Xalqaro hisob-kitoblar, ularning shakllari. Himoya shartlashuvlari - Экономика - Рефераты

Xalqaro hisob-kitoblar, ularning shakllari. Himoya shartlashuvlari

Загружено в:

11.09.2023

Скачано:

0

Размер:

304.5 KB

Xalqaro hisob-kitoblar, ularning shakllari. Himoya shartlashuvlari Reja: 1. Xalqaro hisob-kitoblar haqida tushuncha. Tashqi iqtisodiy shartnomalardagi valyuta-moliyaviy va to’lov shartlashuvlari 2. Xalqaro hisob-kitob shakllari 3. Valyuta kliringlari

Xalqaro hisob-kitoblar haqida tushuncha. Tashqi iqtisodiy shartnomalardagi valyuta-moliyaviy va to’lov shartlashuvlari Xalqaro hisob-kitoblardagi o’zgartirishlarning paydo bo’lishi hamda ularning yanada takomillashib borishi tovar ishlab chiqarish va muomala jarayonining rivojlanishi hamda baynalmilallashuvi bilan bog’liqdir. Tovarlarni ishlab chiqarish va ularni sotish davrlarini o’zaro muvofiq kelmasligi hamda iste'mol bozorlarining uzoqligi tufayli xalqaro muomaladagi qiymatlar harakatining nisbatan mustaqil bo’lib qolgan shakli xalqaro hisob-kitoblarda o’z aksini topadi. Xalqaro hisob- kitoblar tovarlar va xizmatlar bilan tashqi savdo hamda notijorat operatsiyalar, kreditlar va mamlakatlararo kapitallar harakati bo’yicha hisob-kitoblarni qamrab oladi. Xalqaro hisob-kitoblar - turli mamlakatlar fuqarolari va yuridik shaxslari o’rtasida iqtisodiy, siyosiy hamda madaniy munosabatlar tufayli vujudga keladigan pul talablari va majburiyatlar bo’yicha to’lovlarni muvofiqlashtirishdir. Xalqaro hisob-kitoblar bir tomondan, amaliyotda shakllangan va Xalqaro hujjatlar hamda udumlar bilan mustahkamlangan to’lovlarni amalga oshirish shartlari va tartibini, ikkinchi tomondan ushbu hisobkitoblarni amalga oshirish yuzasidan kunlik amaliy faoliyatni o’z ichiga oladi. Hisob-kitoblarning eng katta hajmi bank hisobvaraqlarida yozuvlarni amalga oshirish orqali naqdsiz pul o’tkazish yo’li bilan amalga oshiriladi. Bunda jahonning eng yirik banklari xalqaro hisob-kitoblarda yetakchilik rolini o’ynaydi. Mazkur banklarning xalqaro hisob-kitoblarga bo’lgan ta'sir darajasi ular joylashgan mamlakat tashqi iqtisodiy aloqalari, milliy valyutasining ishlatilish ko’lamlari, ixtisoslashganligi, moliyaviy ahvoli, ishbilarmonlik mavqei, vakil banklar tizimiga bevosita bog’liqdir. Banklar hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun o’zlarining xorijiy bo’limlari va xorijiy banklar bilan o’rnatilgan vakillik munosabatlaridan foydalanadilar. Xorijiy banklar bilan vakillik munosabatlari o’rnatilganda "loro" (xorijiy banklarning mazkur bankda ochgan hisobvarag'i) va "nostro" (mazkur bankning

xorijiy banklarda ochgan hisobvarag'i) hisobvaraqlari ochiladi. Vakillik munosabatlari hisob-kitoblar tartibi, vositachilik haqining hajmi, ishlatilib bo’lingan mablag’larni to’latish uslublarini belgilab beradi. Xalqaro hisob- kitoblarni o’z vaqtida va samarali amalga oshirish uchun banklar odatda kutilayotgan to’lovlarning tarkibiy tuzilishi hamda muddatlariga muvofiq ravishda zarur bo’lgan va turli valyutalarda ifodalangan valyuta pozitsiyalarini ta'minlab turadilar hamda o’z valyuta zahiralarini diversifikatsiyalash siyosatini o’tkazadilar. Banklar nisbatan yuqori foyda olish maqsadida o’z valyuta aktivlarini jahon ssuda kapitallari bozorida, shu jumladan Yevrobozorda joylashtirishni afzal ko’rgan holda "nostro" hisobvaraqlaridagi minimal qoldiqlarni ta'minlashga harakat qiladilar. Xalqaro hisob-kitoblar borasidagi banklar faoliyati bir tomondan milliy qonunchilik bilan muvofiqlashtiriladi, boshqa tomondan esa o’rnatilgan qoidalar va udumlar yoki alohida hujjatlar bilan mustahkamlangan ko’rinishda mavjud bo’lgan, shakllangan amaliyot bilan belgilanadi. Milliy valyuta, xalqaro hisob-kitob valyuta birliklari va oltinning xalqaro hisob-kitoblardagi roli. Yetakchi davlatlarning milliy kredit pullari joriy xalqaro hisob-kitoblarda qadimdan ishlatilgan. Birinchi jahon urushigacha funt sterlinglarda ifodalangan o’tkaziladigan veksellar (tarttalar) Xalqaro hisobkitoblarning 80 foiziga xizmat ko’rsatgan. Mamlakatlarning notekis rivojlanishi oqibatida funt sterlinglarning xalqaro hisob-kitoblardagi ulushi 1948 yilda 40 foizga va 1990 yillarning boshida 5 foizgacha pasaydi, aksincha AQSh dollarining ulushi esa 1982 yilda deyarli 75 foizgacha ko’tarildi, so’ngra 1990 yillarda 55 foizgacha pasaydi. Chunki nemis markasi, yapon ienasi, Shveysariya franki va boshqa yetakchi valyutalar ham xalqaro hisob-kitob vositalari sifatida ishlatila boshlandi. 1970 yillardan boshlab xalqaro hisob-kitob valyuta birliklari SDR (asosan davlatlar aro hisob-kitoblarda) va EKYUning (rasmiy va xususiy sektorda valyuta bahosi hamda to’lov valyutasi sifatida) ishlatilishi yangilik sifatida namoyon bo’ldi.

Demak, to’lov hisob-kitob munosabatlari rivojining tarixiy qonuniyati oltinni kredit pullar tomonidan nafaqat ichki, balki xalqaro hisob-kitoblardan siqib chiqarish tamoyiliga bo’ysungandir. Ushbuning xususiyatli tomoni shundaki, oltin standartining hukmronligi davrida ham oltin to’lov balansi passiv sal'dosini so’ndirish vositasi bo’lib xizmat qilgan. Oltin standartini va oltinni kredit pullarga almashinishini bekor qilinishi bilan xalqaro majburiyatlarni oltin bilan to’lashga bo’lgan zarurat yo’qoldi. Biroq ko’zda tutilmagan holatlar (urushlar, tabiiy ofatlar, iqtisodiy larzalar va boshqa shu kabilar) da yoki boshqa imkoniyatlar holmagan paytda oltin favqulodda jahon pullari sifatida ishlatiladi. Masalan, ikkinchi jahon urushi yillarida ko’pchilik xalqaro to’lovlar standart oltin quymalar bilan so’ndirilar edi. Urushdan so’ng davlatlararo ko’p tomonlama kliring (1950-1958 yillar Yevropa to’lov ittifoqi) bo’yicha sal'do oltin bilan (avval 40%, 1955 yildan boshlab esa 75%) so’ndirilar edi. Mamlakatlar zamonaviy sharoitda tashqi savdo shartnomalari va kredit bitimlari bo’yicha majburiyatlar qaysi xorijiy valyutada ifodalangan bo’lsa, o’sha valyutaga rasmiy oltin zahiralarining bir qismini sotishga qaror qiladilar. Demak, bugungi kunda oltin Xalqaro hisob-kitoblarda oltin bozorlaridagi operatsiyalar orqali ishlatiladi. Xalqaro hisob-kitoblarda asosan milliy valyutalarning ishlatilishi ulardan foydalanish samaradorligini kurs tebranishlari hamda ushbu valyutalar emitentlari bo’lmish mamlakatlarning iqtisodiy va valyuta siyosatiga bog’liqligini kuchaytiradi. Xalqaro hisob-kitoblarning holati bir qator omillarga bog’liqdir: mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy va siyosiy munosabatlar; valyuta qonunchiligi; Xalqaro savdo qoidalari hamda udumlari; bank amaliyotlari; tashqi savdo shartnomalari va kredit bitimlarining shartlari. Tashqi iqtisodiy bitimlarning valyuta-moliyaviy va to’lov shartlari. Xalqaro savdo shartnomalari bo’yicha hisob-kitoblar o’ta murakkab bo’lib, bank hodimlarining yuqori malakaga ega bo’lishliligini talab etadi. To’lov olinishining tezligi va kafolati hamda banklar orqali operatsiyalar o’tkazishning xarajatlar summasi hisob-kitoblar shakllari va shartlarining tanloviga bog’liqdir. Shu sababli tashqi savdo bo’yicha hamkorlar muzokaralar borasida to’lov

shartlarining ikir-chikirlarini kelishib oladi va so’ngra ushbu shartlarni shartnomaga kiritib rasmiylashtiradi. Shartnomalarning valyuta-moliyaviy va to’lov shartlari tuzilayotgan paytda eksportyor manfaatlarini importyor manfaatlariga teskari ekanligi odatda ko’zga tashlanadi. Bunda eksportyor valyutaning maksimal summasiga nihoyatda qisqa vaqt ichida ega bo’lishni xohlaydi, importyor esa aksincha iloji boricha kam miqdordagi valyutaning hajmini to’lash, tovarlar olinishini tezlashtirish hamda mazkur tovarlar to’la sotilgunga qadar to’lov muddatini iloji boricha kechiktirishdan manfaatdordir. Bitimlarning valyuta-moliyaviy va to’lov shartlarini tanlanishi mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy hamda siyosiy munosabatlarning xarakteri, kontragentlar kuchlarining o’zaro nisbati, ularning ushbu sohadagi malakasi va mazkur tovar bilan savdoning an'analari hamda udumlariga bog’liqdir. hukumatlararo kelishuvlar hisob-kitoblarning umumiy tamoyillarini belgilaydi, tashqi savdo shartnomalarida esa ushbu hisob-kitoblar amalga oshirilishining batafsil shartlari ko’rsatiladi. Mazkur shartlar quyidagi asosiy elementlarni o’z ichiga oladi: baho valyutasi; to’lov valyutasi; to’lov shartlari; to’lov vositalari; hisob-kitob shakllari hamda ushbu hisob-kitoblarni amalga oshiradigan banklar. Baho valyutasi va to’lov valyutasi. Baho valyutasi va to’lov valyutasi tanloviga (baho darajasi, kredit bo’yicha foiz stavkasi katta-kichikligidan farqli o’laroq) ma'lum bir darajada bitimning valyuta samaradorligi bog’liqdir. eksport va import shartnoma baholari turlichadir hamda ular ushbu shartnomalarga kiritiladigan, tovarlarni eksportyordan importyorga etib berilishi bilan bog’liq (eksportyor mamlakat omborida saqlanishi, portgacha bo’lgan yo’l va portdagi saqlanish, chet eldagi yo’l, xorijdagi ombor hamda importyorga tovarlarni yetkazish xarajatlari) qo’shimcha xarajatlarga bog’liqdir. Tovarlar baholarini aniqlashning quyidagi besh asosiy tamoyili mavjud: 1.Shartnomani tuzayotgan paytda baholar qat’iy belgilanadi hamda ushbu shartnoma ijrosi mobaynida belgilangan baholar o’zgarmaydi. Ushbu uslub jahon bozorida baholarning pasayishi tendensiyasi mavjud bo’lgan paytda qo’llaniladi.

2.Shartnomaga qo’l qo’yilayotgan paytda bahoni (tovar yetkazilish kuniga bo’lgan u yoki bu tovar bozorining kotirovkalari asosida) belgilash tamoyili qayd etiladi, bahoning o’zi esa bitimning ijrosi mobaynida belgilanadi. Ushbu uslub odatda bozor baholarining ko’tarilishi tendensiyasida qo’llaniladi. 3.Shartnoma tuzilayotgan paytda baho qat’iy belgilanadi, ammo bozor bahosi shartnomadagi bahoga nisbatan aytaylik 5%dan ortiqroq hajmga o’zgarsa, u o’zgarishi mumkin. 4.Xarajatlarni tashkil etuvchi elementlar hajmini o’zgarishiga bog’liq bo’lgan sirpanuvchan baho. Masalan, jihoz (asbob-uskuna) lar yetkazib berilishiga buyurtma berilganda, yuqori kon'yunktura sharoitlarida buyurtmachi manfaatlarida cheklovlar kiritiladi (baho o’zgarishining umumiy chegarasi yoki baho "sirpanishi"ni xarajatlarning bir qismiga va qisqa muddatga tarhalishini). 5.Aralash shakli: bahoning bir qismi qat’iy belgilanadi, bir qismi esa sirpanuvchan shaklda o’rnatiladi. Baho valyutasi bu, tovarga bo’lgan baho ifodalanadigan valyutadir. Tovarning bahosi qat’iy belgilanadigan valyutani tanlashda tovarning turi va yuqorida aytib o’tilgan xalqaro hisob-kitoblarga ta'sir etuvchi omillar, ayniqsa hukumatlararo kelishuvlarning shartlari hamda Xalqaro udumlar katta ahamiyat kasb etadi. Ba'zida shartnomaning bahosi, valyuta xavf-xatarlarini sug’urtalash maqsadida bir nechta (ikki va undan ko’p) valyutada yoki standart (SDR, EKYU- 1999 yilda "Yevro"ga o’zgartirilgan) valyuta savatida ko’rsatiladi. To’lov valyutasi bu, importyor (yoki qarz oluvchi) majburiyatlari so’ndirilishi kerak bo’lgan valyutadir. Valyuta kursining barqarorsizligi sharoitida baholar nisbatan barqaror bo’lgan valyutada, to’lov esa odatda importyor mamlakat valyutasida belgilanadi. Agarda baho valyutasi va to’lov valyutasi o’zaro muvofiq kelmasa, unda shartnomada bir valyutani ikkinchi valyutaga qayta hisoblanish kursi o’zaro kelishiladi (yoki XVF SDR negizida qayd etiladigan pariteti, yoki valyutalarning bozor kursi bo’yicha). Shartnomada qayta hisoblanish shartlari belgilanadi: 1)ma'lum bir turdagi to’lov vositasining kursi - trattasiz to’lovlar yuzasidan telegraf pul o’tkazmasi yoki kredit bilan bog’liq hisob-kitoblar bo’yicha

vekselni; 2)ma'lum bir valyuta bozorida (sotuvchi, sotib oluvchi yoki uchinchi tarafning) tuzatish va muvofiqlashtirishlar vaqti aniqlab olinadi (masalan, to’lov amalga oshirilishidan bir kun avval yoki to’lov kuni); 3)qayta hisoblash amalga oshiriladigan kurs kelishib olinadi: odatda o’rtacha kurs, ba'zida valyuta bozorini ochilishiga, yopilishiga bo’lgan sotuvchi yoki sotib oluvchi kurslari, yoki kunning o’rtacha kursi. Baho va to’lov valyutalarining o’zaro muvofiq kelmasligi - bu, valyuta tavakkalchiligini sug’urta qilishning eng odiy uslublaridan biridir. Agarda baho valyutasining kursi (masalan AQSh dollarining) pasaygan bo’lsa, unda to’lov summasi (fransuz franklarida) mutanosib ravishda kamayadi va aksincha. Baho valyutasi kursining pasayishi xavf-xatari eksportyor (kreditor) zimmasiga, uning ko’tarilish xatari esa importyor zimmasiga tushadi. To’lov shartlari tashqi iqtisodiy bitimlarning muhim elementidir. Ularning ichida quyidagilar farqlanadi: naqdli to’lovlar, kredit taqdim etilishi bilan hisobkitoblar, naqdli to’lov bo’yicha opsionli kredit (tanlov huquqi bilan). Xalqaro hisob-kitoblardagi naqdli to’lov tushunchasi deganda eksport tovarlari sotib oluvchiga yetkazib berilganidan so’ng ularga pul to’lanishi yoki tovarlar shartnoma shartlariga muvofiq yetkazib berilganligi to’g’risida guvohlik beruvchi hujjatlarga qarshi bo’lgan to’lov ko’zda tutiladi. Biroq zamonaviy sharoitlarda tovar importyor mamlakatiga ko’p holatlarda to’lov amalga oshirilishi lozim bo’lgan hujjatlardan avval etib keladi va sotib oluvchi tovarlarni ularga haq to’lanishidan avval saqlash (trast) tilxati, bank kafolati evaziga olishi mumkin. Shunday qilib, tovarlar so’nggi manzil portiga yetkazib berilganidan so’ng to’lov amalga oshiriladi, tovarlar jo’natilganligi to’g’risidagi ogohnomaga qarshi amalga oshiriladigan to’lovlar bundan mustasno. Kontragentlar kelishuviga hamda sotilayotgan tovarlar xususiyatlariga bog’liq bo’lgan holda importyor ma'lum bir bosqichda to’lovni amalga oshiradi: jo’natilish portida tovarlarni yuklash ishlari tugaganligi tasdiqini olgandan so’ng; tovar hujjatlarining komplekti (schyot-faktura, konosament, sug’urta polisi va boshqalar)ga qarshi; ba'zida to’lovni 5-7 kunga, neft yetkazib berish bo’yicha esa

30 kunga kechiktirish bilan; so’nggi manzil bo’lgan portda importyor tomonidan tovarni qabul qilib olinib bo’lgandan so’ng. Tovarning turiga bog’liq bo’lgan holda ba'zi holatlarda hisob-kitoblarning aralash shartlaridan foydalaniladi: qisman hisob-kitob- tovar hujjatlari topshirilganidan so’ng amalga oshadigan to’lov; yakuniy hisob-kitob- tovarlar qabul qilib olinganidan so’ng (tovarlar so’nggi manzil portiga etib kelganidan so’ng sotib oluvchi tomonidan qabul qilib olinadi va ularning sifat xarakteristikalari tekshiriladi, chunki transportirovka davrida ularning sifati buzilgan bo’lishi mumkin). Xalqaro to’lovlar valyutalar o’zaro almashuvi hamda tashqi savdo ishtirokchilari tomonidan bir-biriga kreditlar taqdim etish jarayonlari bilan chambarchas bog’lanib ketadi. Xalqaro valyuta-kredit va hisob-kitob operatsiyalarining o’zaro bog’liqligi ushbuda o’z ifodasini topadi. Sotilayotgan tovarning turiga (masalan, mashinalar va jihozlar) hamda sotuvchilar bozorida raqobatning kuchayishi va yangi mahsulot iste'mol bozorlarini kengaytirish maqsadida ularning kreditdan foydalanishga qaratilgan intilishlariga qarab tashqi savdo operatsiyalari bo’yicha hisob-kitoblar tijorat kreditidan foydalangan holda amalga oshiriladi. Tijorat krediti tovar sotuvchisi tomonidan sotib oluvchiga bir necha oydan 5-8 yilgacha, alohida holatlarda esa bundan ham katta muddatlarga taqdim etiladi. Tashqi savdo operatsiyalarida importyor tijorat krediti evaziga uni so’ndirishga qaratilgan, oddiy veksel shaklidagi qarz majburiyatini yozib beradi yoki eksportyor tomonidan berilgan o’tkaziladigan veksellar-trattalarda to’lovni amalga oshirishga yozma tarzdagi rozilik (aksept) beradi. Tovar qiymatining ma'lum bir qismiga tijorat hujjatlari taqdim etilganidan so’ng, qolgan qismiga esa shartnomada belgilangan davrdan so’ng haq to’langanda tijorat krediti shaklidagi tovarlar uchun hisob-kitoblar naqdli to’lovlar bilan birgalikda amalga oshirilishi mumkin. Tashqi savdo shartnomai ijrosining ma'lum bir bosqichida shartnomadagi taraflar, tijorat kreditidan tashqari, bir-birlarini majburan kreditlashlari mumkin. Masalan, bo’nak shaklidagi to’lovlarda importyor eksportyorni, ochiq hisobvaraq bo’yicha hisobkitoblarda esa sotuvchi sotib oluvchini kreditlaydi.

Hisob-kitoblar shartlarining muqobil shakli naqdli to’lovning opsionli kreditidir. Agarda importyor sotib olingan tovar uchun to’lovni kechiktirish huquqidan foydalansa, unda u naqdli to’lovda taqdim etiladigan diskont (skidka)dan mahrum bo’ladi. Hisob-kitoblar xalqaro muomalada ishlatiladigan turli xil to’lov vositalari, ya'ni veksellar, to’lov topshiriqnomalari, bank o’tkazmalari (pochta va telegraf), cheklar, plastik kartochkalari yordamida amalga oshiriladi. Xorijiy instrumentlar (Foreign items, ingl.) - boshqa mamlakatda deponentga olingan hamda ushbu mamlakatda to’lanishi lozim bo’lgan cheklar, veksellar (oddiy va o’tkaziladigan) va muomalaning boshqa kredit vositalari. Shartnoma to’lov shartlarining eng murakkab qismi bo’lib hisob-kitob turini tanlash hamda ushbu hisob-kitoblarni amalga oshirish ikirchikirlarini shakllantirib izohlash hisoblanadi. Kontragentlarning bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan manfaatlarini xalqaro iqtisodiy munosabatlarda o’zaro bog’lash va ularning to’lov munosabatlarini tashkil etish hisob-kitoblarning turli shakllaridan foydalanish orqali amalga oshiriladi. Xalqaro hisob-kitob shakllari Shakllangan amaliyotga muvofiq zamonaviy sharoitda xalqaro hisobkitoblarning quyidagi shakllari qo’llaniladi: hujjatli (dokumentar) akkreditiv, inkasso, bank pul o’tkazmasi, ochiq hisobvaraq, bo’nak. Bundan tashqari veksellar va cheklardan foydalanilgan holda hisob-kitoblar amalga oshiriladi. hisob- kitoblarning alohida turlari bo’yicha banklarning kafolat berish bilan bog’liq operatsiyalari xalqaro hisob-kitoblar bilan bog’liqdir (masalan, inkasso, bo’nak, ochiq hisobvaraq). Ushbu kafolatlar tashqi savdo ishtirokchilari tomonidan shartnoma bo’yicha o’z zimmasiga olgan majburiyatlar bajarilishining qo’shimcha ta'minoti bo’lib hisoblanadi. Xalqaro hisobkitoblarning tarixan quyidagi xususiyatlari shakllangan: 1. Importyor va eksportyorlar hamda ularning banklari tashqi savdo shartnomai shartlaridan tashqarida bo’lgan rasmiylashtirish, jo’natish, tovardan

foydalanish huquqini beruvchi hujjatlar va to’lov hujjatlarini qayta ishlash, to’lovlarni amalga oshirish bilan bog’liq ma'lum bir munosabatlarga kiradilar. Ularning o’rtasidagi majburiyatlar hajmi va javobgarlik taqsimoti hisobkitobning aniq bir shakliga bog’liqdir. 2. Xalqaro hisob-kitoblar me'joriy milliy huquqiy dalolatnomalar hamda Xalqaro bank qoidalari va udumlari bilan muvofiqlashtiriladi. AQShdagi birxillashtirilgan savdo Kodeksi hisob-kitoblarga, shu jumladan xalqaro hisobkitoblarga aloqador me'yorlarni o’z ichiga olgan. 3. Xalqaro hisob-kitoblar soddalashtirish ob’yektidir, bu xo’jalik aloqalarining baynalmilallashuvi hamda bank operatsiyalarining universallashuvi bilan asoslangandir. 1930 va 1931 yillarda Jenevada bo’lib o’tgan konferensiyalarda veksel va chek muomalalari borasidagi qonunchilikni soddalashtirishga hamda ulardan xalqaro hisob-kitoblarda foydalanish murakkabliklarini bartaraf etishga qaratilgan Xalqaro "Veksel" va "Chek" konvensiyalari qabul qilingan. Veksel bo’yicha birxillashtirilgan qonun ko’pchilik mamlakatlarda ushbu boradagi milliy qonunchilikning zamini bo’lib xizmat qiladi. Xalqaro savdo huquqi bo’yicha BMTning Komissiyasi veksel qonunchiligining yanada soddalashtirilishini amalga oshiradi. XX asrning boshida Parijda tashkil etilgan Xalqaro savdo palatasi dokumentar akkreditivlar va inkasso uchun Soddalashtirilgan qoidalar hamda udumlarni ishlab chiqadi va chop etadi. Masalan, inkasso bo’yicha dastlabki qoidalar 1936 yilda ishlab chiqilgan hamda 1967, 1978, 1995 yillarda qayta ishlangan edi (1996 yilning yanvar oyidan boshlab kuchga kirgan). Dunyo banklarining ko’pchiligi akkreditiv va inkasso bo’yicha mazkur Soddalashtirilgan qoidalarga qo’shilishi to’g’risida e'lon qildilar. Xalqaro savdo palatasi shartnoma kafolatlari bo’yicha qoidalarini ishlab chiqdi hamda to’lov kafolatlari yuzasidan qoidalarni tayyorlash yuzasidan ish olib bormoqda. 4. Xalqaro hisob-kitoblar odatda dokumentar xarakterga ega, ya'ni moliyaviy va tijorat hujjatlari mavjud bo’lgandagina ijro etiladi. Moliyaviy hujjatlarga oddiy va o’tkaziladigan veksellar, cheklar, to’lov tilhatlari kiradi. Tijorat hujjatlari tarkibiga esa: a)schyot-fakturalar; b)mahsulot jo’natilganligi yoki

uni yuklashga qabul qilinganligini tasdiqlovchi hujjatlar (konosamentlar, temir yo’l, avtomobil' va aviatsiya yuk hatlari, pochta kvitantsiyalari, aralash yuk tashishlarga bo’lgan kombinatsiyalashgan transport hujjatlari); v)dengiz (daryo, okean) orqali yuk tashishlarni sug’urtalovchi sug’urta kompaniyalari yoki ular agentlarining sug’urta hujjatlari, chunki eksportga mo’ljallangan yuklar odatda sug’urta qilinadi; g)boshqa hujjatlar - tovarlar kelib chiqishi, og’irligi, sifati yoki tovarlar tekshirilganligi hamda ular chegarani bosib o’tganligi to’g’risida guvohlik beruvchi sertifikatlar, firibgarlik va boshqa shu kabi qonunbuzarliklarni oldini olish maqsadida importyor mamlakat bojxona xizmatlarini yukning maqsadi haqida habardor etish uchun bojxona hamda konsullik schyot-fakturalari kiradi. Bank yuqorida zikr etilgan hujjatlarning mazmuni va taxlamining butligini tekshiradi. Shu bilan birgalikda bir qator tashkilotlar (Xalqaro savdo palatasi, Parij, SVIFT va boshqalar) tomonidan elektron shartnomalari, elektron moliyaviy instrumentlar va hisob-kitoblar (shu jumladan akkreditivlar), elektron transport hujjatlari tushunchalarini o’z ichiga olgan elektron "qog’ozsiz" savdo texnologiyasi konsepsiyasi ishlab chiqilmoqda. 5. Xalqaro to’lovlar turli valyutalarda amalga oshiriladi. Shu sababli ular valyuta operatsiyalari, valyutalar oldi-sotdisi bilan yaqindan bog’liqdir. Ularni amalga oshirilish samaradorligiga valyuta kurslarining dinamikasi ta'sir etadi. 6. Xalqaro savdo palatasi tomonidan chop etilgan kafolatlar - (demand guarantees) ning Soddalashtirilgan qoidalari qo’llaniladi. Mazkur hujjatning matni tuzilayotgan kafolat matniga kiritilishi zarur bo’lgan asosiy qoidalarni o’z ichiga olgan, ular quyidagilar: 1) agarda kafolat beruvchiga mukofot to’lanmagan bo’lsa kafolatni talab qilib olib bo’lmaydi; 2) bitim to’g’risida batafsil ma'lumot; 3) e'tirozni taqdim etish uchun zarur bo’lgan hujjatlar (odatda benefitsiar banki tomonidan tekshiriladi);

4) kafolat muddati tugashini ko’rsatuvchi sana va benefitsiar tomonidan hujjatlarni kafolat beruvchi bankka taqdim etish sanasini qayd etilishi; 5) harakat muddati tugaganidan so’ng kafolat qaytarilgan bo’lishi lozim, chunki endi u hech qanday kuchga ega emas. Xalqaro hisob-kitoblar turining tanloviga quyidagi omillar ta'sir etadi: a) tashqi savdo bitimining ob’yekti bo’lmish tovarning turi (hisob-kitob turlari mashina va jihozlar yoki oziq-ovqat mahsulotlari yetkazib berilishida birbiridan farqlanadi). Ayrim tovarlarni – yog’och, halla yetkazib berilishida amaliyot tomonidan yaratilgan an'anaviy shakllar qo’llaniladi; b) kredit bitimining mavjudligi; v) kontragentlarning o’zaro kelisha olish xarakterini belgilovchi tashqi iqtisodiy bitimlar bo’yicha to’lov layoqatliligi va nufuzi; g) jahon bozorlarida ushbu tovar turiga bo’lgan talab va taklifning darajasi. Xalqaro hisob-kitoblarning shartlari va shakllari shartnomada o’zaro kelishiladi. Hisob-kitoblarning akkreditiv shakli. Dokumentar akkreditivlar uchun mo’ljallangan Soddalashtirilgan qoidalar va udumlarga muvofiq akkreditiv bu kelishuvdir hamda ushbu kelishuvga muvofiq bank mijozning iltimosiga ko’ra hujjatlarga muvofiq uchinchi shaxs (foydasiga akkreditiv ochilgan benefitsiarga) foydasiga to’lovni amalga oshirish yoki to’lovni, benefitsiar tomonidan qo’yilgan tratta akseptini, yoki hujjatlar negosiatsiyasini (sotib olinishini) amalga oshirish majburiyatini o’z zimmasiga oladi. Akkreditiv bo’yicha bankning majburiyati mustaqil hisoblanib, tomonlarning tijorat shartnomai bo’yicha huquqiy munosabatlariga bog’liq emas. Ushbu qoida banklar va ularning mijozlari manfaatlarini himoyalashga qaratilgandir: eksportyorga hujjatlar rasmiylashtirilishidagi talablar cheklovini va to’lovni faqat akkreditiv shartlari asosida olinishini; importyorga esa eksportyor tomonidan akkreditivning barcha shartlarini aniq bajarilishini ta'minlaydi. Dokumentar akkreditivlar bo’yicha hisob-kitoblarda quyidagi taraflar ishtirok etadi:

-importyor (buyruq beruvchi), u akkreditiv ochish to’g’risida bankka murojaat etadi; -akkreditivni ochuvchi emitent-bank; -avizo qiluvchi bank, ushbu bankka eksportyorga uning foydasiga akkreditiv ochilganligi to’g’risida habar berish va akkreditiv matnini, uning haqqoniyligini tasdiqlagan holda topshirish topshiriqi beriladi; -foydasiga akkreditiv ochilgan benefitsiar-eksportyor. Dokumentar akkreditiv bo’yicha hisob-kitoblar sxemasi 1. Akkreditiv ochishga arizani taqdim etish. 2. Emitent-bank tomonidan akkreditiv ochilishi va akkreditivni avizo qiluvchi bank orqali benefitsiarga yuborilishi. 3. Benefitsiarni, uning foydasiga akkreditiv ochilganligi to’g’risida ogoh etilishi (avizo qilinishi). 4. Tovarning eksportga jo’natilishi. 5. Akkreditiv bo’yicha to’lovni olish maqsadida benefitsiar tomonidan hujjatlar komplektining rasmiylashtirilishi va bankka taqdim etilishi. 6. Avizo qiluvchi bank tomonidan hujjatlarning emitent-bankka yuborilishi. 7. Olingan hujjatlarning emitent-bank Eksportyor - benefitsiar Importyor – buyruq beruvcni Avizo qiluvchi bank Emitent - bank 4 2 6 7 9 5 3 8 1

tomonidan tekshirilishi va ularga haq to’lash (akkreditivning barcha shartlari bajarilganidan so’ng). 8. To’lov amalga oshirilib bo’lingan hujjatlarni emitentbank tomonidan akkreditiv bo’yicha buyruq beruvchiga topshirilishi. 9. Eksport tushumining avizo qiluvchi bank tomonidan benefitsiar hisobvarag'iga olinishi. Akkreditiv hisob-kitob shaklining sxemasi asosan quyidagidan iborat: Importyor bankka akkreditiv ochilishiga ariza taqdim etadi. Akkreditivni ochgan importyor banki eksportyor mamlakatida joylashgan o’zining vakil banklaridan biriga uni avizo qiluvchi bank sifatida tayinlagan holda akkreditiv xatini yo’llaydi hamda ochilgan akkreditiv haqidagi ma'lumotni benefitsiarga yetkazish to’g’risida ushbu avizo qiluvchi bankka topshiriq beradi. o’z foydasiga ochilgan akkreditiv haqidagi ma'lumotni (tovar to’lovini ta'minoti sifatida) olgandan so’ng benefitsiar tovarni jo’natishga kirishadi hamda odatda jo’natilgan tovarlar bo’yicha hujjatlarni avizo qiluvchi bankka taqdim etadi. O’z navbatida avizo qiluvchi bank mazkur hujjatlarni to’lov undirish maqsadida emitent bankka jo’natadi. Hujjatlar to’g’ri rasmiylashtirilganligini tekshirib bo’lganidan so’ng akkreditivni ochgan bank to’lovni amalga oshiradi. Agarda hujjat akkreditiv shartlariga muvofiq bo’lsa emitent-bank pullarni avizo qiluvchi bank yo’riqnomalariga muvofiq ravishda o’tkazadi va tovarlarni qabul qilib olayotgan importyorga hujjatlarni topshiradi. Mazkur tovarlar evaziga kelib tushgan tushum eksportyor hisobvarag'iga olinadi. Akkreditivning shartlariga muvofiq hujjatlarga haq to’lash vakolatiga ega bo’lgan bank (ijro etuvchi bank) sifatida avizo qiluvchi bank ham tayinlanishi mumkin. Bunday holatda avizo qiluvchi bank eksportyor tomonidan unga taqdim etilgan hujjatlarga muvofiq ravishda o’sha zahoti haq to’laydi hamda ushbu to’langan summani (qoplanmagan akkreditivlar holatida) emitent bankdan undirilishini talab etadi. Agarda ijro etuvchi bank va emitent bank o’rtasida vakillik munosabatlari o’rnatilmagan hamda vakillik hisobvaraqlari ochilmagan bo’lsa, unda hisobkitoblarda uchinchi (ramburslovchi) bank ishtirok etadi va ushbu bankda yuqorida zikr etilgan ikkala bankning vakillik hisobvaraqlari ochilgan bo’ladi. Bunda akkreditiv ochilayotgan paytda emitent-bank yo’riqnomalar (ramburs

vakolati) ni ramburslovchi bankka beradi, ya'ni ijro etuvchi bank talabnomalariga akkreditivning harakat muddati davri mobaynida va akkreditivda belgilangan summa hajmida haq to’lash to’g’risida farmoyish beradi. Akkreditivning xilma-xil turlari mavjud va ular quyidagi belgilariga ko’ra tasniflanadi: 1. Emitent-bank tomonidan akkreditiv shartlariga o’zgartirish kiritilishi yoki uni bekor qilinishining mumkinligi nuqtai nazaridan akkreditivning quyidagi turlari farqlanadi: a) chaqirib olinmaydigan akkreditiv - akkreditivni manfaatdor taraflar roziligisiz o’zgartirmaslik va bekor qilmaslik to’g’risidagi emitent- bankning qat’iy majburiyatidir; b) chaqirib olinadigan akkreditiv - benefitsiarni oldindan ogohlantirmasdan har qanday paytda o’zgartirish kiritilishi yoki bekor qilinishi mumkin bo’lgan akkreditivdir. Agarda akkreditiv xususida maxsus ko’rsatma bo’lmasa, ushbu akkreditiv chaqirib olinmaydigan akkreditiv hisoblanadi. 2. Akkreditiv bo’yicha boshqa bankning qo’shimcha majburiyatlari nuqtai nazaridan akkreditivlar tasdiqlangan va tasdiqlanmagan akkreditivlarga farqlanadi. Agarda emitent-bank o’zining chaqirib olinmaydigan akkreditivini tasdiqlash yuzasidan boshqa bankka vakolat bersa yoki ushbu haqida unga iltimos qilsa, unda (agar ko’zda tutilgan barcha hujjatlar taqdim etilgan va akkreditivning barcha shartlari bajarilgan bo’lsa) bunday tasdiq tasdiqlovchi bankning emitent- bank majburiyatiga qo’shimcha bo’lmish to’lov, aksept yoki tratta negosiatsiyasi bo’yicha qat’iy majburiyatini bildiradi. 3. Akkreditivning takrorlanishi mumkinligi nuqtai nazaridan rollover (revol'ver, qayta tiklanadigan) akkreditivlari qo’llaniladi. Akkreditivlarning ushbu turi shartnoma qiymatining bir qismiga ochiladi hamda ochilgan akkreditiv summasi to’liq ishlatib bo’linganidan so’ng (hujjatlarning bir qator komplekti uchun) akkreditivning dastlabki summasini tiklanishi sharti bilan davom etadi. Qabul qilingan qoidaga muvofiq akkreditiv matnida uning umumiy summasi ko’rsatiladi hamda mazkur akkreditiv bo’yicha yalpi majburiyatlar ushbu summa hajmidan ortiq bo’lmasligi kerak. Muomala xarajatlarini qisqartirish imkonini

beruvchi rollover akkreditivlari uzoq vaqt mobaynida, davriy ravishda yetkazib beriladigan tovarlar bo’yicha yirik summalarga tuzilgan shartnomalar yuzasidan hisob-kitoblarda keng qo’llaniladi. 4. Ikkinchi benifitsiarlar (tovarlarni bevosita yetkazib beruvchilar) ni akkreditivdan foydalanish imkoniyati nuqtai nazaridan o’tkaziladigan (transferabelli) akkreditivlar farqlanadi. Subyetkazuvchilar tomonidan amalga oshiriladigan tovarni komplektli yetkazib berilishida akkreditiv benefitsiar ko’rsatmasiga binoan ikkinchi benifitsiar tomonidan o’zining mamlakatida yoki boshqa mamlakatda to’la yoki qisman o’tkazib berilishi mumkin. Transferabelli akkreditiv bir marotaba (undan ko’p emas) o’tkaziladi. 5. Valyuta qoplanishining mavjudligi nuqtai nazaridan qoplangan va qoplanmagan akkreditivlar farqlanadi. Qoplanish bilan akkreditiv ochilayotganda emitent-bank akkreditiv summasiga teng bo’lgan valyutani odatda avizo qiluvchi bankka o’tkazadi. Akkreditivlarni qoplashning boshqa shakllariga depozit va blok qilingan hisobvaraqlar, sug’urta depozitlari hamda boshqa shu kabilar kiradi. Zamonaviy sharoitda qoplanmagan akkreditivlar nisbatan kengroq qo’llaniladi. 6. Akkreditivni amalga oshirilishi imkoniyatlariga qarab akkreditivlarning quyidagi turlari farqlanadi: hujjatlarga qarshi to’lovi bilan akkreditivlar; akkreditivning barcha shartlari bajarilishi sharoitida emitent-bank tomonidan trattalar akseptini ko’zda tutgan, akseptli akkreditivlar; to’lov kechiktirilishi bilan akkreditivlar; hujjatlar negosiatsiyasi bilan akkreditivlar. Dokumentar akkreditivdan farqli o’laroq pul akkreditivi - bu, oluvchiga ma'lum bir muddat mobaynida pul to’lanishi haqidagi buyruqqga ega bo’lgan, albatta ushbu hujjatda mavjud barcha shartlarga rioya etilgan holatdagi nomli hujjatdir. Akkreditivning yana bir turi bo’lib erkin negosiatsiyali sirkulyarli akkreditiv hisoblanadi. U, uni bajarishga ixtiyori bo’lgan har qanday bankka qaratilishi mumkin. Mazkur turdagi akkreditivlar chaqirib olinmadigan bo’lib hisoblanadi va odatda ishbilarmon doiralarda taniqli bo’lgan, yuqori mavqega ega, yirik banklar tomonidan chiqariladi.

Zamonaviy sharoitlarda kompensatsion va "bek-tu-bek" akkreditivlari ham qo’llaniladi. Ushbu akkreditivlarning iqtisodiy mazmuni quyidagilardan iborat. Xorijlik sotib oluvchi topshiriqiga binoan foydasiga akkreditiv ochiladigan benefitsiar, tovar ishlab chiqaruvchi emas, balki vositachi bo’lib hisoblanadi. Shu sababli so’nggi sotib oluvchiga tovar yetkazib berilishini ta'minlash uchun u ushbu tovarni sotib olishi lozim. Agarda mahsulot ishlab chiqaruvchi firma bilan hisob- kitoblar dokumentar akkreditiv shaklida amalga oshiriladigan bo’lsa, unda vositachi tashkilot mazkur akkreditiv ochilishining kafolati sifatida uning foydasiga importyor banki tomonidan ochilgan dastlabki akkreditivni bankka taklif etishi mumkin. Ayrim mamlakatlar, ayniqsa AQSh kontragentlar tomonidan shartnoma yuzasidan o’z zimmalariga olgan majburiyatlarni bajarilishining kafolati sifatida xizmat qiluvchi zahirali kafolatli akkreditiv ("stend-bay") dan foydalanadilar. Taqdim etilgan hujjatlar bo’yicha importyor tomonidan haq to’lanmasligi sharoitida eksportyor to’lovni olish uchun importyor bankiga murojaat etishi mumkin. Xususan, "stend-bay" akkreditivi ko’p sonli sotib oluvchi va banklarning ishtirokidagi neft bilan savdoda qo’llaniladi. Ushbu savdo jarayonidagi ishtirokchilar sonining ko’pligi mazkur savdoning so’nggi bo’g’ini sifatidagi importyorga hujjatlar kechikib kelishiga sabab bo’lgan. Hisob-kitoblarning akkreditiv shakli eng murakkab va qimmat hisob-kitob shaklidir. Akkreditiv bo’yicha operatsiyalar (hujjatlarni avizo qilish, tasdiqlash, tekshirish, to’lash operatsiyalari) ni bajarganligi uchun banklar hisobkitoblarning boshqa shakllariga nisbatan (masalan inkasso) kattaroq vositachilik haqi oladilar. Bundan tashqari importyor akkreditiv ochish uchun odatda foizini to’lagan holda bank kreditidan foydalanadi. Bu esa ushbu hisob-kitob shaklini yanada qimmatlashtiradi. Akkreditiv hisob-kitob shakli importyor kapitalini immobilizatsiyasi va sochilib ketishiga olib keladi. Chunki u tovarlar olingunga va sotilgunga qadar akkreditiv ochishi kerak. Biroq shu bilan birgalikda ushbu hisob- kitob shakli unga bank orqali eksportyor tomonidan shartnoma shartlarining bajarilishini nazorat qilish imkonini beradi. Eksportyor uchun akkreditiv shaklidagi hisob-kitoblar, bo’nak to’lovlaridan so’ng, eng qulay hisob-kitob shakli bo’lib

hisoblanadi. Chunki ushbu hisob-kitob shakli to’lovni bank tomonidan o’z zimmasiga olganligi to’g’risidagi majburiyatni o’z ichiga olgan yagona hisob-kitob shaklidir (banklarning kafolat berish operatsiyalaridan tashqari). Shunday qilib, eksportyor uchun chaqirib olinmaydigan akkreditiv inkasso hisob-kitob shakliga qaraganda quyidagi imtiyozlarga ega: hisobkitoblarning ishonchliligi va tovarlarga to’lovni o’z vaqtida amalga oshirilishini kafolatlanganligi, chunki ushbu to’lovni bank amalga oshiradi; agarda bank to’lovni tovarlar jo’natilganidan so’ng, ushbu haqda taqdim etilgan hujjatlar bo’yicha darhol amalga oshirsa to’lovning tez olinishi, (aksincha bo’lganda, eksportyor akkreditivdan to’lov olingunga qadar o’z bankida milliy valyutada kredit olishi mumkin); akkreditivni xorijiy valyutada ochilishida importyor tomonidan eksportyor mamlakatiga valyutani o’tkazish to’g’risida ruxsatnoma olinishi. Hisob-kitoblarning inkasso shakli. Inkasso bu, mijozning topshirig'iga asosan bank tomonidan importyordan unga jo’natilgan tovarlar va ko’rsatilgan xizmatlar uchun to’lovning olinishi hamda ushbu mablag’larni eksportyorning bankdagi hisobvarag'iga olgan holdagi bank operatsiyasidir. Inkasso operatsiyalari inkasso bo’yicha Soddalashtirilgan qoidalarga muvofiq ravishda eksportyordan olingan yo’riqnomalarga asosan banklar tomonidan amalga oshiriladi. Inkasso hisob-kitob shaklida quyidagi taraflar ishtirok etadi: 1) ishonib topshirayotgan shaxs - mijoz, o’z bankiga inkasso operatsiyasini amalga oshirishga topshiriq beruvchi shaxs; 2) inkasso qilish bo’yicha operatsiya o’tkazishni ishonib remitent-bankka topshiriq beruvi shaxs; 3) valyuta mablag’larini oluvchi hamda inkasso qilish bo’yicha operatsiyani amalga oshiruvchi bank; 4) to’lovchi bo’lmish importyorga hujjatlarni taqdim etib, eksportyor nomidan chiquvchi bank; 5) to’lovni to’lovchi. DOKUMENTAR INKASSO BO’YICHA HISOB-KITOBLARNING SXEMASI

1. Eksportyor importyor bilan tovarlarni dokumentar inkasso hisob-kitob shartlari asosida sotish to’g’risida shartnoma tuzadi va unga tovarlarni jo’natadi (1a). 2. Eksportyor o’z bankiga inkasso-topshiriqnomasi va tijorat hujjatlarini yo’llaydi. 3. Eksportyor banki olgan ushbu inkasso-topshiriqnomasi va tijorat hujjatlarini importyor nomidan chiquvchi bankka (importyor bankiga) jo’natadi. 4. Importyor nomidan chiquvchi bank mazkur hujjatlarni importyorga taqdim etadi. 5. Importyor hujjatlarga qarata inkasso qilish operatsiyasini amalga oshiruvchi bankka (yoki o’zining bankiga) to’lovni amalga oshiradi. 6. Inkasso qilish operatsiyasini amalga oshiruvchi bank remitent-bankka (yoki eksportyor bankiga) to’lovni o’tkazadi. 7. O’tkazib berilgan summani remitent-bank eksportyor hisob raqamiga oladi. Oddiy va dokumentar inkasso bir-biridan farqlanadi. Oddiy (sof) inkasso tijorat hujjatlarisiz yuborilgan moliyaviy hujjatlar bo’yicha to’lov undirilishini anglatadi. Dokumentar (tijorat) inkasso esa tijorat hujjatlari bilan birgalikda yuborilgan moliyaviy hujjatlar yoki faqat tijorat hujjatlari inkassosini anglatadi. Bunda qandaydir bir hujjatlarga qarata to’lovni amalga oshirish majburiyati banklar zimmasiga yuklatilmagan. Eksportyor tovarlarni jo’natganidan so’ng importyordan to’liq va aniq yo’riqnomalar keltirilgan inkasso topshiriqnomasida ko’rsatilgan shartlari asosida, valyutaning ma'lum bir summasini olish to’g’risida o’z bankiga topshiriq beradi. Inkasso-topshiriqnomasining ikki asosiy ko’rinishi mavjud: a) hujjatlar to’lovga Importyor to’lovni to’lovchi Eksportyor nomidan chiquvchi bank Importyor banki yoki inkasso qiluvchi bank Eksportyor banki yoki remittent bank Eksportyor (ishon ib topshiruvchi shaxs) a1 2 7 5 6 1 4 3

qarata to’lovni amalga oshiruvchiga beriladi va b) akseptga qarata beriladi. Ba'zi paytlarda hujjatlarni importyorga, uning belgilangan muddatlarda to’lovni amalga oshirish bo’yicha yozma tarzdagi majburiyatiga qarata to’lovsiz asosda berilishi amaliyoti qo’llaniladi. Bunday shartlardan foydalangan holda importyor sotib olingan tovarni sotish hamda olingan tushum evaziga inkasso bo’yicha eksportyorga to’lovni amalga oshirish imkoniyatlariga ega bo’ladi. eksportyor tomonidan valyuta tushumi olinishini tezlashtirish maqsadida bank trattalar hisobini yuritishi (ularni diskont bilan sotib olish yoki garovga olish) yoki tijorat hujjatlari garovi ustidan kredit taqdim etishi mumkin. Shunday qilib, inkasso hisob-kitob shakli kredit munosabatlari bilan bevosita bog’liqdir. Inkasso tijorat krediti shartlari asosidagi shartnomalar bo’yicha hisob-kitoblarning asosiy shakli bo’lib hisoblanadi. Bunda eksportyor odatda unga tijorat hujjatlari (dokumentar inkasso) ni taqdim etilishi evaziga to’lovchi tomonidan akseptlanishi uchun trattani inkassoga taqdim etadi. To’lov muddati etib kelganda akseptlangan veksellar to’lovni undirish maqsadida inkasso (sof inkasso) qilinishi uchun yuboriladi. Inkasso shakli bo’yicha hisob-kitoblar asosiy majburiyati tovar hujjatlariga qarata to’lovni amalga oshirishdan iborat bo’lgan importyorga mablag’larni o’z ichki muomalasidan oldindan chiqarib, chetda band qilinishiga zarurat qoldirmaydigan ma'lum bir imtiyozlarni beradi. Biroq agarda tovar olinishini tezlashtirish maqsadida konosament asl nushalaridan birining sotib oluvchiga bevosita jo’natish amaliyoti qo’llanilmayotgan bo’lsa importyor tomonidan tovarlar uchun haq to’lanmagunga qadar eksportyor hamon tovarga egalik qilishning yuridik huquqini o’zida saqlab qoladi. Shu bilan birgalikda hisob-kitoblarning inkasso shakli eksportyor uchun ahamiyatli bo’lgan kamchiliklarga ega. Birinchidan importyor tomonidan tovarlarga haq to’lamaslik xavf-xatarini eksportyor o’z zimmasiga oladi. Importyor tomonidan tovarlarga haq to’lanmasligi bozor kon'yunkturasi yoki to’lovchi moliyaviy holatining yomonlashuvi bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Shu sababli importyorning to’lov qobiliyati va lafzliligiga bo’lgan eksportyorning ishonchi inkasso hisob-kitoblarining muhim sharti bo’lib hisoblanadi. Ikkinchidan inkasso

bo’yicha valyuta tushumining kelib tushishi va tovarlarning importyorga jo’natilishi orasida, ayniqsa uzoq masofalarga tovar yetkazishda, sezilarli vaqt uzilishlari mavjud. Inkasso hisob-kitobiga hos bo’lgan ushbu kamchiliklarni bartaraf etish uchun amaliyotda mazkur hisob-kitob shaklini amalga oshirilishida quyidagi qo’shimcha shartlar qo’llaniladi: 1) importyor eksportyor bankining tovar hujjatlarini inkassoga qabul qilganligi va jo’natganligi to’g’risidagi telegrammasi (telegraf inkassosi) ni olishi bilanoq tovarlar uchun to’lovni to’laydi. Inkassoning ushbu turi amaliyotda keng tarqalmagan; 2) importyor tomonidan to’lovni amalga oshirilmasligi holatida bank eksportyor oldida inkasso bo’yicha haqni to’lash to’g’risidagi majburiyatni o’z zimmasiga olgan holda importyorning topshiriqiga binoan eksportyor foydasiga to’lov kafolatini beradi. To’lovning qo’shimcha kafolati odatda tijorat krediti yuzasidan hisob-kitoblarda qo’llaniladi, chunki to’lovning kechiktirilishi holatida to’lovchi moliyaviy holatida ro’y bergan ehtimolli o’zgarishlar sababli hujjatlar bo’yicha importyor tomonidan haq to’lanmaslik xatari o’sadi. Ba'zida importyorning banki veksel avalini amalga oshiradi. Aval' (to’lov kafolati) - bu, vekselli kafillikdir. Avalchi-bank odatda bankning to’lov kafolati aniq kimga berilganligi to’g’risidagi shartlashuv bilan vekselning yuz qismida o’z imzosini qo’ygan holda, to’lov yuzasidan majburiyatni o’z zimmasiga oladi. o’zgacha bo’lganda esa o’tkaziladigan veksel taqdim etuvchisi (eksportyor) uchun aval' berilgan deb hisoblanadi; 3) immobilizatsiya qilingan resurslarni qoplash maqsadida eksportyor bank kreditga murojaat etadi. Bankning pul o’tkazmasi. U pul o’tkazmasini oluvchi shaxsga ma'lum bir summani to’lashdan iborat bo’lgan bir bankning boshqa bir bankka topshiriqidan iboratdir. Banklar xalqaro hisob-kitoblarning ko’pgina holatlarida o’z mijozlarining topshiriqlari asosida pul o’tkazmalarini amalga oshiradilar. Ushbu operatsiyalarda quyidagilar ishtirok etadi: pul o’tkazmasini o’tkazuvchi qarzdor- shaxs; o’tkazma to’g’risidagi topshiriqni qabul qilgan o’tkazuvchi shaxsning

banki; o’tkazma oluvchining hisob raqamiga o’tkazma summasini oluvchi bank; o’tkazmani oluvchi shaxs. Bank o’tkazmasi shakli asosida inkassoga haq to’lash, yakuniy hisobkitoblar bo’yicha to’lovlar hamda bo’nak to’lovlari amalga oshiriladi. Bundan tashqari o’tkazma vositachiligida qayta hisoblashlar va boshqa operatsiyalar bajariladi. Bank o’tkazmasi pochta yoki telegraf orqali, tegishli pochta yoki telegraf to’lov topshiriqnomalari bilan zamonaviy sharoitda esa SVIFT tizimi orqali amalga oshiriladi. Bank o’tkazmalari boshqa to’lov shakllari bilan bir qatorda ishlatilishi mumkin (masalan, inkasso hamda kafolatlar bilan). eksportyor o’tkazmalarni bank kafolati bilan bir qatorda ishlatishni afzal ko’radi. Chunki importyor tomonidan tovarlar uchun haq to’lanmagan taqdirda mazkur bank o’zining kafolati evaziga eksportyorga haq to’lab beradi. Sotib olingan tovarlarga pul o’tkazmasini amalga oshirishda importyor ko’p holatlarda bank kreditidan foydalanadi. Mazkur kreditning muddati akkreditiv holatidagi kredit muddatidan qisqaroqdir. Bank pul o’tkazmasining iqtisodiy mazmuni tovar yoki xizmatlarga ular yetkazib berilmasdan turib (bo’nak to’lovlari) yoki ularni importyor tomonidan olinganidan so’ng (ochiq hisobvaraq shaklidagi hisob-kitoblar) pul to’lanayotganligiga bog’liq bo’ladi. Bo’nak shaklidagi hisob-kitoblar. Mazkur hisob-kitoblar eksportyor uchun nihoyatda samaralidir, chunki tovarlar yetkazib berilgunga qadar importyor tomonidan ularga haq to’lanadi (ba'zida tovrlar ishlab chiqarilgunga qadar). Agarda importyor tovarlarga bo’nak shaklida haq to’lasa, unda u eksportyorni kreditlagan bo’ladi. Masalan, shartnoma qiymatining bir qismiga bo’lgan bo’nak to’lovlari xorijda ob’yektlar qurilishi bilan bog’liq shartnomalar shartlariga kiritiladi. Qiymati yuqori bo’lgan hamda alohida buyurtma asosida ishlab chiqarilgan jihoz, suv kemalari, havo kemalarining importi sharoitida ham qisman amalga oshiriladigan bo’nak to’lovlari qo’llaniladi. Xalqaro amaliyot talablariga muvofiq bo’nak shaklidagi to’lovlar shartnoma summasining 10 foizidan 33 foizigachasini tashkil etadi. Shartnoma shartlarining bajarilmasligi va tovarlar

yetkazilmasligi holatida eksportyor banki olingan bo’nakni eksportyorning topshiriqiga asosan bo’nak to’lovi summasi hajmida, importyor foydasiga qaytarish to’g’risida kafolat beradi. Bundan tashqari bir qator tovarlarga bo’nak bilan haq to’lash tartibi qabul qilingan. Ushbu tovarlarga qimmatbaho metallar, yadro yoqilg'isi, qurol- aslaha va boshqa shu kabilar kiradi. Zikr etilgan hisob- kitob shartlariga importyorning roziligi uning mazkur tovarlar yetkazib berilishi yoki manfaatlari kafolatlarda mavjud bo’lgan eksportyor tazyiqiga bog’liqdir. Ochiq hisobvaraq bo’yicha hisob-kitoblar. Ularning mohiyati tovarlar olinganidan so’ng importyorning eksportyorga bo’lgan muntazam to’lovlaridadir. Joriy qarzdorlik summasining hisobi savdo bo’yicha hamkorlarning kitoblarida yuritiladi. Xalqaro hisob-kitoblarning ushbu shakli ochiq hisobvaraq bo’yicha kredit bilan bog’liqdir. Ochiq hisobvaraq bo’yicha qarzdorlikni so’ndirish bilan bog’liq hisob-kitoblar tartibi kontragentlar o’rtasida tuzilgan kelishuv shartlari bilan belgilanadi. Odatda belgilangan muddatlardagi muntazam to’lovlar ko’zda tutiladi (tovar yetkazib berilganidan so’ng yoki oyning boshida yoki oxirida importyor tomonidan tovarlar qayta sotib bo’linganidan so’ng). Hisob-kitoblarning solishtirma tekshiruvi amalga oshirilganidan so’ng ochiq hisobvaraq bo’yicha qarzdorlikning yakuniy so’ndirilishi banklar orqali, odatda bank o’tkazmasi yoki chekidan foydalangan holda amalga oshiriladi. Shu sababli bank statistikasi ochiq hisobvaraq bo’yicha hisob-kitoblarni ko’p holatlarda bank o’tkazmalari sifatida hisobga oladi. Ochiq hisobvaraq quyidagi shaxslar o’rtasidagi hisob-kitoblarda ishlatiladi: an'anaviy savdo aloqalari bilan bog’liq firmalar o’rtasida; tovarlar eksporti yuzasidan transmilliy korporatsiya va uning xorijiy filiallari o’rtasida; eksportyor va broker firmasi o’rtasida; eksportyor ishtirokidagi aralash mulkchilikka asoslangan firmalar o’rtasida; ombordan sotishga mo’ljallangan, konsignatsiyaga jo’natilayotgan tovarlarga. Tovarlarni muntazam yetkazib berish holatlarida uzoq muddatli samarali hamkorlikni o’zaro ishonch bilan qo’llab-quvvatlanishi hamda sotib oluvchi nufuzli firma bo’lgan sharoitda, odatda, ochiq hisobvaraq bo’yicha hisob-kitoblar qo’llaniladi. Mazkur hisobkitob shakliga hos bo’lgan xususiyatli

taraflardan biri shundaki, tovarlar pullar harakatiga nisbatan tezroq harakatlanadi. Hisob-kitoblar tijorat krediti bilan bog’liq bo’lgan holda tovar yetkazib berish jarayonidan ajratilgan hamda ushbu holatda eksportyor odatda importyorni kreditlaydi. Agar kontragentlar o’rtasida tovarlar o’zaro yetkazib berilsa (bir- biridan sotib olsa) va hisob-kitoblar tovar yetkazib berilganidan so’ng ochiq hisobvaraq bo’yicha amalga oshirilsa, unda ushbu hisob-kitoblar kontokorrent (yagona hisobvaraq) da aks ettiriladi, ikki taraflama kreditlash hamda o’zaro talablar hisobi amalga oshiriladi. Ochiq hisobvaraq bo’yicha hisob-kitoblar importyor uchun nihoyatda qulaydir. Chunki u tovarlar eksportyor tomonidan yetkazib berilganidan so’ng haq to’laydi va foydalanayotgan kredit uchun foiz sifatida alohida haq to’lamaydi hamda yetkazib berilmagan yoki qabul qilinmagan tovar uchun haq to’lash xataridan holis bo’ladi. Eksportyor uchun esa ushbu hisob-kitob shakli nisbatan yoqimsizdir. Chunki ushbu hisob-kitob shakli to’lovni o’z vaqtida amalga oshirilishining ishonchli kafolatlariga ega emas, eksportyorning muomaladagi kapital harakati tezligini pasaytiradi va ayrim holatlarda bank kreditiga murojaat etishga majbur etadi. Ushbu hisob-kitob shaklidan bir tomonlama foydalanish sharoitida importyor tomonidan tovarlarga haq to’lamaslik xatari eksportyor tomonidan tovarlarni to’liq yetkazib bermaslikning bo’nak to’lovlaridagi xatariga o'xshashdir. Ochiq hisobvaraq bo’yicha hisob-kitob shakli asosan taraflar o’rtasida o’zaro ishonch mavjud bo’lgan hamda kontragentlar navbatma-navbat sotuvchi va sotib oluvchi rolida maydonga chihayotgan holatlarda qo’llaniladi. Bir tomonlama hisob-kitoblarda ochiq hisobvaraq bo’yicha hisob-kitoblar kamdankam qo’llaniladi. Eksport hisobiga olingan almashinadigan valyutadagi daromadlar hisobi yuritiladigan "eskrou" maxsus hisobvarag'ini ochish to’g’risidagi kelishuvdan ba'zi holatlarda foydalaniladi. Ushbu ko’rinishdagi hisob varaqning mavjudligi importyorning to’lov qobiliyatiga eksportyor ishonchini oshiradi.

Barter bitimlari bo’yicha hisob-kitoblar (jahon tovar almashuvining 1015%) umum qabul qilingan shakllarda (ochiq hisob-varaq, akkreditiv va boshqalar) amalga oshiriladi. Veksellar va cheklardan foydalangan holda hisob-kitoblarni amalga oshirish. Xalqaro hisob-kitoblarda eksportyor tomonidan importyorga qarata chiqarilgan o’tkaziladigan veksellar ishlatiladi. Trtata - bu, qonun bilan belgilangan shaklda tuzilgan hamda o’zida kreditor (trassant)ning qarz oluvchi (trassat)ga belgilangan muddatda ma'lum bir summani vekselda qayd etilgan shaxs (remitent)ga yoki taqdim etuvchiga to’lash to’g’risidagi shartsiz buyrug'ini mujassam etgan hujjatdir. Veksel bo’yicha to’lov javobgarligi importyor yoki bank sifatidagi akseptant zimmasidadir. Banklar tomonidan akseptlangan trattalarni "hisobga olish" operatsiyasi orqali naqd pulga oson aylantirish mumkin. Trattalar chiqarilishi va ularga haq to’lanishining shakllari, rekvizitlari hamda shartlari 1930 yilda Jeneva veksel konvensiyasi tomonidan qabul qilingan "Birxillashtirilgan veksel qonuni"ga asoslangan veksel qonunchiligi bilan muvofiqlashtiriladi. XII-XIII asrlarda paydo bo’lgan va taqdim etuvchi (odatda savdogar) ga mahalliy valyutada ma'lum bir summa to’lash to’g’risidagi iltimosni o’zida mujassam etgan yo’llanma hatlar trattalarning dastlabki shakllari edi. Tovar-pul munosabatlarining taraqqiy etishi va xo’jalik aloqalarining globallashuvi munosabati bilan veksel universal kredit hisob-kitob hujjatiga aylandi. Trattadan inkasso va akkreditivga qo’shimcha ravishda foydalanish, kredit hamda valyuta tushumini olish huquqini beradi. Vekseldan foydalangan holdagi hisob-kitoblarda eksportyor tratta va tovar hujjatlarini importyordan valyutani oluvchi o’z bankiga inkassoga beradi. Importyor faqat to’lovni amalga oshirganidan yoki trattani akseptlaganidan so’ng ushbu hujjatlarning egasiga aylanadi. Tovarlarni eksport asosida kreditga yetkazib berishda vekselga haq to’lash muddati tomonlarning o’zaro kelishuvi bilan belgilanadi. To’lov vositasi sifatida bir vekseldan foydalangan holda ustiga yoziladigan o’tkazish yozuvi (indosament) orqali turlicha bo’lgan bir nechta pul majburiyatlarini to’lash mumkin. Indosamentlarning quyidagi turlari farqlanadi: nomli ("h" buyruqi asosida to’lang, imzo "u"); blankali ("u" imzosi) chegaralangan

(faqat "h"ga to’lang, imzo "u"); aylanmasiz (aylanmasiz "h"ning buyruqiga asosan to’lang, imzo "u"); shartli (masalan, tanlovdan so’ng "h"ning buyruqiga asosan to’lang, imzo "u"). Retratta to’lanmagan yoki akseptlanmagan o’tkaziladigan veksel egasi tomonidan vekselning qiymati plyus xarajatlar summasiga trassant yoki indossantga qarata yozib berilgan qarama-qarshi o’tkaziladigan vekseldir. Xalqaro hisob-kitoblarda, shuningdek, dastlab XV asrda kassirlarning kvitantsiyalari ko’rinishida paydo bo’lgan cheklar ham ishlatiladi. Agarda to’lov chek orqali amalga oshirilsa, unda qarzdor (sotib oluvchi) mustaqil ravishda chek (mijoz cheki) ni chiqaradi yoki ushbu chek (bank cheki) ni yozishni bankka topshiradi. Chekning shakli va rekvizitlari milliy hamda Xalqaro qonunchilik (1931 yil Chek Konvensiyasi) bilan muvofiqlashtiriladi. Chek taqdim etilishi zahoti unga haq to’lanishi (inkassatsiya qilinishi) lozim. Nosavdo toifadagi xalqaro hisob-kitoblarda to’lov vositasi sifatida yo’l cheklari va Yevrocheklar ishlatiladi. Yo’l (sayyohlik) cheki bu, unda ko’rsatilgan valyuta summasini chekning egasiga to’lash (buyruq) to’g’risidagi to’lov hujjatidir. Yo’l cheklari yirik banklar tomonidan milliy va xorijiy valyutalarda yozib beriladi. Chek egasining imzo namunasi chek ustiga unga chek sotilayotgan paytda qo’yiladi. Yevrochek yevrovalyutadagi chekdir. Ushbu chek, mijozning oldindan amalga oshirilgan naqdli to’lovisiz va nisbatan yirik summalarda, bir oygacha muddatga bo’lgan krediti hisobiga bank tomonidan yozib beriladi; "Yevrochek" (1968 yildan boshlab) kelishuvining ishtirokchisi bo’lmish har qanday davlatda unga haq to’lanadi. Yevrocheklarning yagona (bir xildagi) shakli, ularga haq to’lash egalari tomonidan kafolat kartochkalari taqdim etilgandagina amalga oshishi, yevrocheklarni qayta ishlash ustidan EHM yordamida nazorat qilinishi xalqaro turizm bo’yicha hisob-kitoblarning takomillashishiga ko’maklashadi. XX asrning 60-yillaridan boshlab xalqaro hisob-kitoblarda kredit kartochkalaridan faol foydalanilmoqda. Kredit kartochkasi egasiga tovar va xizmatlarni naqdsiz hisob-kitoblardan foydalangan holda sotib olish huquqini

beruvchi nomli pul hujjatidir. Xalqaro hisob-kitoblarda Amerikada chiqarilgan (Viza interneshnl, Masterkard, Ameriken ekspress va boshqalar) kredit kartochkalari ko’p tarqalgandir. Ushbu kredit kartochkalarini qayta ishlashda komp'yuter, elektron va kosmik aloqa vositalaridan foydalaniladi. Bank va do’konlarning komp'yuterlari telefon orqali axborotlarni qayta ishlovchi tizimning markazlashtirilgan komp'yuterlariga ulanadi. 1999 yildan boshlab Yevroga o’tilishi munosabati bilan Maestro, Eurocard-Master Card (Yevrocheklar, kredit kartochkalari) logotiplariga ega Europay International assosiatsiyalarining ko’p valyutali instrumentlardan foydalangan holdagi hisobkitoblari umum Yevropa valyutasiga o’tkazildi. Mijoz hisobvarag'ining qoldiqi bo’yicha beriladigan ma'lumotnomada sotib olishning Yevrodagi summasi hamda bank hisobvaraq valyutasidagi ekvivalent ko’rsatiladi. Ushbu holat turli mamlakatlardagi tovar baholarini taqqoslash, bank hisobvaraqlarini Yevroga aylantirish, Yevropa valyutasidan foydalanish tajribasiga ega bo’lish imkonini beradi. Internet tizimiga Yevrodagi to’lov mahsullari va xizmatlar to’g’risidagi ma'lumot kiritilgan. 2000 yillardan boshlab O’zbekiston ichki pul muomalasida tijorat banklari tomonidan plastik kartlar kiritila boshlandi. Valyuta kliringlari Xalqaro hisob-kitoblar jarayoniga davlatning aralashuvi valyuta kliringlaridan muntazam ravishda foydalanilishida o’z ifodasini topmoqda. Valyuta kliringi ikki va bundan ziyod davlatlar hukumatlarining xalqaro talab hamda majburiyatlar bo’yicha o’zaro majburiy hisob-kitob (zachyot) to’g’risidagi kelishuvidir. Valyuta kliringi banklararo ichki kliringdan farq qiladi. Birinchidan, banklararo ichki kliring bo’yicha zachyotlar ixtiyoriy asosda, valyuta kliringi bo’yicha esa majburiy tarzda amalga oshadi (mamlakatlar o’rtasida kliring bo’yicha kelishuv mavjud bo’lsa, importyor va eksportyorlar kliring yuzasidan hisob-kitoblardan bo’yin tovlashga haqi yo’q). Ikkinchidan, ichki kliring bo’yicha zachyot qoldiqi shu

zahoti pulga aylantiriladi, valyuta kliringida esa sal'doni so’ndirish bo’yicha muammo paydo bo’ladi. Iqtisodiyotning barqarosizligi, to’lov balanslarining muvozanatsizligi, oltin- valyuta zahiralarining notekis taqsimlanishi, ichki pul muomalasida oltin standartining bekor qilinishi, inflyatsiya, valyuta cheklovlari va raqobat kurashining keskin tus olishi 30-yillarda valyuta kliringlari kiritilishining sabablari bo’lib hisoblandi. Mamlakatning valyuta-iqtisodiy holatidan kelib chiqqan holda valyuta kliringining maqsadlari turlicha bo’ladi: 1) oltin-valyuta zahirasidan xarajat qilmasdan to’lov balansini barqarorlashtirish; 2) aktiv to’lov balansiga ega bo’lgan kontragentdan imtiyozli kreditni olish; 3) boshqa davlatning kamsitish tusidagi xatti-harakatlariga qarshi qaratilgan choralarni ko’rish (masalan, Germaniya tomonidan 30-yillarda ingliz kreditorlariga to’lovlarni to’xtatilishiga javoban Buyuk Britaniya kliringni kiritdi); 4) aktiv to’lov balansiga ega mamlakat tomonidan passiv to’lov balansiga ega mamlakatni qaytmas moliyalashtirish. Fashistlar Germaniyasi valyuta kliringidan G'arbiy Yevropa, ayniqsa bosib olingan davlatlarni talashning qo’shimcha uslubi sifatida foydalangan. 1942 yilning boshida Germaniya bilan kliring to’g’risidagi kelishuvni kontinental G'arbiy Yevropaning 20 mamlakatidan 17 tasi imzoladi. Ushbu kelishuvlardan Germaniya mazkur mamlakatlardan olinayotgan hom ashyo va oziq-ovqatlarni qaytmas moliyalashtirish maqsadida foydalangan. Nemis markalaridagi qarzdorlik kliring hisobvarag'iga olingan va Germaniyadan mol jo’natish hisobiga qoplanmagan. 1944 yilning sentyabr oyiga kelib ushbu qarzdorlik 42 mlrd. markaga etdi (2,5 mlrd. dollarga yaqin), 1935 yilda esa u 567 mln. markani tashkil etgan edi. Valyuta kliringi dastlab 1931 yilda, jahon iqtisodiy inqirozi davrida kiritilgan edi. 1935 yilning martida 74, 1937 yilda esa 169 kliring bitimlari imzolandi. Mazkur kliring bitimlar jahon savdosining 12% ini qamrab olgan edi. Ikkinchi jahon urushidan so’ng to’lov balanslarining inqirozi, "dollarga bo’lgan ochlik", inflyatsiya va valyuta cheklovlarining kuchayishi, ko’pchilik G'arbiy Yevropa mamlakatlari oltin-valyuta zahiralarining kamayib ketishi munosabati bilan ikki

taraflama kliringlarning soni 1947 yilda 200, 1950 yilda esa 400 tani tashkil etdi. Ushbu kliringlar hissasiga ichki Yevropa tovar almashuvining 2/3 qismi to’g’ri kelar edi. Kliring to’lov to’g’risidagi kelishuvning muhim turidan biridir (yagona emas). Davlatlar o’rtasidagi to’lov to’g’risidagi kelishuvlar xalqaro hisobkitoblarning turli toifadagi masalalarini, xususan valyuta tushumlaridan foydalanish tartibini, to’lov balansi va uning alohida moddalari holatini, joriy to’lovlarni amalga oshirish maqsadida valyutalarni o’zaro taqdim etish, valyutalarning cheklangan ayirboshlanish rejimi hamda shu kabilarni muvofiqlashtiradi. Valyuta kliringining shakllari. Kliring shakllari turlichadir va quyidagi asosiy belgilariga ko’ra tasniflanishi mumkin: - ishtirokchi mamlakatlar soniga qarab bir taraflama, ikki taraflama, ko’p taraflama va xalqaro kliringlar farqlanadi. Bir taraflama kliring hayotiy emasdir. Ushbu haqida 30-yillarning boshida Buyuk Britaniyaga nisbatan bir taraflama kliringni kiritgan Italiya tajribasi guvohlik beradi. Buning oqibatida italiyalik eksportyorlar kliring hisobvaraqlarini aylanib o’tgan holda funt sterlinglarni olishni, importyorlar esa o’z banklariga liralarni topshirgan holdagi (Angliya valyutasini sotib olish ishidan o’zlarini holis etgan holda) kliring bo’yicha hisobkitoblarni afzal ko’rar edilar. Natijada Italiya Bankining inglizlarga katta miqdordagi bir tomonlama qarzdorligi vujudga keldi. Ikki taraflama kliringlar nisbatan ko’proq tarqalgandir. Ikki taraflama kliringda hisobvaraqlar ikkala mamlakatda yuritiladi. Bunda Xalqaro amaliyotda qabul qilingan hisob-kitob turlari (inkasso, akkreditiv, bank pul o’tkazmasi va boshqalar) dan foydalaniladi. Biroq importyorlar o’z banklariga milliy valyutani topshiradilar, eksportyorlar esa xorijiy valyutadagi tushum evaziga milliy valyutani oladilar. O’zaro talab va majburiyatlar bo’yicha hisob-kitoblarni kliring hisobvaraqlarini yurituvchi kliring banklari amalga oshiradi. Ko’p taraflama kliring ishtirokchilari uch va undan ziyod mamlakatlarni tashkil etishi mumkin. Bunga misol sifatida Yevropa To’lov Ittifoqini keltirish mumkin. Xalqaro kliring esa u 1943 yilda Dj. M.

Keyns tarafidan ishlab chiqilgan bo’lishiga qaramasdan mavjud emas; - operatsiyalar hajmiga qarab to’lov muomalasining 95%ini qamrab oladigan to’liq va alohida operatsiyalarga aloqador qisman kliringlar farqlanadi; Kliring hisobvarag'i qoldiqini muvofiqlashtirish uslublariga qarab quyidagi kliringlar farqlanadi: 1) erkin ayirboshlanadigan qoldiq bilan; 2) shartli konversiya bilan, masalan qoldiq hosil bo’lishidan ma'lum bir muddat o’tganidan so’ng; 3) ayirboshlanmaydigan, ular bo’yicha qoldiq xorijiy valyutaga ayirboshlanishining iloji yo’q va asosan tovar yetkazib berish yo’li orqali so’ndiriladi. Qoldiqning muvofiqlashtirilishi kliring kelishuvining harakat davri mobaynida (agarda ushbu shart buzilgan bo’lsa, unda tovarlarni bundan so’nggi jo’natilishi to’xtatiladi) yoki uning muddati tugaganidan so’ng (masalan, 6 oydan so’ng qoldiq tovarlar yetkazib berish hisobiga so’ndiriladi, ushbu shartning buzilishi holatida kreditor qoldiqni erkin ayirboshlanadigan valyutada to’lanishini talab qilish huquqiga ega) amalga oshiriladi. Kliring hisobvarag'i qoldiqi bo’yicha qarzdorlikning limiti tovar muomalasining hajmiga hamda tovar yetkazib berilishining mavsumiy tebranishlariga bog’liq bo’ladi va odatda ushbu limit mazkur tovarlar muomala hajmining 5-10%i chegaralarida qayd etiladi. Mazkur limit kontragentdan kredit olish imkoniyatini belgilab beradi. Kliring bo’yicha kredit mazmunan o’zarodir. Biroq amaliyotda aktiv to’lov balansiga ega mamlakatlar tomonidan xalqaro hisob- kitoblar yuzasidan passiv to’lov balansi qoldig'iga ega mamlakatlarni bir tomonlama kreditlash holatlari ko’proqdir. Ayirboshlanmaydigan kliring qoldiqi 2 ta ahamiyatga egadir: 1) ma'lum bir ma'noda tovar yetkazib berishlarni muvofiqlashtiruvchi bo’lib hisoblanadi, chunki limit hajmiga etilishi kreditorga tovarlar jo’natilishini to’xtatish huquqini beradi; ba'zi holatlarda eksportyorlar kliring hisobvarag'idagi bo’sh limitni paydo bo’lishini kutgan holda navbatga turishadi; 2) ortiqiga turli uslublarda foizlar hisoblanadigan summani belgilaydi (qarzdorlikning jami summasiga; limitdan ortiq bo’lgan summaga; o’sib borishiga qarab; eksportyor kliring bo’yicha katta

qarzdorlikka yo’l qo’ymaslikdan manfaatdor bo’lishligi holatlarida o’sib boruvchi shkalali stavka qo’llaniladi). Kliring valyutasi bo’lib har qanday valyuta bo’lishi mumkin. Ayrim holatlarda ikkita valyuta yoki xalqaro valyuta hisob birligi (masalan Yevropa To’lov Ittifoqidagi epunit) ishlatiladi. Agarda bir dona valyutadan foydalanilayotgan bo’lsa kliring hisob-kitoblari qanday valyutada amalga oshirilayotganligi iqtisodiy nuqtai nazardan farqsizdir. Valyuta kliringi orqali hisob-kitoblarda pullar qiymat o’lchovi va to’lov vositasi funksiyalarini bajaradi. O’zaro talablarning qoldiq hosil qilmasdan amalga oshiriladigan zachyotida pullar o’zining asl (tovar ekvivalent) ko’rinishida ishtirok etadi. Kliring hisob-kitoblarida valyuta tavakkalchiligining 2 toifasi paydo bo’ladi: valyuta tushumining ayirboshlanmaydigan kliring holatida muzlatilishi va kurs o’zgarishi oqibatidagi yo’qotishlar. Tovar muomalasi va kliring hajmlari odatda hech qachon o’zaro teng bo’lmagan. Kliringning turiga qarab ular turli nisbatlarda bo’lishi mumkin. Qisman kliring holatida tovar muomalasining hajmi kliring hisob-kitoblar hajmidan yuqori bo’ladi; to’liq kliringda esa teskarisi bo’ladi, chunki kliring bo’yicha to’lov balansining joriy va moliyaviy operatsiyalari, shu jumladan qimmatli qog’ozlar bo’yicha bitimlar ham o’tadi. Valyuta kliringlari tashqi savdoga ikki taraflama ta'sir ko’rsatadi. Bir tarafdan ular eksportyorlarga valyuta tushumidan foydalanish imkonini bergan holda valyuta cheklanishlarining salbiy oqibatlarini yumshatadi. Ikkinchi tarafdan ushbu holatda har bir mamlakat bilan bo’layotgan tashqi savdo muomalasini alohida muvofiqlashtirishga to’g’ri keladi. Valyuta tushumidan esa faqatgina kliring bitimi tuzilgan mamlakatdagina foydalanish mumkin. Shu sababli valyuta kliringi eksportyordar uchun noqulaydir. Bundan tashqari eksportyorlar tushumni ayirboshlanadigan valyuta o’rniga milliy valyutada oladilar. Ushbu sabablarga ko’ra eksportyorlar valyuta kliringlarini aylanib o’tish yo’llarini qidiradilar. Ushbularga: schyot-fakturada shartnoma bahosini pasaytirib ko’rsatish shaklidagi baholar bilan nayranglar kiradi. Mazkur nayranglarning maqsadi eksport

tushumining bir qismini, valyuta nazorati organlarini chetlab o’tgan holda, o’zining erkin ixtiyoriga olishdir. Yoki tovarlarni kliring bitimi tuzilmagan mamlakatlarga sotish. Yoki xorijlik sotib oluvchini kliring muddati tugashini hisobga olgan holdagi muddatga kreditlash. Ko’p taraflama valyuta kliringi. Ushbu kliring ikki taraflama kliringdan o’zaro talab va majburiyatlar bo’yicha zachyot hamda Xalqaro to’lovlarni balanslashtirish kliring kelishuvi bilan qamrab olingan barcha mamlakatlar o’rtasida amalga oshishi bilan farq qiladi. Mazkur ko’rinishdagi kliring tarixda birinchi bor Yevropa To’lov Ittifoqi shaklida 1950 yilning iyun oyidan 1958 yilning dekabr oyiga qadar harakatda bo’lgan. Ushbu kliringda G'arbiy Yevropaning 17 mamlakati ishtirok etgan. Ko’p taraflama kliring AQShning tashubbusi va qo’llab-quvvatlashi asosida yaratilgan. AQSh mazkur kliringdan "Marshall rejasi"ga muvofiq yordamni taqsimlash maqsadida Amerika kapitali hamda dollarni G'arbiy Yevropa hisob-kitoblari jarayoniga kirib borishiga to’sqinlik qilayotgan valyuta to’siqlarini bartaraf etish maqsadida foydalangan. "Marshall rejasi"ga muvofiq ajratilgan mablag’lar hisobiga Yevropa To’lov Ittifoqining (ETI) asosiy kapitali (350 mln. dollar) va bir qator mamlakatlar to’lov balanslarining kamomadi (189 mln. dollar) moliyalashtirilgan edi. AQSh 1950 yilning iyun oyidan 1954 yilning iyul oyiga qadar ETIga 1050 mln. dollarni kiritdi va bundan so’ng yordam ko’rsatish hamda harbiy buyurtmalarga haq to’lash bilan cheklangan holda kapitalni to’g’ridan-to’g’ri kiritishni to’xtatdi. Amerikalik vakil kelishuv ovozi huquqi bilan ETIning ma'muriy qo’mitasida ishtirok etgan edi. ETIning valyutasi bo’lib epunit (Yevropa to’lov birligi) sifatidagi xalqaro hisob- kitob valyuta birligi edi. Epunit zaminidagi oltin miqdori AQSh dollarining o’sha davrdagi oltin sig’imiga (0,888671 gr. sof oltin) teng edi. ETI G'arbiy Yevropa mamlakatlarining hududiy tashkiloti sifatida tuzilgan edi. ETIdan AQSh ushbu mamlakatlar iqtisodiyotlari ustidan nazorat qilish hamda ularning savdosini o’z maqsadlariga muvofiqlashtirish uchun foydalangan. ETIdagi kvotalarning umumiy summasi 4 mlrd. epunitdan ortiq edi. Mazkur kvotalar mamlakat xalqaro to’lovlarining hajmiga muvofiq holda o’rnatilar edi:

Buyuk Britaniyaga - 1 mlrd., Fransiyaga - 520 mln. epunit va shu kabi. ETIdagi kvotalarga XVFgi kvotalardan farqli o’laroq haq to’lanmas edi va ular ko’p taraflama kliring ishtirokchilari bo’lmish mamlakatlar hisobvaraqlaridagi qoldiqlarni muvofiqlashtirish uchun xizmat qilar edi. Ushbu kvotalar chegaralarida oltin bilan to’lovlarning ulushi hamda aktiv to’lov balansiga ega bo’lgan mamlakatlar tomonidan qarzdorlarga taqdim etiladigan kreditlarning ulushi belgilanar edi. Shunday qilib, ko’p taraflama kliring doirasida o’zaro talab va majburiyatlar bo’yicha zachyotlar hamda Xalqaro hisob-kitoblar Banki (XHB) orqali hisobvaraqlar qoldiqlarining muvofiqlashtirilishi amalga oshirilgan. O’zaro zachyotlar va qarzdorliklar so’ndirilishining ko’p taraflama tartibi savdo hamda G'arbiy Yevropa valyutalarining dollarga qisman almashishini kiritish yo’nalishi bo’yicha valyuta munosabatlarining erkinlashtirilishi tarafiga bo’layotgan siljishlar to’g’risida dalolat berar edi. Ikkinchi jahon urushidan so’ng AQSh ushbuga erishish uchun qat’iy harakat qilayotgan edi. Qiyinchilik va kelishmovchiliklarga qaramasdan zachyotning sharofati bilan o’zaro talablar hajmini 45%ga kamaytirgan hamda a'zo mamlakatlarning oltin- valyuta zahiralarini tejagan holda ETI ko’p taraflama valyuta kliringi rolini bajarishga erishdi. Davlatlararo kelishmovchiliklar mazkur kliring qo’llanilishini qiyinlashtirar edi. Mazkur kelishmovchiliklarning manbasi doimiy qarzdorlar va kreditorlarning bir-biriga to’g’ri kelmaydigan manfaatlaridan iborat edi. Fransiya, Buyuk Britaniya, Turkiya, Norvegiya, Portugaliya, Gretsiya va boshqa mamlakatlar to’lov balansining kamomadiga ega bo’lib, tashqi savdo bo’yicha o’z kontragentlarining kreditlariga muntazam ravishda muhtoj edilar. GFR, Belgiya, Niderlandiya esa aksincha kreditorlar edilar. Ko’p taraflama kliring o’zaro kreditlashning tizimi negizida qurilgan bo’lsada, ETI o’z ishtirokchilarini o’zaro zachyotlar qoldig'ini oltin va dollarda to’lanishidan ozod etmadi, chunki mazkur qoldiq faqat qismangina kreditlar hisobiga so’ndirilishi lozim edi. Shu bilan birgalikda qoldiq so’ndirish usullari orasidagi nisbat a'zo mamlakatlar tazyiqi ostida, kredit ulushining tegishli kamayishi hisobiga, dollar va oltin bilan hisob-

kitoblar foydasiga (1950 yildagi 40%dan 1955 yildagi 75%gacha) 2 marta o’zgargan. Mazkur o’zgarishlar ETIini qarzdor mamlakatlardan oltin va dollarlarni (5,4 mlrd. dollar) kreditor-mamlakatlarga, birinchi navbatda GFRga chiqarib olish uchun ishlatilishiga olib keldi. Davlatlararo kelishmovchiliklar va ularni nisbatan kuchsizroq hamkorlar hisobiga hal etishga intilishlar ETIning amal qilishini qiyinlashtirib yubordi. ETI barpo etilganidan so’ng 2 yil o’tgach qarzdorlikni ko’p taraflama muvofiqlashtirishning kredit imkoniyatlari tugab qoldi. Ko’p taraflama zachyotlar qoldiqini so’ndirishdagi kreditning ulushi 1950-1952 yillar mobaynida 48%ni tashkil etdi, 1952-1956 yillar mobaynida esa qoldiqni so’ndirishda kredit umuman ishlatilmadi, 1956-1958 yillarda uning ulushi atigi 13%ni tashkil etdi. ETIning 8,5 yillik faoliyati davomida umumiy majburiyatlarning 70%i oltin hisobiga so’ndirilgan edi. 50-yillarning oxiridan boshlab AQSh ETIga kapital quyilma qilishdan bosh tortdi va uning faolitini kuzatib bordi. G'arbiy Yevropa valyutalari o’zaro ayirboshlanishining kiritilishi bilan ko’p taraflama kliringga bo’lgan zarurat yo’qoldi. 1958 yilning 29 dekabridan boshlab ushbu Kelishuv 1955 yilning 5 avgustida imzolangan bo’lsada ETI Yevropa Valyuta Kelishuvi (EVK) bilan o’zgartirilgan. EVKning harakat muddati ko’p marotaba o’zgartirilib, 1972 yilda uning muddati tugadi. Uning o’rniga Iqtisodiy Hamkorlik va Rivojlanish Tashkiloti (IHRT) doirasidagi valyuta kelishuvi 1973 yilda kuchga kirdi. Bir vaqtning o’zida valyuta bozorlari faoliyati ustidan nazorat qilib turuvchi valyuta qo’mitasi tashkil etildi. EVK doirasida 17 a'zo mamlakatning o’zaro hisob-kitoblar mexanizmi saqlanib qolgan edi. Markaziy banklar o’zaro talablarining qoldiqlari ko’p taraflama zachyot orqali har oyda muvofiqlashtirilar va har bir mamlakat uchun umumiy qoldiq aniqlanar edi. Markazlashgan zachyotlar ushbu maqsad uchun maxsus tashkil etilgan Yevropa Fondi orqali amalga oshadigan bo’ldi. Ushbu Fond a'zo mamlakatlarga hajmi katta bo’lmagan qisqa muddatli (2 yilgacha muddatga)

kreditlar taqdim etar edi. Yevropa Fondining kapitali ETIning asosiy kapitali va G'arbiy Yevropa mamlakatlarining badallari hisobiga tashkil topgan edi. EVK doirasidagi o’zaro hisob-kitoblarning shartlari, so’ngra esa IHRT valyuta kelishuvining shartlari ETI valyuta shartlaridan farq qilar edi. Birinchidan, o’zaro zachyotlar debetli qoldiqining 25%ga teng passiv to’lov balansiga ega mamlakatlarni avtomatik ravishda kreditlash to’xtatilgan edi. Mazkur qoldiq bundan bo'yon erkin ayirboshlanadigan valyutada to’la qoplanishi lozim. Ikkinchidan, o’zaro hisob-kitoblar bo’yicha qoldiq XHB tomonidan dollarlarga ETIga o’hshab o’rtacha kurs asosida emas, balki kreditormamlakatning sotib oluvchi kursi asosida qayta hisoblanar edi. Ya'ni, zachyotni amalga oshirishga tashabbus ko’rsatgan mamlakat uchun eng noqulay kurs bo’yicha. Shu sababli zarur bo’lgan to’lov valyutasini valyuta bozorida sotib olgan holda qarzdorlar banklar orqali amalga oshadigan markazlashmagan xalqaro hisob- kitoblarni afzal ko’radilar. Uchinchidan, agar ETI orqali a'zo mamlakatlarning barcha talab va majburiyatlari o’tgan bo’lsa, EVK doirasidagi o’zaro hisob- kitoblarning mexanizmi ushbu davlatlar Xalqaro hisobkitoblarining nisbatan kichik qismini qamrab olgan. Shunday qilib, valyutalar ayirboshlanishining kiritilishi bilan EVK o’z ahamiyatini yo’qotdi. 1985 yilning sentyabr oyida 3 yillik muzokaralar yakunida eng yirik tijorat banklari EKYUdagi operatsiyalar bo’yicha o’zaro talab va majburiyatlarining zachyotini amalga oshirish maqsadida ko’p taraflama kliringni barpo etdilar. XHB EKYUdagi hisob-kitoblar bo’yicha kliringning agenti bo’lib hisoblanadi va banklararo hisob-kitoblarni SVIFT orqali ma'lumotlar bilan tezkor almashishning tizimidan foydalangan holda muvofiqlashtiradi. Yangi ko’p taraflama kliringning paydo bo’lishi EKYUni xususiy sektorga aktiv kiritilishi bilan asoslangan. Kliring kunlik asosda 1000 operatsiya bo’yicha 2 mlrd. EKYU summasi hajmiga o’zaro hisob-kitoblarni amalga oshirish imkonini beradi. Uning maqsadi Yevropa valyuta birligidagi Xalqaro bitimlar qoidalarini sodalashtirish orqali xususiy tadbirkorlikning turli sohalarida EKYUdan foydalanishni kengayishiga ko’maklashishdir. 1999 yilda EKYUdagi kliringni Yevrodagi kliring almashtirdi.

Xalqaro Kliring Ittifoqining (HKI) loyihasi Keyns tomonidan 1943 yilning aprel oyida jahon valyuta tizimini urushdan so’nggi islohoti to’g’risidagi "Uayt rejasi"ga (AQSh) qarshi qaratilgan holda ishlab chiqilgan edi. Keynsning fikricha, HKI talab va majburiyatlarning o’zaro zachyoti hamda davlatlararo valyuta muvofiqlashtirilishi uchun mo’ljallangan. Keyns Xalqaro kliringni davlatlararo kelishmovchiliklarni bartaraf etish vositasi sifatida ko’rgan edi. HKIning loyihasi quyidagi tamoyillarga asoslangan: - uning a'zolari sifatida rahbar organlarga har qanday iqtisodiy ma'lumotlarni taqdim etishga majbur bo’lgan markaziy banklar bo’lishi kerak. HKI ularga bankor (jahon kredit puli) larda joriy hisobvaraqlarni ochgan va ularning o’rtasidagi o’zaro naqdsiz hisob-kitoblarni hamda bankorlarni muomalaga asosli chiqarilayotganligi ustidan nazoratni amalga oshirgan bo’lar edi; - HKI oltin o’rniga oltinning ma'lum bir miqdoriga tenglashtirilgan hamda valyuta paritetlarini aniqlash va to’lov balanslari kamomadini qoplash, ya'ni davlatlararo hisob-kitoblar uchun asos bo’lib xizmat qiluvchi bankorlarni chiqarishi kerak edi. Xalqaro hisob-kitob valyuta birligiga asoslangan HKI loyihasining oltinga qarshi yo’naltirilganligi Buyuk Britaniya valyuta siyosatini AQShdan mustaqilligini ta'minlagan holda uning manfaatlarini ifodalar edi. Ushbu davrda kapitalistik dunyo oltin rasmiy zahiralarining 75% i AQShda to’plangan edi; - HKI orqali o’zaro hisob-kitoblar qoldiqi loyiha bo’yicha a'zo mamlakatlarning avtomatik ravishdagi o’zaro kreditlari hisobiga qoplanishi kerak edi. Ushbu maqsadda a'zo mamlakatlarga oltin yoki xorijiy valyutani oldindan deponentga qo’ymasdan overdraft shaklida (joriy hisobvaraqlardagi qoldiqdan tashqari) kredit ochilishi ko’zda tutilgan edi; - har bir mamlakat uchun uning rasmiy oltin zahiralari hamda milliy daromadining hajmidan qat’iy nazar urishdan avvalgi 3 yilgi tashqi savdosining o’rtacha hajmini 75% i miqdorida kvota belgilanishi kerak edi. Ushbu jihat Buyuk Britaniyaning urushdan so’nggi jahon valyuta tizimida o’ziga hukmronlik holatini ta'minlashga qaratilgan intilishlariga muvofiq edi;

- Keyns loyihasida HKIning valyuta zonalarini, ayniqsa sterling zonasini ingliz monopoliyalari manfaatlariga muvofiq biriktirilishidagi roli to’g’risida maxsus shartlashuv qilingan edi. Ingliz monopoliyalari o’z valyuta guruhlaridan mahsulot sotish bozorlari va hom ashyo manbalari uchun kurashish vositasi sifatida foydalangan; - Keynsning fikricha, kvota bir vaqtning o’zida maydonga ham kreditor, ham qarz oluvchi sifatida chiquvchi HKIga mamlakat qarzdorligini muvofiqlashtirish instrumenti bo’lib xizmat qilishi kerak edi. HKI loyihasining asosiy maqsadi sodda: bir mamlakatning valyuta tushumi boshqa mamlakat tomonidan ishlatilishi lozim. Biroq ushbularni amalga oshirishning Keyns tomonidan taklif etilgan yo’llari murakkab edi. Shunday qilib, HKIning loyihasi avvalo Buyuk Britaniya manfaatlariga javob berar edi. Mazkur loyiha Bretton-Vuds valyuta konferensiyasida muhokama qilinganida u AQSh tarafidan qattiq tanqidga uchradi va jahon valyuta tizimining urushdan so’nggi islohoti to’g’risidagi "Uayt rejasi" rasman g'alaba qozondi. Biroq Keynsning davlat va davlatlararo muvofiqlashtirish to’g’risidagi fikrlari ETI hamda Bretton-Vuds valyuta tizimida o’z ifodasini topdi va hozirgacha xalqaro valyuta hamda kredit munosabatlariga ta'sir etib kelmoqda. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning erkinlashtirilishi bilan sanoat jihatidan rivojlangan mamlakatlar o’rtasidagi kliring kelishuvlari qisqardi va yo’q bo’lib ketdi. Bunga teskari bo’lgan holat rivojlanib borayotgan mamlakatlar uchun hosdir.

Xulosa Xalqaro hisob-kitoblar - turli mamlakatlar fuqarolari va yuridik shaxslari o’rtasida iqtisodiy, siyosiy hamda madaniy munosabatlar tufayli vujudga keladigan pul talablari va majburiyatlar bo’yicha to’lovlarni muvofiqlashtirishdir. Mazkur shartlar quyidagi asosiy elementlarni o’z ichiga oladi: baho valyutasi; to’lov valyutasi; to’lov shartlari; to’lov vositalari; hisobkitob shakllari hamda ushbu hisob-kitoblarni amalga oshiradigan banklar. Dokumentar akkreditivlar uchun mo’ljallangan Soddalashtirilgan qoidalar va udumlarga muvofiq akkreditiv bu kelishuvdir hamda ushbu kelishuvga muvofiq bank mijozning iltimosiga ko’ra hujjatlarga muvofiq uchinchi shaxs (foydasiga akkreditiv ochilgan benefitsiarga) foydasiga to’lovni amalga oshirish yoki to’lovni, benefitsiar tomonidan qo’yilgan tratta akseptini, yoki hujjatlar negosiatsiyasini (sotib olinishini) amalga oshirish majburiyatini o’z zimmasiga oladi. Inkasso bu, mijozning topshirig'iga asosan bank tomonidan importyordan unga jo’natilgan tovarlar va ko’rsatilgan xizmatlar uchun to’lovning olinishi hamda ushbu mablag’larni eksportyorning bankdagi hisobvarag'iga olgan holdagi bank operatsiyasidir.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari – Т : O’zbekiston, 2009. – 56. 2. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida” gi Qonuni. Toshkent, 1995 y. 3. O’zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to’g’risida” gi Qonuni. 2003 y 11 dekabr. 4. O’zbekiston Respublikasining “Markaziy banki to’g’risida” gi Qonuni. Toshkent, 1996 y. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. "Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo’nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to’g’risida" Toshkent. 14.06.2005 yil.. 6. Bekmurodov A.Sh.va b. O’zbekiston iqtisodiyotni liberallashtirish yillarida, 5 qism. 4-qism. Moliya va bank tizimidagi islohotlar samarasi, TDIU, 2005 y. 7. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения: учебник / под ред. Красавиной Л.Н. - 3-е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 2006. – 576 с. 8. О’Нил У. Как делать деньги на финансовом рынке: Стратегия торговли на росте и падении / Уильям О’Нил; Пер. с англ. – 3-е изд. – М.: Альпина Бизнес Букс, 2006. – 329 с. 9. Шапкин А.С. Экономические и финансовые риски. Оценка, управление, портфель инвестиций. – 5-е изд. – М.: Издательскоторговая корпорация «Дашков и К˚», 2006. – 544 с. 10. Глобализация и национальные финансовые системы / Под ред. Дж. А.Хансона, П.Хонохана, Дж. Маджони. Пер. с анг. – М.: Издательство «Весь мир», 2005. – 320 с.

Похожие

Xalqaro hisob-kitoblar va ularning asosiy shakllari

Xalqaro hisob-kitoblar

Hisob-kitoblar auditi

Hisob-kitoblar auditi

Naqd pulsiz hisob-kitoblar, ularning hisobi va rasmiylashtirilishi