicha pul o’tkazilayotgan bank o’z indossamenti yordamida tasdiqlashi zarur. Bank indossamentlarning ketma-ketligini tekshirib chiqishi shart, ammo u indossamentlarning sifati uchun javobgar hisoblanmaydi, ya’ni indossantlar imzosining soxta yoki haqiqiyligi uchun mas’ul hisoblanmaydi. Krosslangan chek (crossed check). Chekning old tomoniga ikkita parallel chiziqlar qo’yiladi. Bu shuni anglatadiki, chek bo’yicha to’lanishi kerak bo’lgan summa chekni taqdim qilgan shaxsning hisobvarag’iga shu bankning o’zida yoki boshqa bankka naqd pulli to’lov bilan emas, balki naqd bo’lmagan pulni o’tkazish orqali to’lanishi ko’zda tutiladi. Cheklarni krosslash cheklar o’g’irlanganda ulardan foydalanishni murakkablashtiradi, chunki bunday cheklar bo’yicha naqd pul olish mumkin emas. Cheklar tiðografik yo’l bilan oldindan krosslangan

bo’lishi mumkin, ya’ni bank mijozi chek kitobchasini olganda undagi barcha cheklar krosslangan bo’ladi. Cheklarni krosslashning turli shakllari mavjud. Masalan, chek «maxsus» shaklda (special crossing) krosslanishi mumkin. Bunda chiziqlar orasiga bankning nomi va pulni oluvchi shaxs hisobvarag’ining raqami aniq qilib ko’rsatiladi yoki bankning nomi hamda «aylanmaydi, qabul qiluvchining hisobvarag’i» yozuvi («Smalltown Bank, not negotiable, account of payee») qayd qilingan bo’ladi. Ayrim hollarda, ya’ni pul o’tkazilayotgan bankning nomi noma’lum bo’lsa, chiziqlar orasiga quyidagicha yozuvlar kiritiladi: «and So», «Not negotiable», «A/s rauee» (umumiy krosslash). Tasdiqlangan chek (certified check). Bank o’zining maxsus yozuvi bilan mijozning imzosi haqiqiyligini va chek bo’yicha to’lanishi kerak bo’lgan summaning mavjudligini tasdiqlaydi. Bank bunday chek bo’yicha to’lovni amalga oshirishga mas’ul hisoblanadi va to’lovdan voz kechishiga ruxsat berilmaydi. Gap shundaki, chek tasdiqlanayotgan vaqtda chekni yozib beruvchi mijozning hisobvarag’idan tegishli summa olinadi va maxsus hisobvaraqqa kiritiladi. Chekning old tarafiga «certified» muhri bosiladi va sana, bankning nomi hamda mas’ul xodimning imzosi qo’yiladi. Garchi bank chekni tasdiqlashi shart bo’lmasa-da, jahonning yirik banklarida ushbu operatsiya keng tarqalgan. Ayniqsa, naqd pullarga muqobil vositalarga ega bo’lish muhim bo’lgan joylarda mazkur chekdan (masalan, qimmatli qog’ozlar bilan olib boriladigan operatsiyalarda) keng foydalaniladi. Xazinachining cheki (cashier’s check) – bu bank xazinachisining imzosiga ega bo’lgan chek bo’lib, u bank tomonidan (o’z majburiyatlarini to’lash, o’z ehtiyojlari uchun asbobuskunalarni sotib olish va boshqa sabablarga ko’ra) muomalaga chiqariladi. Ushbu cheklar nihoyatda ishonchli hisoblanadi va to’lov vositasi sifatida keng qo’llaniladi. Ayrim hollarda banklar o’z mijozlariga nisbatan qimmat hisoblanadigan tasdiqlangan cheklar o’rniga bunday cheklarni sotadilar. Ma’lumki, chekning ikki ko’rinishi mavjud: I. Iste’mol cheki. II. Bank cheki.

Ushbu chekning har bir ko’rinishi bo’yicha olib boriladigan hisob-kitob operatsiyasining tartibi ham o’zaro farq qiladi. I. Iste’mol cheki yordamidagi hisob-kitoblar tartibi: 1. Eksportyor va importyor o’rtasida savdo shartnomasi tuziladi. Bitimda chek vositasida hisob-kitob yuritilishi qayd qilinadi. 2. Eksportyor tovarlarni jo’natishga yuklatgandan so’ng yuktashuvchi tashkilotdan transport hujjatlarini oladi. 3. Tovar hujjatlarini transport hujjatlari bilan birga importyorga jo’natadi. 4. Importyor bitim shartiga ko’ra hujjatlarni olgandan keyinyoki tovarlarni qabul qilgandan keyin eksportyor nomiga chek yozadi va unga jo’natadi. 5. Ushbu chek nomlangan chek turi bo’lmasa, eksportyoruni qabul qilgandan so’ng qimmatli qog’ozlar bozorida sotib yuborishi yoki o’z qarzlarini to’lashda mazkur chekni to’lov vositasi sifatida ishlatib yuborishi mumkin. Agar eksportyor nomlangan chekni qabul qilgan bo’lsa, ushbu chekni o’z bankiga taqdim qiladi. 6. Oxirgi holatda eksportyorning banki importyorningbankiga chek bo’yicha to’lovni bajarish to’g’risida topshiriq beradi. 6) 7. Importyorning banki topshiriq olganidan keyin importyorgaxabar beradi va uning joriy valuta hisobvarag’idan tegishli summani hisobdan chiqaradi. 8. Importyorning banki benefitsiarning bankiga pulni o’tkazadi. 9. Benefitsiarning banki pulni eksportyorning joriy valutahisobvarag’iga o’tkazadi va bu haqda unga xabar beradi. II. Bank cheki yordamidagi hisob-kitoblar tartibi: 1. Eksportyor va importyor o’rtasida savdo shartnomasi tuziladi. Bitimda chek vositasida hisob-kitob yuritilishi qayd qilinadi. Eksportyor Importy or Yuk tashuvchi 3) 2) 1)9) 7)5) 4) Eksportyorning banki Importyorning banki

2. Eksportyor tovarlarni jo’natishga yuklatgandan so’ng yuktashuvchi tashkilotdan transport hujjatlarini oladi. 3. Tovar hujjatlarini transport hujjatlari bilan birga importyorga jo’natadi. 4. Bitim shartiga ko’ra importyor tovar hujjatlarini olgandanso’ng o’z bankiga eksportyor nomiga chek yozish to’g’risida ko’rsatma beradi. 5. Importyorning banki chekni yozadi va eksportyorga jo’natadi. 6. Benefitsiar bank chekining turiga qarab uni fond birjasidasotib yuboradi, to’lov vositasi sifatida uchinchi shaxsga o’tkazadi yoki o’z bankiga taqdim qiladi. 7. Oxirgi holatda eksportyorning banki to’lov uchun importyorning bankiga chekni taqdim qiladi. 8. Importyorning banki bu haqda importyorga xabar beradiva uning schyotidan tegishli summani hisobdan chiqaradi. 9. Importyorning banki pulni eksportyorning bankiga o’tkazadi. 10. Eksportyorning banki to’lov summasini benefitsiarningjoriy valuta hisobvarag’iga o’tkazadi va unga xabar beradi. Chek shaklidagi hisob-kitoblar yuqori darajadagi risk bilan kuzatilganligi uchun ularni qo’llash doirasi ma’lum darajada chegaralangan. Shulardan kelib chiqqan holda xalqaro hisob-kitoblarning turli shakllari quyidagilarni ta’minlaydi, deyish mumkin: – sotuvchi va xaridor uchun tovar va xizmatlar, kreditlar,sarmoyalar va boshqalar bo’yicha hisob-kitoblarni qulay shaklda amalga oshirish; chizma.9-tashkilot

– tashqi savdo ishtirokchilarning har biri uchun qulay va-qtda hisob-kitoblarni bajarish; – tomonlarning o’z majburiyatlarini to’la-to’kis ado etishlari-ni ta’minlash; – tashqi savdoda xorijiy valutalardan mumkin qadar unumlifoydalanishga sharoit yaratish. Albatta, xalqaro hisob-kitob operatsiyalarining rivojlanishi va hajmining kengayishida yangi zamonaviy elektron vositalardan foydalanish hamda ularni takomillashtirish jarayoni katta ta’sir ko’rsatadi. Yangi texnik vositalarning qo’llanilishi tufayli dunyoning ixtiyoriy chekkasi bilan sanoqli daqiqalarda hisobkitobni bajarish imkoniyati yaratildi hamda ushbu operatsiyalarni bajarish muddatining cho’zilib ketishi va buning natijasida yuzaga keladigan valuta kurslarining o’zgarishi riskini ma’lum darajada oldini olishga imkon tug’ildi. So’nggi yillarda O’zbekiston Respublikasida xalqaro hisobkitoblarni tashkil qilishda sezilarli ijobiy siljishlar yuz berdi, bunga yorqin dalil sifatida nafaqat O’zbekistonning SWIFT telekommunikatsiyasiga a’zo bo’lganini ta’kidlash, balki qator xorijiy mamlakatlar bilan diðlomatik va iqtisodiy aloqalarning o’rnatilishi, ko’plab yirik chet el banklarining O’zbekistonda o’z vakolatxonalarini ochishi, 10- chizma. Eksportyorning banki Importyorning banki Eksportyor Importyor Yuk tashuvchi tashkilot 10) 6) 9) 5) 4) 3) 2) 1) 7) 8)

O’zbekistondagi banklarning xorijiy banklar bilan vakillik aloqalarini kengaytirishlari va shu kabi ijobiy holatlar yuz berayotganini ta’kidlash joiz. 3. Xalqaro hisob-kitoblarda SWIFT tizimi Jahon bozorining rivojlanishi valuta, kredit, moliya hisobkitob operatsiyalari hajmining oshishiga olib keladi. Hujjatlar aylanishi oshadi, biznes to’lov qog’ozlari soni va bir xil shaklga keltirilgan moliyaviy hamda tijorat hujjatlari soni ko’payadi. Bozor ishtirokchilari o’rtasida axborot almashuvi, qimmatli qog’ozlar va valuta kurslari haqidagi ma’lumotlar, foiz stavkalari, turli bozorlarning holati, hamkorlarning ishonchliligi va shu kabi boshqa ma’lumotlarning uzatilishi yuz beradi. Axborot oqimi milliy chegaralardan chiqadi. Shuning natijasida xalqaro miqyosdagi axborot xizmatlar bozorida bank ma’lumotlari yuzaga keladi. BMT doirasida hukumatlararo va boshqa iqtisodiy, tijorat, moliyaviy tashkilotlar ishini koordinatsiyalash uchun tashkiliy tuzilma yaratildi. Doimiy ishchi guruhi yangi standartlar ishlab chiqarmoqda va xalqaro valuta, kredit, moliya hisob-kitob operatsiyalarida amalda qo’llanilayotganlarini takomillashtirmoqda. Vaqtincha ishchi guruhi davriy tarzda qimmatli qog’ozlar, yo’l cheklari, oltin va boshqa qimmatbaho metallar bilan bo’ladigan operatsiyalarda SWIFT tarmoqlaridan foydalanib, bank operatsiyalarini amalga oshirish muammolarini muhokama qilmoqdalar. Axborot almashuvi tizimi nafaqat tor doiradagi mutaxassislar, balki bozor iqtisodiyotining barcha ishtirokchilari foydalanishlari uchun mo’ljallangan. Xalqaro banklar tarmog’i doimiy o’sib bormoqda. Ma’lumotlar va telekommunikatsiya xizmatiga nisbatan ortib borayotgan talabni qondirish uchun xalqaro tarmoq tashkil etilmoqda. U to’lovlarni o’tkazish, aktivlarni boshqarish va ma’lumotlar bilan ta’minlash bo’yicha kompleks xizmat ko’rsatadi. Ular ichida HEBS (Hexagon Electronic Banking System) kabi mashhur tarmoqlar mavjud. Lekin dunyoda eng yirik moliyaviy xabarlar tarmog’i SWIFT hisoblanadi. Bu tizimga qo’shilgan har qanday bank o’zini jahon moliya uyushmasining to’laqonli a’zosi deb hisoblashi mumkin.

70-yillar boshida G’arbiy mamlakatlardagi yirik moliyaviy muassasalar jadal sur’atda hajmi ortayotgan xalqaro to’lov xabarlarini qayta ishlashni avtomatlashtira boshladi. Tijorat telekommunikatsiya tarmoqlari soni ko’paydi. Ularning har biri o’z shaxsiy formatlari, aloqa vositalaridan, ma’lumotlarni qayta ishlash tartibidan va kirishdan himoyalanish usullaridan foydalandi. 1973-yil Yevropa va Amerikaning 250 ta yirik banki Xalqaro Banklararo moliyaviy Telekommunikatsiyasi – SWIFT (Society For Worldwide Interbank Financial Telecommunication) ga asos soladi. Jamiyatning vazifasi – yagona bank xabarlari tizimini yo’lga solish va qo’llab-quvvatlash edi. U ishtirokchilarga sutka davomida dunyoning har qanday nuqtasidagi moliyaviy ma’lumotlarni standart shaklda kiritish imkonini beradi. SWIFT xalqaro tarmog’i 1977-yildan boshlab faoliyat ko’rsata boshladi. Ma’lumotlar tarmoq bo’yicha standartga muvofiq tizimlashtirilgan ma’lumotlar ko’rinishida uzatiladi. Hozirgi kunda SWIFT tizimi 70 davlatning 4000 ortiq bankini o’z ichiga oladi. Bank xabarlari standartlarini yaratish va qayta ishlashda SWIFT tizimi firma – mutaxassislarigina emas, shuningdek, standartlar bo’yicha xalqaro qo’mita, Xalqaro savdo palatasi (ICC) ham ishtirok etadi. Natijada banklarning moliyaviy va tijorat operatsiyalari haqidagi namunaviy xabarlar standartlari ishlab chiqildi. Ularning ayrimlari xalqaro miqyosda tan olindi. Misol sifatida banklarning identifikatsiya kodlari – BIC kodlarni keltirish mumkin. SWIFT tarmog’i standartlarida uzatiladigan ma’lumotlarning kategoriyasi, guruh va tillari aniq belgilangan. Xabarlarni uzatishdan tashqari tizim IFT (Interbank File Transfer) xizmati darajasida banklararo fayllar bilan almashishni qo’llab-quvvatlaydi. Standartlarni jahon banklari amaliyotiga kiritish SWIFTning eng asosiy yutuqlaridan biridir. Bu jarayon moliyaviy muassasalarga hujjatlar bilan almashishda nizo va xatoliklarni chetlab o’tishga imkon beradi. Hozirda tarmoq asosini uchta kommunikatsiya stansiyalari tashkil etadi. Ular Amsterdamda (Gollandiya), Bryusselda (Belgiya), Kopengagenda (Daniya) joylashgan. Bundan tashqari, o’z mamlakatlaridagi mijozlarga xizmat ko’rsatuvchi mintaqaviy stansiyalar mavjud. Zamonaviy texnologiya va talablar SWIFT tarmog’ini

zamonaviylashtirishni muvofiqlashtiradi. Natijada arxitekturasi to’rt darajadan iborat yangi – SWIFT-II yaratildi. SWIFT qoidalari unga a’zo tashkilotlar amalga oshiradigan biznes bilan shug’ullanishi va xalqaro telegrafik moliyaviy ma’lumotlar almashinuvida ishtirok etishini talab qiladi. SWIFT tashkiloti rasman Belgiyaning kooperativ jamiyati bo’lib, Bryusselda ro’yxatga olingan. U to’laqonli SWIFT a’zobanklariga tegishli, uning aksiyalari esa banklarga sotilgan. Banklar 1 standart ma’lumot yuborish uchun oyiga 3,5 yevro hisobida to’lov to’laydi. SWIFT tizimi quyidagi turdagi operatsiyalarni bajaradi: – mijoz to’lovlari; – bank to’lovlari; – hisobvaraq bo’yicha tasdiqnomalar (debet, kredit); – valuta-konversion operatsiyalar; – debet kredit operatsiyalar; – foizlar to’lovi; – hisobvaraqdan ko’chirmalar. Har tur ma’lumot uchun maxsus format ishlangan, unda majburiy va ixtiyoriy rekvizitlar mavjud bo’ladi. SWIFT dan foydalanishning qisqacha sxemasini misol tariqasida ko’rib chiqamiz: 1. To’lov operatsiyalarini amalga oshiruvchi tomonlar. Ularqabul qiluvchi tomon nomiga pul o’tkazishni hal qiladilar. Korporatsiyalar, tashkilotlar, banklar, jismoniy shaxslar to’lov operatsiyalarni amalga oshiruvchilar hisoblanadi. 2. To’lov operatsiyalarini amalga oshirish mexanizmi quyidagicha bo’lib, yuqorida keltirilgan tomonlar banklarga telegraf to’lovni amalga oshirish uchun telefon, yozma ravishda (teleks, teletayp, pochta, faks, telegraf) orqali xabar beradilar. Tekshirish uslublari topshiriq berish usullariga bog’liq. Teleks

va teletayp avtojavoblar va mijoz imzosini solishtirish kalitlariga ega. Telegraf tizimlari mijoz imzosini solishtirish kalitlari, parollari va boshqa shaxsni aniqlovchi maxsus shakllarga ega bo’ladi. Telefondan berilgan topshiriqlarni tekshirish ularga qo’ng’iroq qilish yo’li bilan tekshiriladi. Pochta orqali kelgan topshiriqlarda bank imzolarni tekshirishi shart. 3. To’lovni qayta ishlash va yetkazish. Bank to’lov operatsiyasini quyidagi telegraf liniyalaridan birida amalga oshirishi mumkin: «Fedwire», «Bankware», «CHIPS», «SWIFT». Bunda operatsiyalar to’lovni bankning operatsion tizimiga kiritadi, birinchi pog’ona tekshiruvchi ma’lumotlarni tekshiradi, ikkinchi pog’ona tekshiruvchi esa tayyor svift formatini tekshiradi va avtorizatsiya qiladi. Shundan so’ng to’lov svift formatida SWIFT tizimi orqali avval SWIFT markazlaridan biriga boradi (o’z navbatida, bank bu ma’lumotni SWIFT o’z ishloviga olganligi to’g’risida tasdiq oladi) va qabul qiluvchi bankga yuboradi. Hozirgi kunda ma’lumotlar 10 kategoriyaga bo’lingan: 1-kategoriya – mijozlar to’lovlari; 2-kategoriya – banklarning to’lovlari; 3-kategoriya – valuta operatsiyalari; OPTION, FOREX, SWAP, OVERNITGHT 4-kategoriya – cheklar va naqd pullar; 5-kategoriya – qimmatli qog’ozlar; 6-kategoriya – qimmatbaho metallar va toshlar; 7-kategoriya – savdo moliyalash akkreditiv, inkasso, garantiya; 8-kategoriya – yo’l cheklari; 9-kategoriya – umumiy kategoriya bo’lib debet, kredit tasdiqnomalar (avizo) hisobvaraq bo’yicha to’lovlar. Ma’lumotning matni ikkilik kod bilan belgilangan maydonchalar ketma- ketligidan tashkil topadi. Misol uchun: 32: Summa; 50: Mablag’ yuboruvchi tomon;

59: Benefitsiar; 70: Maqsad; 71: Komissiya hisobvarag’i; 72: Bankning axboroti. Valutani belgilash uchun ISO (International Standards Organization) ishlab chiqqan uch harfli koddan foydalaniladi (masalan, USD, UZS). SWIFTning asosiy yutuqlaridan biri Xalqaro standartlash tashkiloti tomonidan qabul qilingan maxsus standartlarni yaratish va foydalanishdan iborat. Bank hujjatlarini unifikatsiyalash, har xil davlatlardagi hujjatlarni to’ldirish an’analarining har xilligi va til muammolari bilan bog’liq xato va qiyinchiliklarni yengib o’tishga imkoniyat berdi. SWIFT standartlarini ustunliklari banklar uchun shunchalik mos ediki, bunda boshqa o’xshash tizimlar (Londonning CHAPS, Parijning SAGITTAIRE, Nyu- Yorkning SHIPS tizimlari) ularni o’zida qo’llaydi. SWIFT ma’lumotlarni yuqori darajada himoyalashni ta’minlaydi. SWIFTning asosiy talabi – terminallarni ulash tartibidir. Tizim har bir foydalanuvchi uchun alohida yashirin kod bilan qayd etish orqali tizimli xabarlar nazoratini tashkil etish asosida har bir ulangan terminalni aniqlashi (tanishishi) kerak. Bu xabar maxsus qurilma yordamida shifrlanadi. Qurilmada modul bo’lib, u tasodifiy sonlar generatoridan foydalangan holda shifrlovchi kalitini hosil qiladi. Foydalanuvchiga keyingi qayd qilish uchun yangi kod beriladi. Bu – kalitlar almashishi tartibi deb yuritiladi. Terminal aniqlanganligi tasdiqlangandan so’ng tarmoqda qayd etiladi. Barcha kodlar va kalitlar SWIFT terminaliga mikroprotsessor karta (MK) yordamida kiritiladi. MKni xavfsizlik tizimi (User Security Enhancement – USE) ishlab chiqadi. Terminalni tarmoqqa ulash tartiblaridan birortasi buzilgan taqdirda (shovqin, liniya uzilishi aniq, uzatishda xato aniqlansa yoki xabar formati tizimiga kiritish tartibi noto’g’ri bo’lsa va hokazo) terminal avtomatik ravishda o’chadi. Maxsus faylda bu hol qayd etiladi. Shu orqali past sifatli liniya aniqlanadi. Foydalanuvchining imtiyozini farqlash vositasi axborot xavfsizligini ta’minlovchi qo’shimcha chora hisoblanadi. Bundan tashqari, tizimda tez-tez

to’xtab qolishdan himoyalash uchun axborotlarni zaxira nusxalab qo’yish hisobga olingan. SWIFT tarmog’i uchun barcha imkoniyatlardan foydalanish, maxsus dasturiy apparatli interfeys mavjud. Bugungi kunda SWIFT tarmog’i uchun terminal komplekslarni taklif etuvchi 100 dan ortiq firma mavjud. SWIFT atamaal komplekslari uchun platforma ishlab chiqaruvchilar o’rtasida Digital Equiðment (VAX va Alpha tizimi), IBM (PS/2, S370, RS/6000), Newlett Packard (Apollo 9000), Sun Microsystems (SPARC oilasiga mansub protsessorli kompyuterlar) kabi kompaniyalar mavjud. Bugungi kunda SWIFT terminal komplekslar bozorida Digital va IBM nisbatan mashhur hisoblanadi. Hozirda SWIFT tizimi bank operatsiyalari, valuta va pul bozori, qimmatli qog’ozlar savdosi, savdo operatsiyalariga xizmat ko’rsatish, xalqaro to’lovlarni amalga oshirish kabi muhim moliyaviy faoliyat sohalarida ma’lumotlar bilan tezkor almashuvni ta’minlaydi. Vosita va xizmat haqi yuqori bo’lishiga qaramasdan SWIFT tarmog’i abonentlari soni ko’payib bormoqda. Bu hol SWIFT jamiyatiga kelgusida moliya faoliyatining boshqa sohalarini qamrab olgan holda tarmoqni yanada kengaytirish imkonini beradi. SWIFTning asosiy vazifasi har qanday bank ma’lumotlari va moliyaviy ma’lumotlarni hisob-kitob texnika vositalari orqali tezkor uzatish hisoblanadi. Birinchi uzatishlar 15 mamlakatning 513 bankini qamrab olgan. 1993-yilga kelib SWIFT xizmatlaridan 92 mamlakatning 3700 bank va moliyaviy muassasalari foydalangan. SWIFTdan nobank muassasalar – brokerlik va dilerlik firmalari, kliring, sug’urta, moliyaviy kompaniyalar ham foydalanishi mumkin. Shu bilan birga, bir vaqtning o’zida jahon moliya bozori operatsiyalarini standartlashtirish muammolari ham yechilmoqda. U yerda sotish, xarid qilish, kafolat va qimmatli qog’ozlar bo’yicha boshqa muomalalar amalga oshiriladi. SWIFT valuta kliring funksiyasini bajarmaydi. SWIFT tizimining avtomatik ishlashi nazoratni, jo’natuvchi va qabul qiluvchining haqiqiyligini tekshirishni, xabarlarni tezlik bilan taqsimlashni va ma’lumotlarni shifrlashni qamrab oladi. Agar u qabul qiluvchi tarmoqqa ulangan bo’lsa, xabar to’g’ridan to’g’ri aloqa kanali orqali uzatiladi yoki talab qilib olingunga qadar umumiy bozorda turadi.

Ma’lumotlarning uzatilishi va ishlashi 20 soniya davom etadi. SWIFT ning asosiy yutug’i xalqaro axborot tashkiloti – ISO tomonidan tan olingan bank hujjatlashtirish standartlari, uning yaratilishi va qo’llanishidadir. Bank hujjatlarining bir xil shaklga keltirilishi ko’plab qiyinchiliklar va xatolarni istisno qilishga imkon beradi. Banklararo kommunikatsiya tizimi standartlarining yutug’i shunchalik yaqqol ko’rina boshladiki, milliy darajadagi analogik tizimlar buni o’ziga qurol qilib oldi (CHAPS – Buyuk Britaniya banklararo kliring hisob- kitoblari tizimi. U o’z ichiga 200 ta bank va bir nechta hisob-kitob markazlarini oladi: Amerika CHIPSI, Shveysariya SINi va boshqalar). 70-yillardan boshlab SWIFT tizimida ma’lumotlar va manzillar standart formatlari tashkil qilina boshladi. 1974 yilda xalqaro qo’mita mijozlar to’lovlari harakati, banklararo to’lovlar harakati, valuta va kredit bo’yicha ma’lumotlar, banklarning joriy hisob raqamlaridan bir kunlik ko’chirmalar kabi ma’lumot va xabarlarning qayta ishlov berilishi tugatildi, ya’ni mukammallashtirildi. 1988-yilda qimmatli qog’ozlarni sotish va rasmiylashtirish, inkasso va akkreditiv operatsiyalari, mijozlar uchun balans hisoboti, qimmatbaho metallar savdosi, yo’l cheklari, kafolatlar va boshqa operatsiyalarni standartlashtirish ishlari tugatildi. SWIFT orqali kompyuterlar bank va moliya xabarlarini 7 kategoriyaga bo’lib ko’rsatadi. Ular esa o’zida 70 xil turdagi ma’lumotlarni jamlagan. Har bir turdagi bank va moliya muassasalari talab qiladigan elementlarning barchasini to’liq va aniq beradi. Xavfsizligi. O’tkazish xavfsizligi falsifikatsiya, yo’qotishlar va javobsiz qolishdan to’lov topshiriqnomalarini va moliyaviy ma’lumotlarini saqlash (muhofaza) yuqoridagi tizimga bog’liq. SWIFT hisoblash markazlarida xavfsizlikni ta’minlovchi dasturlardan tashqari, an’anaviy to’lov tizimlaridan farqli o’laroq tizimning maxsus choralari joylashtirilgan: – sessiyaning boshlanishi va oxirida tizim terminalidanfoydalanishni tekshirish;

– hamma kirish va chiqish ma’lumotlarini avtomatik raqam-lash, raqamlash tarkibini tizimning o’zi nazorat qiladi; – individual kalitlarga qarab ikki bank o’rtasida avtomatikma’lumot almashinish; – qabul qiluvchi bank tomonidan axborotlarni avtomatik tek-shirish. SWIFT aloqa liniyalari va operatsion markazlarini ruxsatsiz tashriflardan muhofaza qilish maxsus kodirovka qilish moslamalari (tasodifiy sonlar generatori prinsiðida) tomonidan ta’minlanadi. Shunday qilib, SWIFT tizimi xavfsizligini ta’minlovchi to’liq muhim ko’p pog’onali fizik xavfsizlik o’tkazish liniyalari xavfsizligi, funksional xavfsizlik va ijroiy xavfsizliklar kombinatsiyasidan xavfsizliklar kombinatsiyasi tashkil topadi. Ma’lumotlar almashishdagi xavfsizlikni yanada kuchaytirish maqsadida banklar o’z hisobidan uni takomillashtirishi mumkin. Tezlik SWIFT yordamida tezkorlik bilan ma’lumotlar yuborish, banklarning o’z mablag’larini tez qayta joylashtirishga imkon yaratadi. SWIFT orqali yuborilgan ma’lumotlar teleks yoki boshqa aloqa vositalaridan farqli o’laroq, ancha tez yetib boradi, qayta ishlanadi (bank tizimida) va mijoz hisobvarag’ida aks etti_riladi. Baxtga qarshi bu tizim kamchiliklardan xoli emas. Bulardan biri ikki tashkilotni juda murakkab texnik tizimga tobeligi va shu bilan bog’liq texnik muammolar va ishdan chiqishlardir. Yana bir kamchilik sifatida juda yuqori narx-navolarni keltirish mumkin, bular kichik banklarni juda qiyin ahvolga solib qo’ydi. O’zbekiston Respublikasida SWIFT tizimiga ulanish (a’zo bo’lish) va faoliyat yuritish muammolari. Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasida so’mda bo’ladigan to’lovlar Markaziy bankda joylashgan yagona hisobvaraq (tijorat banklariga tegishli) orqali bajarilsa, valutalarda bo’ladigan operatsiyalar (mijozlarning ko’pini ko’chirish, o’z mablag’larini o’tkazish va h.k). SWIFT tizimi orqali bir-biridagi hisobvaraqlarda amalga oshiriladi.

Shunday qilib, hatto ichki to’lovlarda (agar ularning soni ko’proq bo’lsa, aks holda qog’oz to’lov topshiriqnomalarida ishlasa ham bo’ladi) SWIFT ning o’rni beqiyosdir.

Adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 1992-yil 8 dekabr. 2. «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida»giQonun. – T.: «O’zbekiston». 1995-yil. 3. O’zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyatito’g’risida»gi Qonuni. 1996-yil 25-aprel. 4. O’zbekiston Respublikasining «Tashqi iqtisodiy faoliyatto’g’risida»gi Qonuni. 2000-yil. 5. O’zbekiston Respublikasining bank tizimida valutanitartibga solishga oid qonunchilik hujjatlari to’plami. – T.: «O’zbekiston», 2004. 6. O’zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirishbo’yicha qonunchilik hujjatlari to’plami. – T.: «O’zbekiston», 2003-yil. 7. Karimov I.A. O’zbekiston milliy istiqlol, iqtisod, siyosat,mafkura. – T.: «O’zbekiston», 1996-yil. 8. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: «O’zbekiston», 1997-yil. 9. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. 1jild, – T.: «Ma’naviyat», 2008. 10. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: «O’zbekiston», 2009. 11. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va yangilashni izchildavom ettirish – davr talabi. Prezident Islom Karimovning 2008yilda mamlakatni ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2009-yilda mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi «Turkiston» gazetasi, 2009-yil 14-fevral. 12. Inson manfaatlari ustuvorligini ta’minlash – barcha islohot va o’zgarishlarimizning bosh maqsadidir. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2007-yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2008-yilda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning eng

muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi // Xalq so’zi, 2008-yil 9-fevral. 13. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. O’quv qo’llanma. – T. 14. «Moliya». 2000-yil 15. Abdullayeva Sh.Z. Bank risklari va kreditlash. – T.: «Moliya»,2002-yil. 16. Abdullayeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. – T.: «O’qituvchi», 2003-yil. 17. Abdullayeva Sh.Z. Xalqaro valuta-kredit munosabatlari.Darslik. – T.: «Iqtisod-moliya», 2005-yil. 588 bet. 18. Burxanov U. Kredit inqirozi: mas’uliyatsizlik natijasimi?/Ilmiy-ommabop risola.– T., 2009. 19. G’afurov U.V. «Prezident I. Karimovning Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari» asarini o’rganish bo’yicha, o’quvuslubiy qo’llanma. – T.: TDIU. -120 b, 2009-yil. 20. Jumayev N.X., Yuldashev M.I. Jahon moliyaviy inqirozi va uning O’zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri. // «Fan va turmush» jurnali, 2008. ¹ 6. 21. Xamidov I.A., Alimov A.M. O’zbekiston Respublikasidatashqi iqtisodiy faoliyat asoslari. Darslik / Mas’ul muharrir: X.Boboyev – T.: O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi «Adabiyot jamg’armasi» nashr., 2001-yil. 22. Xudoyberdiyev Z.Ya., G’afurov U.V., Xomitov K.Z.Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. O’quv qo’llanma. – T.: «O’zbekiston». 2009-yil. 23. Shodmonov Sh.Sh., G’afurov U.V. Globallashuv jarayoni va moliyaviy inqiroz sabablari // Adolat, 2009-yil 27-fevral. 24. Internet saytlarihttp://cbu.st.uz/uz/press. http://uba.uz/news.aspx?nidq584. 25. http://www.bfa.re.uz http://www.bankir.ru http://www.gov.uz http://www.uza.uz

Похожие

Xalqaro hisob-kitoblar, ularning shakllari. Himoya shartlashuvlari

Xalqaro hisob-kitoblar

Hisob-kitoblar auditi

Hisob-kitoblar auditi

Naqd pulsiz hisob-kitoblar, ularning hisobi va rasmiylashtirilishi