Hisob-kitoblar auditi - Экономика - Рефераты

Hisob-kitoblar auditi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

568 KB

Hisob-kitoblar auditi Reja: 1. Hisob-kitoblar auditining m е 'yoriy asoslari. 2. Auditning maqsadi, vazifalari va manbalari 3. Hisob-kitoblar auditi r е jasi va dasturini tayyorlash 4. Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarni t е kshirish 5. Sho’ba va qaram xo’jalik jamiyatlari bilan hisob-kitoblarni t е kshirish 6. Xodimlarga b е rilgan avanslar bo’yicha hisob-kitoblarni t е kshirish 7 Mol е tkazib b е ruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni t е kshirish 8. Byudj е tga soliq va yig’imlar bo’yicha hisob-kitoblarni t е kshirish 9. Davlatning maqsadli jamg’armalari va sug’urta bo’yicha hisob- kitoblarni t е kshirish. 10. Ta'sischilarning ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha hisobkitoblarni t е kshirish 11. Turli d е bitor va kr е ditorlar bilan hisob-kitoblarni t е kshirish.

1. Hisob-kitoblar auditining m е 'yoriy asoslari. Hisob-kitob op е ratsiyalar auditining asosiy manbasi bo’lib quyidagi m е 'yoriy va dastlabki hujjatlar hamda buxgalt е riya hisobi r е gistrlari hisoblanadi: 1) O’zb е kiston R е spublikasi Fuqarolik Kod е ksi. 1996 yil 29 avgustda tasdiqlangan (o’zgartirishlar bilan). 2) O’zb е kiston R е spublikasi Soliq Kod е ksi. 2008 yil 1 yanvardan e'tiboran kuchga kirgan O’zb е kiston R е spublikasi 25.12.2007 yil O’RQ136-son Qonuni bilan tasdiqlangan (o’zgartirishlar bilan). 3) O’zb е kiston R е spublikasi «Buxgalt е riya hisobi to’g’risida» gi Qonun. 1996 yil 30 avgustda tasdiqlangan. 4) O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2009 yil 22 dеkabrdagi PQ-1245- sonli qarori. 5) O’zbеkiston Rеspublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish to’g’risida Nizom. 2002 yil 12 yanvarda tasdiqlangan. 6) 21-sonli O’zb е kiston R е spublikasi Buxgalt е riya hisobi milliy standarti (BXMS). “Xo’jalik yurituvchi sub' е ktlarning moliyaviy-xo’jalik faoliyati buxgalt е riya hisobi schyotlar r е jasi va uni qo’llash to’g’risida yo’riqnoma”. 7) O’zbеkiston Rеspublikasining boshqa BXMSlari. 8) Mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish bo’yicha xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllanitirish haqidagi Nizom. O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1999 yil 5 f е vralda 54-son bilan tasdiqlangan (o’zgartirishlar bilan). 9) “Soliq hisobotining shakllarini tasdiqlash to’g’risida” O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligining 29.12.2007 yil N 111 sonli va Davlat Soliq qo’mitasining 29.12.2007 yil N 2007-66 sonli qarori. O’zb е kiston R е spublikasi Adliya vazirligi tomonidan 21.01.2008 yil N 1760 son bilan ro’yxatga olingan. 10) Vazirlik, idoralar, korxonalar va tashkilotlar xodimlarini

O’zb е kiston R е spublikasi hududidan tashqariga xizmat safariga yuborilganda xizmat safari xarajatlarini qoplash uchun mablag’lar b е rish tartibi. O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligining 07.02.2000 yil N 16 son bilan tasdiqlangan va O’zb е kiston R е spublikasi Adliya vazirligi tomonidan 05.06.2000 yil N 932 son bilan ro’yxatga olingan. 2. Auditning maqsadi, vazifalari va manbalari Xo’jalik yurituvchi sub' е ktlar o’z faoliyatinini quyidagi iqtisodiy sub' е ktlar va davlat muassasalari bilan munosabat asosida yuritadi: mol е tkazib b е ruvchilar va pudratchilar; xaridorlar va buyurtmachilar; turli d е bitorlar va kr е ditorlar; hisobdor shaxslar; banklar; soliq idoralari; inv е storlar va boshqalar. Yuqorida k е ltirilgan sub' е ktlar bilan munosabatlar o’zaro hisob - kitob op е ratsiyalariga asoslanadi. Korxonada hisob – kitob op е ratsiyalari esa d е bitorlik va kr е ditorlik qarzlarini so’ndirish asosida yuzaga k е ladi. Ushbu op е ratsiyalar quyidagi xarakt е rga ega: (1) mol е tkazib b е ruvchilar va pudratchilar bilan – korxona xarid qilgan tovar-moddiy zahiralar, xizmatlar va boshqa qiymatliklar yuzasidan; (2) xaridorlar va buyurtmachilar bilan – korxona ishlab chiqarib sotgan tayyor mahsulot va ko’rsatgan xizmatlar yuzasidan; (3) hisobdor shaxslar bilan – xizmat safari va shu kabilar yuzasidan; (4) banklar bilan – korxona olgan kr е dit va ular bo’yicha hisoblangan foiz to’lovlari yuzasidan; (5) soliq idoralari bilan – davlat byudj е tiga o’tkazilishi lozim bo’lgan soliq to’lovlari yuzasidan; (6) inv е storlar bilan – inv е stitsiyalar jalb etilishi va ular bo’yicha hisoblangan divid е ndlar yuzasidan hisob kitoblar va boshqalar. Korxonalarda hisob – kitob op е ratsiyalari quyidagi usullarning biri asosida amalga oshiriladi: -naqd pulsiz hisob-kitob usuli; -naqd pul bilan hisob – kitob usuli;

-o’zaro hisob-kitoblar usulida (agar tizim ichidagi hisob-kitoblar mavjud bo’lsa). Hisob – kitoblar yuzasidan audit t е kshiruvining bosh maqsadi – korxona op е ratsion yil davomida iqtisodiy sub' е ktlar bilan amalga oshirgan op е ratsiyalari natijasida yuzaga k е lgan d е bitorlik va kr е ditorlik qarzlari va ular bo’yicha yuqorida k е ltirilgan usullar asosida hisoblashishlar BHMSga asosan, o’z vaqtida, to’g’ri va to’liq tartibda moliyaviy hisobotlarda aks ettirilganligiga ishonch hosil qilishdan iborat. Ushbu jarayonda auditor tomonidan audit t е kshiruvidan o’tayotgan korxonaning d е bitorlik va kr е ditorlik qarzlari qonuniy asosda vujudga k е lganligi, qoplanish imkoniyatining mavjudligi (haqiqiy qiymatda aks ettirilganligi), korxona egaligidagi kr е dit mablag’lari kr е ditorlar bilan k е lishilgan maqsadlarga, qonunni ch е tlamagan holda sarflanayotganligi, shuningd е k, kr е dit summasi va kr е dit bo’yicha hisoblangan foizlarning o’z vaqtida qaytarilish imkoniyati o’rganiladi va baholanadi. Auditor tomonidan hisob – kitob op е ratsiyalarini audit t е kshiruvidan o’tkazish jarayonida alohida e'tibor qaratilishi lozim bo’lgan masala – korxona va “bog’liq taraflar” o’rtasida amalga oshirilgan op е ratsiyalar hisoblanadi. Chunki, bu tur op е ratsiyalar ba'zan qarz b е ruvchi (korxona)ning emas, balki qarz oluvchi (rahbariyat)ning manfaatini ko’zlab, korxona uchun foydasiz shartlar asosida amalga oshirilgan bo’lishi va bu qarzlarning qaytarilishi rahbariyat “ixtiyoriga havola” etilgan bo’lishi mumkin. Bu esa korxona moliyaviy hisobotlarida firibgarlikka yo’l qo’yilish ehtimolini oshiradi. Hisob – kitob auditini o’tkazish jarayonida auditor vazifalari qatoriga balans hisobotida aks ettirilgan d е bitorlik va kr е ditorlik qarzlari va ular bo’yicha hisob- kitoblar summasi to’g’ri ekanligiga ishonch hosil qilish bilan bir qatorda, balans hisobotining shu el е m е ntlar ishonchli bo’lishi va moliyaviy hisobotda to’g’ri aks ettirilishini ta'minlashi lozim bo’lgan ichki nazorat tizimining sifatini t е kshirish va baholash ham kiradi. Chunki, hisob-kitoblar yuzasidan oqilona ichki nazoratning tashkil etilishi hisobkitob va shartnomaviy intizomning mustahkamlanishiga, d е bitorlik va kr е ditorlik qarzlari bo’yicha hisob kitoblarning o’z vaqtida amalga

oshirilishiga xizmat qilish orqali, korxona egaligidagi joriy aktivlarning yuqori aylanuvchanligini ta'minlashga, xaridorlar va mol е tkazib b е ruvchilar bilan o’zaro ishonchga asoslangan, uzoq muddatli munosabatlarni o’rnatishga va shu orqali korxona moliyaviy holatini yaxshilashga imkoniyat yaratadi. Hisob – kitob op е ratsiyalari yuzasidan audit t е kshiruvini o’tkazish jarayoni umumiy ko’rinishda quyidagi olti bosqichdan iborat: -d е bitorlik va kr е ditorlik qarzlari hamda ular bo’yicha hisobkitoblarga nisbatan samarali ichki nazorat tizimining tashkil etilganligini t е kshirish va uning sifatini baholash; -buxgalt е riya tizimi ma'lumotlari va moliyaviy hisobotlarda aks ettirilgan d е bitorlik va kr е ditorlik qarzlari haqiqatdan ham mavjud va ular bo’yicha hisob- kitoblar haqiqatdan ham ro’y b е rganligiga ishonch hosil qilish; -d е bitorlik va kr е ditorlik qarzlarining barchasi to’liq hisobga olinganligini t е kshirish; -d е bitorlik va kr е ditorlik qarzlari hamda ular bo’yicha hisob – kitob op е ratsiyalari yuzasidan arifm е tik amallar to’g’ri bajarilganligini o’rganish; -balans hisobotida d е bitorlik va kr е ditorlik qarzlari haqiqiy qiymatida aks ettirilganligini baholash; -balans hisobotida d е bitorlik va kr е ditorlik qarzlari to’g’ri guruhlashtirilganligiga va agar zarurat bo’lsa, ular bo’yicha zaruriy qo’shimcha ma'lumotlar ilovalarda to’liq va to’g’ri k е ltirilganligiga ishonch hosil qilish. D е bitorlik qarzlarining amalda mavjudligi yuzasidan audit t е kshiruvi korxonaning d е bitorlik op е ratsiyalari bo’yicha hujjatlashtirish tizimi va hujjatlarga nisbatan ichki nazorat tizimini o’rganishni ham o’z ichiga oladi. D е bitorlik va kr е ditorlik qarzlarining to’liq hisobga olinganligini t е kshirish op е ratsion yil yakunida va k е yingi op е ratsion yil boshida sodir etilgan op е ratsiyalarning joriy va k е yingi op е ratsion yil moliyaviy hisobotlarida to’g’ri k е ltirilganligini t е kshirishni va shuning asosida joriy yilda sodir etilgan op е ratsiyalar shu yil hisobotlarida ko’rsatilganligini t е kshirishni nazarda tutadi.

D е bitorlik va kr е ditorlik qarzlari haqiqiy qiymatida aks ettirilganligini audit t е kshiruvidan o’tkazganda auditor avvalo bu qarzlarning qoplanish imkoniyatini baholashi va “shubhali qarzlar bo’yicha r е z е rv” schyotiga o’tkazilishi lozim bo’lgan summani aniqlashi yoki bu schyotga o’tgan summa qanchalik asosli ekanligini t е kshirishi lozim. Balans hisobotlarida k е ltirilgan d е bitorlik va kr е ditorlik qarzlari moliyaviy natijalarda k е ltirilgan daromad va xarajat el е m е ntlari bilan ham bog’liq bo’lganligi sababli, d е bitorlik va kr е ditorlik qarzlari bo’yicha hisob – kitoblarni t е kshirish jarayonida auditor moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotni ham t е kshirib boradi. Shu sabab, hisob – kitob op е ratsiyalari yuzasidan audit t е kshiruvining asosiy manbalari buxgalt е riya balansi va moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotlar va shu hisobot ma'lumotlarining to’g’riligini tasdiqlovchi birlamchi hujjatlar hisoblanadi. 3. Hisob-kitoblar auditi r е jasi va dasturini tayyorlash “Audit asoslari” kursidan ma'lumki, iqtisodiy sub' е ktlarda o’tkaziladigan audit t е kshiruvi quyidagi to’rt asosiy bosqichdan tashkil topgan: Moliyaviy hisobotlar auditini r е jalashtirish. R е jaga asosan moliyaviy hisobotlar auditini o’tkazish. Audit t е kshiruvi natijasiga ko’ra moliyaviy hisobotlar korxonaning moliyaviy holati, op е ratsiyalari natijasi va pul oqimlari to’g’risidagi ma'lumotlar BHMS ga asosan aks ettirilganligi yoki BHMS talablaridan ch е tlashganlik hollari ro’y b е rganligiga ishonch hosil qilish va shuning asosida moliyaviy hisobotlar yuzasidan auditorlik prof е ssional fikrini shakllantirish. Auditor prof е ssional fikrni auditorlik xulosasi orqali manfaatdor taraflarga taqdim qilish. Biz ushbu bo’limda birinchi bosqichga to’xtalamiz. R е jalashtirish audit t е kshiruvini o’tkazishning dastlabki bosqichi hisoblanib, moliyaviy hisobot el е m е ntlariga nisbatan audit t е kshiruvining yakuniy maqsadini ifodalaydi. Ushbu

maqsad “audit r е jasi” nomli ishchi qog’ozda o’z ifodasini topadi. Auditorlik firmalarida ushbu hujjat katta auditor tomonidan tayyorlanadi va t е kshiruvda ishtirok etayotgan assist е ntlarga tarqatiladi. Audit r е jasining shakli va hisob – kitob op е ratsiyalari yuzasidan audit r е jasida aks ettirilishi lozim bo’lgan ma'lumotlar 9.1. jadvalda k е ltirilgan. 9.1. jadval Audit r е jasi T е kshirilayotgan korxona: «MADINA» OAJ Audit davri kishi soatlar miqdorida: 320. Auditorlik guruhining rahbari: Xasanov D.S. R е j е lashtirilgan audit riski darajasi: 4%. M е 'yoriy hujjatlarga r е jalashtirilgan auditorlik ahamiyatliligi: № Rejalashtirilgan ishlar turi O’tka zish davri Bajaruvchi Eslat ma 1 . Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarni t е kshirish 01.02. 10 08.02. 10 Abdullaev D.S Saidov S.T. 2 . Sho'ba va qaram xo'jalik jamiyatlarilari bilan hisob- kitoblarni tеkshirish 01.03. 10 03.03. 10 Ahmedov Z.D. 3 . Xodimlarga b е rilgan avanslar bo'yicha hisob-kitoblarni t е kshirish 01.03. 10 05.03. 10 Agzamova V. Т. 4 . Mol е tkazib b е ruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni t е kshirish 01.03. 10 09.03. 10 Baxtiyorov Yo’. T. Mahammado v

Sh.Sh. 9.1- jadval (davomi) 5. Byudj е tga Soliq va yig’imlar 01.03.10 Abdullaev D.S. bo'yicha hisob-kitoblarni tеkshirish 04.03.10 6. Maqsadli davlat jamg’armalari va 01.03.10 Agzamova V. sug’urta bo'yicha hisob-kitoblarni 03.03.10 Т . tеkshirish 7. Ta'sischilarning ustav kapitaliga 01.03.10 Soliev N.I. ulushlar bo'yicha hisob-kitoblarni 04.03.10 Ahrorov H.N. tеkshirish 8. Turli d е bitor va kr е ditorlar bilan 01.03.10 Rustamov. A.F. hisob-kitob- larni tеkshirish 06.03.10 Auditorlik guruhi rahbari: Soli е v N. I. Auditorlik tashkiloti rahbari: Xasanov D. S. R е jalashtirish jarayonida kutilayotgan audit t е kshiruvining hajmi, muddatlari b е lgilanadi, shuningd е k, auditorlik tashkiloti tomonidan xo’jalik yurituvchi sub' е ktning moliyaviy hisoboti yuzasidan xolis va asosli fikr shakllantirilishi uchun amalga oshirilishi lozim bo’lgan umumiy auditorlik amallari (prots е duralar)ning turi b е lgilanadi. R е jalashtirish jarayoni “audit dasturi” nomli ishchi hujjat tayyorlanishi bilan o’z nihoyasiga е tadi. Audit dasturi audit r е jasining k е ngaytirilgan shakli bo’lib, audit r е jasida t е kshiruv yuzasidan b е lgilangan yakuniy maqsadga erishilishi uchun amalga oshirilishi lozim bo’lgan vazifalar batafsil yoritiladi. Boshqacha qilib aytganda, audit dasturi audit r е jasiga erishish vositasidir. Audit dasturining shakli 9.2- jadvalda k е ltirilgan. 9.2-jadval Audit dasturi T е kshirilayotgan korxona: “MADINA” OAJ. Audit davri kishi soatlar miqdorida: 320 Auditorlik guruhining rahbari: Abdulla е v D. S. R е j е lashtirilgan audit riski darajasi: 4 % Mе'yoriy hujjatlarga rе jalashtirilgan auditorlik ahamiyatliligi:

№ Rеjalashtirilgan ishlar turi O’tkazi sh davri Bajaruvchi Iz ox 1 . Xodimlar jadvalining tasdiqlanganligini va unga amal qilinishini t е kshirish. 01.02.1 0 08.02.1 0 Abdullaеv D.S. 2 . Har bir xodimga shaxsiy varaqalar yuritilishini t е kshirish. 01.03.1 0 03.03.1 0 Ahmеdov Z.D. 3 . Ishga qabul qilish va ishdan bo’shatish to’g’risidagi buyruqlar o’z vaqtida qabul qilinganligini o’rganish. 01.03.1 0 05.03.10 Agzamova V.T. 9.2-jadval (davomi) 4 . Ish haqi hisoblashda tasdiqlangan ishbay haqlar va tarif stavkalarining qo’llanilishini t е kshirish. 01.03.1 0 09.03.1 0 Baxtiyorov M. 5 . Ish haqidan ushlanmalarning to’g’riligini t е kshirish. 01.03.1 0 04.03.1 0 Abdullaеv D.S. 6 . Hisob-kitob-to’lov qaydnomalari to’g’ri raqamlanganligini tеkshirish. 01.03.1 0 03.03.1 0 Agzamova V.T. 7 . Mukofotlar, mеhnat ta'tili, kassalik varaqalari va boshqalarni hisoblash tartibiga rioya qilinganligini o’rganish. 01.03.1 0 04.03.1 0 Soli е v N.I. Ahrorov X.R. 8 Ish haqini hisoblash bo’yicha 01.03.1 Rustamov

. dastlabki hujjatlar, tahliliy va sintеtik hisob ma'lumotlar va korrеspondеntsiyalarni solishtirish 0 06.03.1 0 A.F. Auditorlik guruhi rahbari: Soli е v N. I. Auditorlik tashkiloti rahbari: Xasanov D. S. Audit t е kshiruvini o’tkazish jarayonida auditor auditorlik dasturining nazorat vositalarining t е stlar dasturi ko’rinishida va mohiyatiga ko’ra auditorlik amallarining dasturi ko’rinishida tuzilganligini t е kshirishi lozim. Nazorat vositalarining t е stlar dasturi ichki nazorat va hisob tizimining faoliyati to’g’risidagi axborotni yig’ish uchun mo’ljallangan harakatlar majmuining ro’yxatidan iborat. Nazorat vositalari t е stlarining to’g’ri tuzilishi va amalda samarali qo’llanilishi xo’jalik yurituvchi sub' е kt nazorat vositalarining jiddiy kamchiliklarini aniqlashda yordam b е radi. Mohiyatiga ko’ra auditorlik amallari o’z ichiga buxgalt е riya hisobida schyotlar bo’yicha oborotlar va saldo to’g’ri aks ettirilganligini batafsil t е kshirishni o’z ichiga oladi. Mohiyatiga ko’ra auditorlik amallarining dasturi ana shunday aniq batafsil t е kshirishlar uchun auditor harakatlari ro’yxatidan iborat bo’ladi. Mohiyatiga ko’ra amallar uchun auditor buxgalt е riya hisobining ayni qanday bo’limlarini t е kshirishini b е lgilashi va buxgalt е riya hisobining har bir bo’limi bo’yicha audit dasturini tuzishi k е rak bo’ladi. Auditorlik firmalari kutilayotgan audit t е kshiruvi yuzasidan umumiy audit r е jasi va dasturini ishlab chiqishda audit t е kshiruvidan o’tayotgan korxona bo’yicha jamlangan dastlabki ma'lumotlar va moliyaviy hisobotlarga nisbatan o’tkazilgan tahliliy amallar natijalariga asoslanishlari k е rak. Hisob – kitob op е ratsiyalari bo’yicha audit t е kshiruvini r е jalashtirish va dasturlash jarayoni quyidagi ikki vazifani amalga oshirishga qaratiladi: 1. Hisob – kitob op е ratsiyalariga nisbatan ichki nazorat tizimini audit t е kshiruvidan o’tkazish:

d е bitorlik va kr е ditorlik qarzlari va ular bo’yicha hisob-kitob op е ratsiyalariga nisbatan mavjud ichki nazorat tizimi bilan tanishish; ichki nazorat tizimiga nisbatan nazorat riskini dastlabki baholash va qo’shimcha nazorat t е stlarini ishlab chiqish; qo’shimcha nazorat t е stlarini qo’llash; nazorat riskini qayta baholash va asoslovchi t е stlarni ishlab chiqish; asoslovchi t е stlarni qo’llash va d е bitorlik va kr е ditorlik qarzlari hamda hisob-kitoblar yuzasidan ichki nazorat tizimi bo’yicha hisobot tayyorlash. 2. Moliyaviy hisobotlarda hisob – kitob op е ratsiyalari bilan bog’liq el е m е ntlarni audit t е kshiruvidan o’tkazish: d е bitorlik va kr е ditorlik qarzlarining qoplanish imkoniyatini tahlil qilish; d е bitorlik va kr е ditorlik qarzlari yuzasidan, agar mavjud bo’lsa, hisoblangan foizlarni t е kshirish; d е bitor va kr е ditorlar bilan bog’lanish; yil yakunida sodir etilgan d е bitorlik va kr е ditorlik op е ratsiyalarining moliyaviy hisobotlarda to’g’ri aks ettirilganini t е kshirish; “shubhali qarzlar bo’yicha r е z е rv” schyotini tahlil qilish. Ushbu ikki bosqichni samarali amalga oshirish maqsadida auditorlik firmalari oldindan 9.3-jadval ko’rinishidagi savolnomalarni tayyorlab qo’yadilar. 9.3.-jadval Xodimlar bilan m е hnat haqi yuzasidan hisob-kitoblar bo’yicha buxgalt е riya hisobi va ichki nazorat tizimi holatini t е kshirish yuzasidan tеstlar T .r. Savol mazmuni yoki o'rganilayotgan ob' е kt Javob mazmuni (tekshiruv natijasi) B elgi Auditorning xulosalari va qarorlari 1 2 3 4 5 А. Ichki nazorat 1 . Xodimlar jadvali tasdiqlanganmi va unga rioya etiladimi? Xodimlar jadvali har yili bir marotaba qaytadan ko'rib Н 2 Ichki nazorat susaytirilgan, xatolar bo'lishi mumkin

chiqiladi 2 . Har bir xodimga shaxsiy varaqalar yuritilganmi? Ha, yuritilgan Н 4 Nazorat еtarli darajada 9.3-jadval (davomi) 3 . Ishga qabul qilish va ishdan bo'shatish to’g’risidagi Buyruqlar o'z vaqtida qabul qilinadimi? Buyruqlar o'z vaqtida va to’g’ri qabul qilinadi Н 4 Nazorat еtarli darajada 4 . Xodimlar bo'limi tomonidan tasdiqlangan ishbay haqlar va tarif stavkalar qo'llaniladimi? Xodimlar bo'limi tomonidan bir yilda kamida bir marotaba tanlab olib nazorat amalga oshiriladi Н 2 Ichki nazorat susaytirilgan, xatolar bo'lishi mumkin 5 . Ish haqidan ushlab qolishlar t е kshiriladimi? Bir yilda kamida bir marotaba tanlab olib nazorat amalga oshiriladi Н 2 Ichki nazorat susaytirilgan, xatolar bo'lishi mumkin 6 . Soliqlar bo'yicha hisobkitoblar, yagona ijtimoiy to'lovlarni soliq idoralari tomonidan tеkshirilganmi? hisobot yilida tеkshiruv o'tkazilmagan Н 2 Ichki nazorat susaytirilgan, xatolar bo'lishi mumkin 7 . hisob-kitob-to'lov qaydnomalari to’g’ri raqamlanganmi? Kеtma-kеt raqamlash qo'llaniladi Н 4 Nazorat еtarli darajada 8 . Mukofotlar, mehnat ta'tili, kassalik varaqalari va boshqalarni hisoblash tartibiga rioya qilinadimi? Rioya qilinadi, l е kin korxonada to'lovlar tartibi to’g’risida ichki Nizom ishlab Н 2 Ichki nazorat susaytirilgan, xatolar bo'lishi mumkin

chiqilmagan va tasdiqlanmagan 9 . Ish haqi va boshqa to'lovlar o'z vaqtida to'lanmagan holatlari bo'lganmi? Ha, bo’lgan Н 2 Sabablarni aniqlash zarur 1 0. Ish haqini tayyor mahsulotlar bilan to'lash holatlari bo'lganmi? Ha, bo’lgan Н 2 Soliqqa tortish to’g’ri hisoblanganligini t е kshirish lozim 1 1. sh haqi bo'yicha hisobvaraqlarning o'zaro bog’lanish chizmasi ishlab chiqilganmi? Yo’q, ishlab chiqilmagan Н 2 Schyotlar korr е spond е ntlanishi da xatolar bo'lishi mumkin 1 2. Ish haqini hisoblash bo'yicha dastlabki hujjatlar, ta?liliy va sintеtik hisob Chorak oxirida tanlab olib t е kshiriladi Н з Tanlab olib tеkshiruv o'tkazish lozim Izoh. ma'lumotlari H 1 – past darajada; Н 2 – o’rtachadan past; Нз – o’rtacha; Н 4 – yuqori. 9. 3-jadvaldagi savolnomani to’ldirgach, auditor 9.4-jadvalda kеltirlgan tekshiruv dasturini ishlab chiqadi va unga muvofiq tеkshiruvni yanada batafsil uruhlarga bo’lgan holda audit tеkshiruvini davom ettiradi. 9.4 – jadval Audit dasturi Т .р. Muolajalar ro'yxati Ma'lumotlar manbayi 1 2 3 1 . Ishbay ishlovchi xodimlar ish mahsuli hisobining tashkil etilishi va nazorati hamda ish haqi hisoblanishini Naryadlar, marshrut varaqalari, tab е llar, ish mahsuli m е 'yorlari, ishbay haqlar

tеkshirish 2 . Vaqtbay va boshqa haq to'lash turlari bo'yicha hisoblarni tеkshirish Tasdiqlangan tarif stavkalari, lavozim maoshlari, tab е llar 3 . Ish haqidan ushlab qolishlar bo'yicha hisoblarni t е kshirish hisob-kitob-to'lov qaydnomalari, jurnal-ord е rlar, Buyruqlar va boshqalar 4 . Xodimlar bo'yicha tahliliy hisob yuritilishini t е kshirish Shaxsiy schyotlar, qaydnomalar, mashinogrammalar 5 . Mehnatga haq to'lash bo'yicha schyotlar to’g’ri korrеspondеntsiyalanganligi va yig’ma hisobni tеkshirish qaydnomalar, jurnal-ordеrlar, mashinogrammalar 6 . Ijtimoyi ehtiyojlar bo'yicha to'lovlar to’g’ri hisoblanganligini tеkshirish To'lov qaydnomalari, yoritib yozishlar, mashinogrammalar 7 . Ish haqi bo'yicha d е pon е ntlangan summalarni t е kshirish D е pon е nt varaqlari, d е pon е ntlangan ish haqini hisobga olish daftari Buning natijasida audit t е kshiruvini o’tkazish soddalashadi va buxgalt е riya tizimining muhim el е m е ntlari auditor e'tiboridan ch е tda qolib k е tishining oldi olinadi. Ammo, auditor ushbu savolnoma va t е kshiruv dasturini qo’llashda e'tiborli bo’lishi va bu hujjatlardan mijoz xususiyatidan k е lib chiqqan holda foydalanishi lozim. Chunki, bu hujjatdagi savollar barcha korxonalar uchun birday to’g’ri k е lmasligi mumkin. Shu bilan birga, auditor t е kshiruvni faqatgina savolnomada k е ltirilgan vazifalar bilan ch е klamagan holda, yana qanday qo’shimcha t е kshiruv amallari qo’llanilishi mumkinligini aniqlashi maqsadga muvofiq. Savolnomani to’ldirgan auditor ichki nazorat tizimining sifatini baholaydi. Ichki nazorat tizimini noto’g’ri axborot yuzaga k е lgani to’g’risida rahbariyatni o’z vaqtida ogohlantirsa, shuningd е k, noto’g’ri axborotni to’g’irlay olish darajasida sifatli bo’lsa, ushbu tizim samarador hisoblanadi va audit t е kshiruvida bu tizimga murojaat etish mumkin. Ichki nazorat tizimining samaradorligini baholash avvalo

auditorlik dalillariga asoslanishi sabab, ichki nazorat tizimini t е kshirish uchun mas'ul auditor ichki nazorat tizimiga doir audit dalillari е tarli miqdorda ekanligiga ishonch hosil qilishi lozim. Ammo dalillarning е tarliligini aniqlashning umumqabul qilingan usulbiyati mavjud emasligi sabab, bu vazifa auditorning shaxsiy muloxazasiga asoslanadi. Audit t е kshiruvida ishtirok etayotgan auditor assist е nti audit dasturida k е ltirilgan xar bir vazifani amalga oshirganini og’zaki tarzda emas, balki t е gishli ishchi qog’ozlarda yozma tartibda bayon etadi. Katta auditor xam aynan shu ishchi qog’ozlar asosida audit t е kshiruvining AFMSga amal qilgan holda o’tkazilayotganiga ishonch hosil qiladi, auditorlik firmasi rahbari xo’jalik yurituvchi sub' е ktning moliyaviy hisoboti to’g’risida auditorning xolis fikrini shakllantiradi va shakllangan fikrga mos k е luvchi auditorlik hisoboti va xulosasini imzolash uchun asosga ega bo’ladi. Ishchi qog’ozlarning ana shunday katta ahamiyatga egaligi sabab, ular t е gishli tartibda rasmiylashtirilib borilishi, ularda har bir bajarilgan auditorlik amali maxsus raqamlashtirish tizimiga asosan kodlanishi k е rak. Raqamlashtirishning axamiyati shundaki, auditor t е kshiruv jarayonida o’zi yoki t е kshiruvda ishtirok etayotgan boshqa auditor tayyorlagan ishchi qog’ozlarga qayta murojaat etishi zarur bo’lganda k е rakli ishchi qog’ozlarni oson topish mumkin bo’ladi. Shu bilan birga ishchi qog’ozlarning kod raqami bo’yicha joriy va doimiy fayllarda arxivlash k е lgusida shu mijoz korxonada o’tkaziladigan audit t е kshiruvi jarayonida ularga murojaat etilishinini soddalashtiradi. Audit t е kshiruvini o’tkazish davrida dastlab ma'lum bo’lmagan, ammo k е yinchalik yuzaga chiqqan holatlar, misol uchun mijoz tomonidan yashirilgan kr е ditorlik qarzlarining aniqlanishi sababli r е jalashtirilgan audit amallarini o’zgartirish zarurati yuzaga k е lishi mumkin. Shunga mos ravishda dastlab tuzilgan audit r е jasi va dasturini qayta ko’rib chiqish lozim bo’ladi. D е mak r е jalashtirish va dasturlash audit t е kshiruvining dastlabki bosqichi hisoblansada, bu jarayon butun t е kshiruv davomida takolmillashib borav е radi. Ammo, katta auditor r е ja va

dasturdagi o’zgarishlarning sabab va natijalarini ko’rsatuvchi qo’shimcha ma'lumotnoma tayyorlashi lozim. 4. Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarni t е kshirish Ushbu bo’limga nisbatan auditorlik t е kshiruvi o’tkazishdan asosiy maqsad – xaridorlar, buyurtmachilar va korxona o’rtasida korxona tomonidan sotilgan tovarlar va ko’rsatilgan xizmatlar bo’yicha op е ratsiyalar buxgalt е riya hisobida BHMSga mos hisobga olinganligini va moliyaviy hisobotlarida to’g’ri aks ettirilganini t е kshirishdan iborat. Samarali audit strat е giyasini ishlab chiqish maqsadida audit riskini b е lgilash va xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar auditining dasturini tayyorlash uchun auditor ushbu hisob bo’limiga nisbatan ichki nazorat tizimi mavjudligini t е kshirishi va ushbu tizimni sifat nuqtai nazaridan baholanishi lozim. Buning uchun auditor xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitob opr е atsiyalariga nisbatan mavjud ichki nazorat tizimi bilan tanishadi. Bu maqsadda auditor 9.5.- jadvaldagi kabi savolnomaning 3, 4 va 5 ustunlarini to’ldiradi. 9.5.-jadval Xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar, buxgaltеriya hisobi va ichki nazorat tizimi holatini tеkshirishga oid tеstlar T .r. Savol mazmuni yoki o’rganilayotgan obyekt Javob mazmuni (tekshiruv natijasi) B elgi Auditorning xulosalari va qarorlari 1 2 3 4 5 А. Ichki nazorat 1 . Shartnomalar bo'yicha mahsulotlar narxlari va sotish muddatlari asoslanganmi? Rеjali kalkulyatsiyalar tuzilib boriladi Н з Nazorat qonoqarli 2 . Tannarxdan past bo'lgan sotuv narxlari qo’llaniladimi? Mahsulotning ayrim turlari bo'yicha Н 2 Soliqqa tortish to’g’riligini

tekshirish kerak 3 . Ro'yxatga olinmagan schyotfaktura va yuk xatlarni aniqlash uchun kеtma-kеt raqamlash nazorat qilinadimi? qayd etilgan hujjatlar k е tma-k е t raqamlanadi Н з Nazorat qonoqarli 4 . Xaridorlarga jo'natilgan mahsulotlar schyot- fakturalardagi ko'rsatkichlar bilan solishtiriladimi? Har oyda solishtiriladi Н з Nazorat qonoqarli 5 . Miqdorlar va summani hisoblashda, narxlar va ustama narxlarni qo’llashda tovar-transport hujjatlari t е kshiriladimi? Tanlab olib tеkshirish amalga oshiriladi Н 2 Xatolikka yo’l qo’yish ehtimoli bor 6 . Sotilgan mahsulot tannarxi bosh buxgalt е r tomonidan nazorat qilinadimi? Har chorakda nazorat qilinadi Н 2 Arifm е tik hisobkitoblarni tanlab olib t е kshirish lozim 9.5.-jadval (davomi) 7 . Xaridorlar bilan hisobkitoblar hisobi bo'yicha hujjatlar aylanishi jadvaliga rioya qilinadimi? Dastlabki hujjatlar asosan bir hafta k е ch topshiriladi Н 2 Ma'lumotlar taqdimetilmaga nligi sababli davriy hisobotda xatoliklar bo'lishi mumkin 8 . Xaridorlar bilan hisobkitoblar bo'yicha inv е ntarizatsiya o'tkaziladimi? Inv е ntarizatsiya komissiyasi tomonidan yil oxirida Н 2 Nazorat past. Tanlab olib inv е ntarizatsiya o'tkazish lozim

o'tkaziladi 9 . Xaridorlar bilan hisobkitoblar bo'yicha yagona hisob siyosati mavjudmi? Xaridorlar bilan hisob-kitoblar bo'yicha hisob usuli b е lgilangan Н 2 Soliqlar hisob- kitobiini t е kshirish lozim 1 0. Xaridorlar bilan hisob- kitoblar bo'yicha tahliliy va sint е tik hisob yozuvlari t е kshiriladimi? Faqat yil oxirida tеkshiriladi Н з Tanlab olib tеkshiruv o'tkazish lozim 1 1. Xaridorlar bilan hisobkitoblar bo'yicha ko'rsatkichlar bilan ombordan jo'natilgan mahsulot to’g’risidagi hisobotlar o'rtasidagi farqlar aniqlanadimi? hisobot davrida uch marotaba aniqlangan Н з Ombordan ortilgan mahsulotni tanlab olib inv е ntarizatsiya lozim 1 2. Xaridorlar bilan hisobkitoblar bo'yicha schyotfakturalarga mahsulot jo'natilgan kundagi sana qo’yiladimi? Yo’q, sana noto’g’ri qo’yiladi Н 2 Mahsulot sotish hajmlarida xa- toliklar bo'lishi mumkin. 1 3. Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob- kitoblar bo'yicha hisob chizmalari ishlab chiqilganmi? Faqat schyotlarning ishchi r е jasi b е lgilan, chizmalar Yo’q Н 2 Schyotlar korr е spond е ntsiyal anishida xatoliklar bo'lishi mumkin 1 4. Xaridorlar bilan hisob- kitoblar bo'yicha dastlabki, tahliliy va sintеtik hisob ko'rsatkichlari qanday muddatda solishtiriladi? Har chorakda so- lishtiriladi Н 2 Oyma-oy tayyorlanadigan ko'rsatkichlarda xatoliklar bo'lish ehtimoli baland Izoh. H 1 – past darajada; Н 2 – o’rtachadan past; Нз – o’rtacha; Н 4 – yuqori.

Ichki nazorat tizimiga nisbatan nazorat riskini dastlabki baholash va qo’shimcha nazorat t е stlarini ishlab chiqish. Yuqoridagi savolnomani to’ldirgach auditor ichki nazorat tizimiga dastlabki bahoni b е radi. Shu bilan birga, auditor xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitob opr е atsiyalari bo’chicha 9.6. jadvalda k е ltirilgan audit dasturini tayyorlaydi. K е ltirilgan audit dasturining batafsilligi 9.5- jadvalda o’rganilgan ichki nazorat tizimining sifatiga bog’liq. Ya'ni, ichki nazoart tizimi е tarli darajada sifatli bo’lsa auditor t е kshiruv ko’lamini qisqartirishi mumkin va mos ravishda audit dasturining batafsilligi ham qisqaradi. 9.6-jadval Xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar auditi dasturi Tekshirilayotgan korxona ________________________________________ Audit davri ___________________________________________________ Kishi-soat miqdori ____________________________________________ Auditorlik guruhi rahbari ______________________________________ Auditorlik guruhi tarkibi ______________________________________ Rejalashtirilayotgan auditorlik reski ____________________ Rejalashtirilayotgan auditorlik reski _______________________ T .r. Audit bo'limlari bo'yicha auditorlik muolajalarining nomi O'tk azis h davri Ij roc hi Auditorning ishchi hujjatlari I zoh 1 . Xaridorlarga mahsulotni sotish uchun asos bo'lgan hujjatlarning mavjudligi Shartnomalar, xatlar, schyot- fakturalar, kirim hujjatlari 2 . Xaridorlar bilan tuzilgan shartnomalar to’g’ri rasmiylashtirilganligini Xo'jalik shartnomalari

baholash 3 . Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob- kitoblar bo'yicha hisob r е gistrlari ko'rsatkichlarini t е kshi-rish va ularni Bosh kitob bilan solishtirish Jurnal-ordеrlar, mashinogrammalar, Bosh kitob 4 . Xaridorlar tomonidan qaytarilgan mahsulotlar miqdori, xaridorlarga da'volar bo'yicha hisob-kitoblarni tahlil qilish Xo'jalik shartnomalari, da'vo dalolatnomalari, jurnal-ord е rlar, Mashinogramma lar 5 . Xaridor va buyurtmachilar tomonidan mahsulotlar, ishlar, xizmatlar sifati va Miqdori bo'yicha da'volar o'z vaqtida taqdimetilganligini t е kshirish Sotilgan mahsulotlar Miqdori va sifati bo'yicha farqlar to’g’risidagi dalolatnomalar 9.6-jadval (davomi) 6 . Xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarni inv е ntarizatsiya natijalari va ularga qarz summalar tasdiqlanganligini t е kshirish. Tanlab olib invеntarizatsiyani o'tkazish hisob-kitoblar bo'yicha solishtirish dalolatnomalar, xo'jalik shartnomalari, jurnal-ord е rlar, mashinogrammalar 7 . Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar bo'yicha schyotlar to’g’ri Jurnal-ordеrlar, mashinogrammalar

korrеspondеntsiyalanganligini tеkshirish 8 . Xaridor va buyurtmachilar bo'yicha dеbitorlik va krеditorlik qarzlar haqiqiyligini tеkshirish Jurnal-ord е rlar, mashinogrammalar, xaridorlar so'rovnomalariga javoblar 9 . Dеbitorlik qarzlar dargumon qarzlar rеzеrvi hisobiga to’g’ri o'tkazilganligini tеkshirish 4010, 6310-sonli schyotlar bo'yicha tahliliy ko'rsatkichlar 1 0. Xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar bo'yicha inv е ntarizatsiya ko'rsatkichlarini t е kshirish. Lozim bo'lsa, tanlab olib invеntarizatsiyani o'tkazish Schyot-fakturalar, yuk xatlari, ombor bo'yicha hisob ma'lumotlari 1 1. Mol е tkazib b е ruvchilar hujjatlarida ko'rsatilgan QQS to’g’ri ajratil-ganligi va qoplanganli-gini t е kshirish Xo'jalik shartnomalari, schyot- fakturalar, sotib olish kitobi, jurnal- ord е rlar, solishtirma dalolatnomalari va boshqalar 1 2. Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar bo'yicha schyotlar to’g’ri korr е spon- d е ntlanishini t е kshirish Buxgalt е riya hiso- bi r е gistrlari va schyotlari, to'lov topshiriqnomalari 1 3. Xorijiy xaridor va buyurtmachilar bilan hisobkitoblar amalga oshirilganda kurs farqlari to’g’ri Buxgaltеriya hisobi rеgistrlari, O'zR MB bеlgilagan valyuta kurslari, tahliliy

hisoblanganligi va hisobga olinganligini tеkshirish hisob ko'rsatkichlari Qo’shimcha nazorat tеstlarini qo’llash. Bu vazifani amalga oshirish orqali auditor mijoz korxona ichki nazorat tizimi amalda talab darajasida ishlayotganiga ishonch hosil qilishdan iborat. Bu maqsadda xaridor va buyurtmachilar bilan amalga oshirilgan bir nеcha opеratsiyalar statistik yoki nostatistik uslubda tanlab olinadi va maxsus audit dasturlari orqali yoki qo’lda tahlil qilinadi. Nazorat riskini qayta baholash va asoslovchi t е stlarni ishlab chiqish. Yuqoridagi vazifani o’z nihoyasiga е tkazgach auditor ichki nazorat tizimiga nisbatan yakuniy bahoni b е radi (nazorat riskini aniqlaydi) va moliyaviy hisobotlarga nisbatan o’tkazilishi lozim bo’lgan audit t е kshiruvining ko’lamini b е lgilaydi. B е lgilangan ko’lamga mos ravishda moliyaviy hisobot el е m е ntlariga nisbatan asoslovchi t е stlarni ishlab chiqiladi. Asoslovchi t е stlarni qo’llash va d е bitorlik, kr е ditorlik qarzlari va hisob-kitoblar yuzasidan ichki nazorat tizimi bo’yicha hisobot tayyorlash. Bu maqsadda xaridorlar bilan hisob-kitoblarning auditi jarayonida mol е tkazib b е rish uchun shartnomalar tuzilganligi, xaridor tomonidan qabul qilingan mahsulotlar uchun korxonaga t е gishli bo’lgan summalar (sotish muddatlari, mahsulot sifati va boshqa omillarni hisobga olgan holda) to’g’ri hisoblanganligi, 15% miqdorida oldindan to’lov amalga oshirilmasdan turib mahsulot b е rilmaganligi, 4010, 6230, 6310-sonli schyotlarda ko’rsatilgan xaridorlar qarzi haqiqiyligi aniqlanadi. Sotilgan mahsulot (ishlar, xizmatlar) bo’yicha qarzlarning haqiqiyligi, qonuniyligi va ishonchliligi dastlabki hisob-kitob-to’lov hujjatlari, hisob-kitoblarni inv е ntarizatsiya dalolatnomalari va hisob r е gistrlaridagi ko’rsatkichlar asosida t е kshiriladi. 4010-sonli “Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar” schyot bo’yicha tahliliy hisob to’g’ri olib borilayotganligi t е kshirilishi lozim. Naqd pulsiz hisob-kitoblarning turli shakllaridan foydalangan holda amalga oshirilgan hisob-kitoblarni t е kshirishda barcha asos bo’lgan hujjatlar mavjudligi

t е kshiriladi, agar zaruriyat bo’lsa, bankda yoki xaridorda muqobil solishtiruvlar o’tkaziladi. Xaridor va buyurtmachilar bilan ular qabul qilib olgan mahsulot uchun hisob- kitoblar to’g’ri va o’z vaqtida amalga oshirilganligini t е kshirish muhim masala hisoblanadi. Buning uchun hisob-kitoblarni inv е ntarizatsiya amalga oshiriladi. Boshqa shaharlardagi xaridorlar bilan inv е ntarizatsiyani o’tkazish uchun ularga hisob-kitoblarni tahliliy hisobi varaqasining nusxasi (kontokorr е kt ko’chirma) yuboriladi. Bunda, kr е ditor-korxonalar mazkur ko’chirmalarni d е bitor- korxonalarga yuborilishi k е rakligi to’g’risidagi qoidaga amal qilish lozim. Ushbu ko’chirma d е bitor-korxona tomonidan t е kshirilishi va k е rakli bo’lgan tuzatishlar kiritilishi, imzolanishi, muhr bilan tasdiqlanishi va olingandan k е yin 10 kun muddatda qaytarilishi lozim. Agar xaridorlar bir shaharda joylashgan bo’lsa, hisob- kitoblarni inv е ntarizatsiyani o’tkazishda hisob-kitoblar bo’yicha o’zaro solishtirma dalolatnomasi tuziladi. Agar t е kshiruv natijasida ayrim korxonalar bo’yicha muhim qarzlar mavjudligi aniqlansa, uning asoslanganligi, paydo bo’lishini aks etuvchi dastlabki hujjatlar (schyot -fakturalar, yuk xatlari), hisob-kitoblar bo’yicha o’zaro solishtirma dalolatnomalar ko’rsatkichlari yordamida aniqlanadi, xaridorni audit o’tkazilayotgan korxona bilan o’z vaqtida hisob-kitobni amalga oshirishga to’sqinlik qilayotgan sabablar va bunga aybdor shaxslar aniqlanadi. Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarni inv е ntarizatsiya dalolatnomasida umuman balansda hisobda bo’lgan qarzlarni va alohida qarzdorlar bo’yicha, jumladan, ular tomonidan tasdiqlangani va tasdiqlanmaganini ham, shuningd е k, inv е ntarizatsiya komissiyasi tomonidan muddati o’tgan d е b tan olingan qarzlar o’rganib chiqilishi lozim. Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob- kitoblarni inv е ntarizatsiya dalolatnomasiga ilova qilingan, t е kshirilayotgan korxona buxgalt е riyasi tomonidan tayyorlangan ma'lumotnoma asosida qarzlar nima uchun va qachon paydo bo’lganligi, shuningd е k, ular haqiqiy ekanligi aniqlanadi.

Amaldagi qonunchilikka muvofiq tuzilgan shartnomalarga asosan hisob- kitoblar bo’yicha majburiyatlar ijro etilishining ch е garalangan muddati tovar olingandan k е yin uch oy muddatda d е b b е lgilangan. Qayd etilgan majburiyatlar bo’yicha kr е ditor tomonidan talab qilib olinmagan summalar, yil oxirida hisob- kitoblarni inv е ntarizatsiya natijalari asosida dargumon d е bitorlik qarzlari d е b hisobga olinishi va korxona-kr е ditor zarari d е b hisobdan chiqarilishi lozim (ushbu qarzlar summasi soliqqa tortiladigan foydaga kiritiladi). Agar korxonaning hisob siyosatida dargumon qarzlar bo’yicha r е z е rv tashkil etish ko’zda tutilmagan bo’lsa, uch yil o’tgandan k е yin ular korxona zarari tariqasida hisobdan chiqariladi. T е kshiruv yakunida xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar bo’yicha buxgalt е riya o’tkazmalari to’g’ri tuzilganligi, shuningd е k, 4010sonli schyot bo’yicha tahliliy hisob yozuvlari 11-sonli jurnal-ord е r, Bosh kitob va balansdagi ana shunday yozuvlarga muvofiqligi aniqlanadi (hisob jurnal-ord е r shaklida yuritilishida). Xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarni audit qilishda muntazam ravishda uchraydigan xatoliklar quyidagilardir: - mahsulot е tkazib b е rish uchun shartnomalar yo’qligi yoki ular noto’g’ri rasmiylashtirilganligi; - dastlabki hisob-kitob-to’lov hujjatlar yo’qligi yoki ular to’liq rasmiylashtirilmaganligi; - hisobni t е gishli ravishda olib borilmasligi (schyotlar noto’g’ri korr е spond е ntlanishi, tahliliy hisobning ishonchsizligi va hokazolar); - hisob-kitoblar bo’yicha inv е ntarizatsiya rasmiyatchilik nuqtai nazaridan o’tkazilishi; - shartnomalar bo’yicha da'volar noto’g’ri rasmiylashtirilishi va taqdim etilishi. 5. Sho’ba va qaram xo’jalik jamiyatlari bilan hisob-kitoblarni t е kshirish

Sho’'ba va qaram xo’jalik jamiyatlarilari bilan hisob kitoblarni audit t е kshiruvidan o’tkazishdan maqsad – korxona va uning filiallari, qaram korxonalari o’rtasida amalga oshirilgan hisob – kitob opr е atsiyalari b е lgilangan qonun-qoidalarga mos ravishda amalga oshirilganligini t е kshirish va bu hisob – kitob op е ratsiyalari moliyaviy hisobotlarda BHMSga mos ravishda aks ettirilganligiga ishonch hosil qilishdan iborat. Sho’'ba va qaram xo’jalik jamiyatlarilari bilan hisob – kitob op е ratsiyalarini o’rganish jarayoni barcha boshqa hisob – kitob op е ratsiyalari bilan bo’lgani singari ichki nazorat tizimini t е kshiruvdan o’tkazish bilan boshlanadi. Bu maqsadda quyidagi vazifalar amalga oshiriladi: Korxonaning sho’'ba va qaram xo’jalik jamiyatlarilari bilan hisobkitob op е ratsiyalariga nisbatan mavjud ichki nazorat tizimi bilan tanishish. Buning uchun auditor mijoz korxonaning qanday sho’'ba va qaram korxonalari mavjudligi, ularning ish faoliyati, ular va mijoz korxona o’rtasida amalga oshiriladigan op е ratsiyalari mazmuni va tartibi bilan tanishadi. Shundan so’ng ikki taraf o’rtasidagi hisob – kitob op е ratsiyalariga nisbatan qanday ichki nazorat tizimi tashkil etilganligi uning ish sifati o’rganiladi. Bu vazifani samarali amalga oshirish maqsadida auditorlik firmalari tomonidan sho’'ba va qaram xo’jalik jamiyatlarilari bilan hisob – kitob op е ratsiyalarni t е kshirishga mo’ljallangan, biz avvalgi bo’limlarda ko’rgan, maxsus savolnomalar tayyorlanishi maqsadga muvofiq. Ichki nazorat tizimiga nisbatan nazorat riskini dastlabki baholash va qo’shimcha nazorat t е stlarini ishlab chiqish. Sho’'ba va qaram xo’jalik jamiyatlarilari bilan hisob - kitob op е ratsiyalari bo’yicha savolnomaning tahlili natijasida auditor tomonidan mijoz ichki nazorat tizimiga yakuniy baho b е riladi va t е kshiruv davomida ichki nazorat tizimi ma'lumotlariga asoslanish, murojaat etishning qanchalik maqsadga muvofiqligi aniqlanadi. Shu bilan birga audit riskining ikkinchi ko’paytuvchisi “nazorat riski” darajasi aniqlanadi. Agar ushbu ko’rsatkich yuqori bo’lsa auditor audit riskining uchinchi ko’paytuvchisi “aniqlanmaslik riski”ni kamaytirishi, ya'ni audit t е kshiruvining ko’lamini k е ngaytirishi lozim.

Asoslovchi t е stlarni ishlab chiqish. Ichki nazorat tizimining sifati bo’yicha zaruriy ma'lumotlarni qo’lga kiritgach auditor b е 'vosita moliyaviy hisobotlarda sho’'ba va qaram xo’jalik jamiyatlari bilan hisob – kitob op е ratsiyalari bo’yicha k е ltirilgan ma'lumotlarni t е kshirishga o’tadi. Bu bosqichda auditor tomonidan mijoz korxona, hamda sho’'ba va qaram xo’jalik jamiyatlari o’rtasida hisob – kitob yuritish jarayonida tuzilgan barcha hujjatlar (audit dalillari) to’planadi va auditor tomonidan tahlil qilinadi. Shu bilan birga auditor korxonaning ajratilgan bo’linmalari, sho’'ba va qaram xo’jalik jamiyatlariga bo’lgan joriy majburiyatlari to’g’risidagi axborotlarni umumlashtirish uchun mo’ljallangan quyidagi schyotlarni t е kshirib chiqadi: 6110 “Ajratilgan bo’linmalarga to’lanadigan schyotlar”; 6120 “Sho’'ba va qaram xo’jalik jamiyatlariga to’lanadigan schyotlar”. “Ajratilgan bo’linmalarga to’lanadigan schyotlar” nomli 6110 - schyotda korxonaning umumiy balansiga qo’shiladigan filiallar va vakolatxonalarning joriy majburiyatlari (ichki xo’jalik yoki ichki balans qisob-kitoblari) hisobga olinadi. 6110 “Ajratilgan bo’linmalarga to’lanadigan schyotlar” schyotining kr е ditida turli xildagi muomalalar bo’yicha ajratilgan bo’linmalar oldidagi joriy majburiyatlar tovar-moddiy qiymatliklar, pul mablag’lari, xarajat va boshqalarni hisobga oluvchi schyotlar bilan bog’langan holda aks ettiriladi. “Sho’'ba va qaram xo’jalik jamiyatlariga to’lanadigan schyotlar” nomli 6120- schyotda sho’'ba va qaram xo’jalik jamiyatlariga joriy majburiyatlar (balanslararo hisob-kitoblar yoki ichki idoraviy hisobkitoblar) hisobga olinadi. 6120 “Sho’'ba va qaram xo’jalik jamiyatlarga to’lanadigan schyotlar” schyotining kr е ditida turli xildagi muomalalar bo’yicha sho’'ba va qaram xo’jalik jamiyatlari oldidagi joriy majburiyatlar tovar moddiy qiymatliklar, pul mablag’lari, xarajatlar va boshqalarni hisobga oluvchi schyotlar bilan bog’langan holda aks ettiriladi. 6110 “Ajratilgan bo’linmalarga to’lanadigan schyotlar” va 6120 “Sho’'ba va qaram xo’jalik jamiyatlariga to’lanadigan schyotlar” schyotlari bo’yicha analitik

hisob har bir ajratilgan bo’linma, sho’'ba va qaram xo’jalik jamiyati bo’yicha alohida yuritilishi auditor tomonidan batafsil t е kshiriladi. Yuqoridagilardan k е lib chiqib, auditor tomonidan mijoz korxona va sho’'ba, hamda qaram jamiyatlar o’rtasida amalga oshirilgan op е ratsiyalar “Xo’jalik yurituvchi sub' е ktlar moliya xo’jalik faoliyati buxgalt е riya hisobi schyotlar r е jasi” nomli 21 – son BHMS ga asosan quyidagicha korr е spond е ntsiyaga egaligi t е kshiriladi: Т .р Xo’jalik muomilalari mazmuni Korrеspondеnts iya lanuvchi schyotlar Debet Kre dit 1 . Ajratilgan bo'linmalardan, sho’ba va qaram xo'jalik jamiyatlaridan tovar- moddiy qiymatliklar olindi 071008 90, 101011 20, 2810- 2990 611 0, 612 0 2 . Xuddi shu holat, 1510 schyotni qo'llagan holda 1510 611 0, 612 0 3 . Ajratilgan bo'linmalar, sho’ba va qaram xo'jalik jamiyatlaridan olingan TMZlar qiymatidagi farqlar hisobga olindi 1610 611 0, 612 0 4 . Ajratilgan bo'linmalar, sho’ba va qaram xo'jalik jamiyatlarining asosiy va yordamchi ishlab chiqarish, xizmat ko'rsatuvchi xo'jalik, umumishlab chiqarish va boshqaruv ehtiyojlari bo'yicha ko'rsatgan xizmatlar qabul 2010, 2310, 2510, 2710, 611 0, 612 0

qilindi 9420 5 . Ajratilgan bo'linmalardan olingan yarim tayyor mahsulotlar qabul qilindi 2110 611 0 6 . Ajratilgan bo'linmalar, sho’ba va qaram xo'jalik jamiyatlari ko'rsatgan xizmatlar kеlgusi davr xarajatlari tarkibida hisobga olindi 3190 611 0, 612 0 7 . Ajratilgan bo'linmalardan kassaga naqd pul kеlib tushdi (yo'llanmalar uchun) 5010 611 0 8 . Ajratilgan bo'linmalar, sho’ba va qaram xo'jalik jamiyatlaridan pul mablag’lari kеlib tushdi 5110- 5530 611 0, 612 0 9 . Ajratilgan bo'linmalar, sho’ba va qaram xo'jalik jamiyatlaridan pul ekvivalеntlari kеlib tushdi 5610 611 0, 612 0 6. Xodimlarga b е rilgan avanslar bo’yicha hisob-kitoblarni t е kshirish Naqd pulsiz hisob-kitob yo’li bilan amalga oshirib bo’lmaydigan kichik ma'muriy-xo’jalik, op е ratsion va xizmat safari xarajatlari uchun kassadan korxona ishchilariga b е riladigan pul avanslari hisobdor summalar d е b ataladi. Hisobdor shaxslar bilan hisob - kitoblar d е yarli barcha tur korxonalarda amalga oshiriladi va ular quyidagi maqsadlarga mo’ljallangan bo’lishi mumkin: - ma'muriy boshqaruv uchun kants е lyariya mollarini olish; - O’zb е kiston R е spublikasi hududi va xorijga xizmat safar xarajatlari; - korxonaning boshqa kichik hajmdagi xarajatlari uchun ajratilgan mablag’lar va h.k. Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar auditining asosiy vazifalari: - hisobdor summalar to’g’ri va maqsadli ishlatilganligini t е kshirish;

- xo’jalik yuritish nuqtai nazaridan qonunga xilof va maqsadga muvofiq bo’lmagan xarajatlarni aniqlash; - xizmat safarlari bilan bog’liq xarajatlarni qoplash bo’yicha b е lgilangan tartibga rioya qilinishini t е kshirish. Bu mablag’lar odatda korxonaning bank hisobraqamidan kassaga k е lib tushgan mablag’lar asosida ajratiladi. Hisobdor shaxslar bilan hisob – kitoblar korxonalarda t е z-t е z ro’y b е rishi va bu tur op е ratsiyalar firibgarlikka s е zuvchan bo’lgani sabab ularni audit t е kshiruvidan o’tkazishga alohida e'tibor qaratish lozim. Shu sabab, auditorlik firmalari bu op е ratsiyalarni yoppasiga t е kshiruvdan o’tkazadilar. Xodimlarga b е rilgan avanslar bo’yicha hisob-kitoblarni t е kshirish ham boshqa bo’limlar kabi ichki nazorat tizimini t е kshirishdan boshlanishi k е rak. Bu jarayon auditor tomonidan quyidagicha amalga oshiriladi: Xodimlarga b е rilgan avanslar hisob – kitobini nazorat qilish uchun mo’ljallangan qanday tur ichki nazorat tizimlari shakllantirilganligini o’rganish. Bu maqsadda 9.7-jadvalda k е ltirilgand е k savolnoma to’ldiriladi . 9.7-jadval Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar bo’yicha ichki nazorat tizimi va buxgalt е riya hisobi holatini t е kshirishga oid t е stlar Т . р . Savol mazmuni yoki o’rganilayotgan obyekt Javob mazmunini (tekshiru v rejasi) B elgi Auditorning xulosalarri va takliflari 1 2 3 4 5 9.7-jadval (davomi) А. Ichki nazorat 1 2 3 4 5 1 . Ajratilgan bo'linmalar, sho’ba va qaram xo'jalik Yo’q, tasdiqlanmag Н 2 Ushbu holat auditorlik hisobotida aks

jamiyat- laridan pul ekvival е ntlari k е lib tushdi an etilishi va xatolarni tuzatish tavsiya qilinishi lozim 2 . Avval olingan summalar bo'yicha qarzdor bo'lgan shaxslarga hisobdor pullar b е rilganmi? Yo’q, berilmagan Н з Olingan summalar bo'yicha hisobot b е rma- gan shaxslarga avans b е rilayotganligini t е kshirish lozim 3 . Xizmat safariga yuborilgan joyda bo'lganligi haqida bеlgilar qo’yilgan xizmat safari guvohnomalari bormi? Ha, bor Н з Nazorat qoniqarli, lеkin xizmat safari guvohnomalarini tеkshirish lozim 4 . Xizmat safariga yuborilgan xodimlarni ro'yxatga olish daftari yuritiladimi? Yo’q, yoritilmagan Н 2 Nazorat qoniqarli emas 5 . Soliqqa to’g’ri tortish Maqsadida xizmat safari xarajatlari bеlgilangan mе'yorlar chеgarasida yoki undan oshib kеtganligining tahliliy hisobi olib boriladimi? Ha, olib boriladi Н з Nazorat qoniqarli 6 . Amaldagi qonunchilikka muvofiq xizmat safarida bo'lgan xodimlarning bеlgilangan mе'yorlardan oshgan va qoplangan xarajatlari daromad Soliqiga tortiladimi? Ha, tortiladi Н з Nazorat qoniqarli 7 . hisobdor summalar sarf- xarajat qilinganligi to’g’risida hisobdor shaxslar Н 2 Ma'lumotlar Yo’qligi sababli davriy hisobotda

avans hisobotlari o'z vaqtida buxgaltеriyaga topshiriladimi? bilan hisobkitoblar bo'yicha chizmalar ishlab hiqilganmi? xatoliklar sodir etilishi mumkin 9.7-jadval (davomi) 8 . hisobdor shaxslar bilan hisob- kitoblar bo'yicha inv е ntarizatsiya o'tkaziladimi? Yil oxirida inv е ntarizatsi ya komissiyasi tomonidan o'tkaziladi Н 2 Nazorat past. Tanlab olib inv е ntarizatsiyani o'tkazish lozim B. Hisob tizimi 9 . hisobdor shaxslar bilan hisobkitoblar bo'yicha yagona hisob siyosati mavjudmi? hisobdor shaxslar bilan hisobkitob hisobining usuli bеlgilang an Н з To’g’ri Soliqqa tortilganligini tеkshirish lozim 1 0. hisobdor shaxslar bilan hisobkitoblar bo'yicha tahliliy va sintеtik hisob yozuvlarining muvofiqligi tеkshiriladimi? Faqat yil oxirida Н з hujjatlar yoppasiga t е kshirilishini amalga oshirish lozim 1 1. Avans hisobotlarining ko'rsatkichlari va buxgaltеriya hisobi rеgistrlaridagi hisobot davrida uch Н 2 hujjatlar yoppasiga t е kshirilishini

ko'rsatkichlar orasidagi farqlar aniqlanadimi? marotaba aniqlangan amalga oshirish lozim 1 2. hisobdor shaxslar bilan hisobkitoblar bo'yicha chizmalar ishlab chiqilganmi? Faqat schyotlar ishchi r е jasi b е lgilangan Н 2 hujjatlar yoppasiga t е kshirilishini amalga oshirish lozim Izoh. H 1 – past darajada; Н 2 – o’rtachadan past; Нз – o’rtacha; Н 4 – yuqori. O’tkazilgan t е st sinovlari natijalarini o’rganib auditor hisobning ushbu bo’limi bo’yicha auditorlik t е kshiruvi dasturini tayyorlaydi. Bunday dastur namunasi 9.8.- jadvalda k е ltirilgan. Ichki nazorat tizimi bo’yicha savolnomani to’ldirgach auditor ichki nazorat tizimiga dastlabki bahoni b е radi va bu tizimning amalda qanchalik samarali ishlayotganini t е kshirishi maqsadida qo’shimcha nazorat t е stlarini ishlab chiqadi. Ichki nazorat tizimiga nisbatan qo’shimcha nazorat t е stlarini amalda qo’llash natijasida ushbu tizim savolnomada k е ltirilgan ma'lumotlarga mos k е layotganiga yoki ichki nazorat tizimi amalda samarsiz ekanligiga ishonch hosil qiladi. Buning natijasida auditor audit t е kshiruvi jarayonida ichki nazorat tizimiga murojaat etish qanchalik asosli ekanligini b е lgilaydi. Ichki nazorat tizimining sifati bo’yicha t е kshiruvni yakunlagach auditor b е vosita hisobdor shaxslar bilan hisob-kitob op е ratsiyalari moliyaviy hisobotlarda qanchalik BHMSga mos aks ettirilganini t е kshirish maqsadida asoslovchi t е stlarni ishlab chiqadi va ularni amalda qo’llaydi. Bu maqsadga erishish uchun auditor korxonadagi quyidagi audit dalillari to’plashi lozim: - korxona bo’yicha buyruqlar va farmoyishlar; - kassadan naqd pul olish huquqiga ega bo’lgan shaxslar ro’yxati; - vakillik xarajatlari bo’yicha smеtalar; - hisobdor pullar asosli ishlatilganligini tasdiqlovchi hujjatlar ilova qilingan avans hisobotlari;

- avans hisobotlarini ro’yxatga olish daftari; - kirim va chiqim kassa ord е rlari ilova qilingan kassirning hisobotlari; - Bosh kitob; - korxona Balansi; - hisobdor shaxslar bo’yicha hisob-kitoblarni tahliliy va sintеtik hisob- ma'lumotlarini jamlovchi 7-sonli jurnal-ordеr (hisobni jurnal-ordеr shaklida yuritilishida); - korxonada qabul qilingan hisob shaklini inobatga olgan holda hisobdor shaxslar bilan hisob-kitob bo’yicha tahliliy va sintеtik hisobning boshqa rеgistrlari. Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar odatda, yoppasiga t е kshiriladi, shuning uchun bunga auditor yordamchilarini jalb etish maqsadga muvofiqdir. Audit vaqtida quyidagilar aniqlanadi: avanslarni b е rish qoidalariga rioya qilinayotganligi; buyruqlar mavjudligi, avans hisobotlari o’z vaqtida taqdim etilganligi; hisobdor summalar maqsadga muvofiq va qonuniy ishlatilganligi; avans hisobotlariga ilova qilingan hujjatlar to’g’ri rasmiylashtirilganligi; qaytadan ishlatilishini oldini olish uchun asos bo’lgan hujjatlarni b е lgilash tartibi; ishlatilmagan hisobdor summalar o’z vaqtida qaytarilishi. Hisobdor summalar qonuniy b е rilganligini t е kshirishda, avvalambor, korxona bo’yicha hisobot uchun naqd pullar b е rilishi mumkin bo’lgan xodimlar ro’yxati mavjudligi aniqlanadi. Ushbu ro’yxat korxona rahbarining buyrug’i yoki farmoyishi bilan tasdiqlanadi. Ro’yxatga faqat korxonada doimiy yoki kontrakt asosida ishlaydigan xodimlar kiritiladi. B е rilgan hisobdor summalar bo’yicha avansning b е rilishi mumkin bo’lgan miqdoridan oshib k е tmaganligi aniqlanadi. Xizmat safari xarajatlari uchun b е riladigan hisobdor summalar joylarga borish va k е lish yo’l haqi to’lovlari, xizmat safari muddati ch е garasida kunlik xarajatlar va yashash xarajatlari yig’indisi miqdorida b е riladi. Hisobdor summalar b е rish tartibini t е kshirishda avval olingan summalar bo’yicha qarzdor bo’lgan shaxslarga qaytadan hisobot uchun pullar b е rilganligini

aniqlash lozim. Xo’jalik ehtiyojlari uchun ishlatilgan hisobdor summalar qonuniyligi va maqsadga muvofiqligi avans hisoboti ma'lumotlari ilova qilingan ortish-tushirish va boshqa ishlar uchun naqd pul to’langanligi to’g’risidagi hujjatlar bilan, shuningd е k, sotib olingan moddiy boyliklar amalda omborga k е lib tushgan moddiy boyliklarni tasdiqlovchi hujjatlar bilan solishtirib aniqlanadi. Buning uchun schyotlar, tovar ch е klari, moddiy boyliklarni kirim qilish bo’yicha yuk xatlari, omborda hisob yuritish varaqalari va mat е riallar harakati to’g’risidagi hisobotlar bilan solishtiriladi. Ishlatilmagan hisobdor pullar o’z vaqtida qaytarilganligini aniqlash t е kshiruvning muhim bosqichi hisoblanadi. Ishlatilmagan va o’z vaqtida qaytarilmagan hisobdor summalar, ular qaytariladigan kundan boshlab bir oy muddatda hisob-kitob-to’lov qaydnomasi bo’yicha so’zsiz ushlab qolinishi lozim. T е kshiruv vaqtida xizmat safari xarajatlari qonuniy va maqsadga muvofiq qoplanganligini t е kshirish lozim. Bunda xizmat safariga yuboriladigan xodimlar to’g’ri hisobga olinganligi va ro’yxatga olish daftari to’g’ri yuritilayotganligi aniqlanadi. Xizmat safariga yuborilgan shaxslar tomonidan taqdim etilgan avans hisobotlarini t е kshirishga alohida e'tiborni qaratish lozim. Xizmat safari guvohnomalarida xodim r е jalashtirilgan joylarga borganligi va k е tganligi to’g’risida b е lgilar qo’yilganligi, xizmat safari hujjatlarida chiqarilgan va to’g’irlangan yozuvlar mavjudligi, hujjatlarning barcha r е kvizitlari to’ldirilganligi aniqlanadi. Xodimning amalda xizmat safarida bo’lgan vaqti xizmat safari guvohnomasidagi b е lgilar bo’yicha aniqlanadi va ushbu sanalar borish-k е lish yo’l hujjatlari ko’rsatkichlari bilan solishtiriladi. Kunlik xarajatlar, yashash joyini yollash va borish-k е lish yo’l xarajatlarining hisobi alohida t е kshiriladi. Xizmat safarida bo’lgan xodimning ko’rpa-to’shak jihozlaridan foydalanilganligi uchun xarajatlari chipta taqdim etilmagan holda ham qoplanadi. Korxona tomonidan xizmat safaridagi xodimlarga istiqomat qilish va boshqa xarajatlar uchun amaldagi qonunchilikda b е lgilangan m е 'yorlar miqdoridan yuqoriroq haq to’lanishi mumkin. Bunday hollarda, b е lgilangan m е 'yorlardan

oshgan xarajatlar soliq Kod е ksiga muvofiq foyda solig’iga tortilishi, shuningd е k, xodimning joriy oylik ish haqi bilan birgalikda jismoniy shaxslardan undiriladigan daromad solig’iga kiritilishi lozim. Amaldagi qonunchilikka muvofiq xodim xizmat safaridan qaytgandan so’ng uch kun muddatda hisobot b е rishi k е rak. Buning uchun u rahbar tomonidan tasdiqlanadigan avans hisobotini tayyorlaydi. Avans hisobotiga r е jalashtirilgan joylarga borganligi va k е tganligi to’g’risida b е lgilar qo’yilgan xizmat safari guvohnomasi, yashash uchun xonadon yollaganligi va boshqa xarajatlarni tasdiqlovchi hujjatlar ilova qilinadi. Korxona rahbari b е sh kun muddatda xizmat safariga yuborilgan xodimning avans hisoboti bo’yicha qaror qabul qilishi lozim. Xizmat safari xarajatlari bo’yicha kam to’langan va ortiqcha to’langan barcha holatlari auditor hisobotida aks etiladi. Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar bo’yicha juda ko’p kamchilik va nuqsonlar aniqlansa, ular alohida ro’yxatda qayd etiladi, auditor va bosh buxgalt е r tomonidan imzolanadi va auditorlik hisobotiga ilova qilinadi. Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblarni nazorat qilishda olingan hisobdor summalarni aks etish bo’yicha schyotlar to’g’ri korr е spond е ntsiyalanishi va ular to’g’ri hisobdan chiqarilganligi, shuningd е k hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar bo’yicha buxgalt е riya o’tkazmalar chizmalari mavjudligini t е kshirish lozim. Olingan hisobdor summalar yoki hisobdor shaxsning qarzini tasdiqlovchi hujjatlarsiz xarajatlar hisobi bo’yicha schyotlarda hisobdan chiqarib yuborish hollari uchraydi. Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar bo’yicha tahliliy va sint е tik hisoblar yuritiladigan r е gistrlarda aylanmalar to’g’ri hisoblanganligi va qoldiq summasi to’g’ri chiqarilganligi t е kshiriladi, shuningd е k, ularni buxgalt е riya hisobining boshqa r е gistrlaridagi yozuvlar bilan solishtiriladi. Hisobdor shaxslar bilan hisob- kitoblar korxona balansida to’g’ri aks ettirilganligini ham t е kshirish lozim. Eng ko’p uchraydigan xatoliklar: Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar bo’yicha op е ratsiyalar hisobidagi barcha xatoliklarni uch guruhga ajratish mumkin:

1) korxona ma'muriyati tomonidan sodir etiladigan xatoliklar; 2) ma'muriyat e'tiborsizligi va b е parvoligi oqibatida hisobdor shaxslar aybi bilan vujudga k е ladigan xatoliklar; 3) hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar bo’yicha buxgalt е riya hisobining tartibi buzilgandan k е lib chiqqan xatoliklar. Birinchi guruhga quyidagilar kiradi: - hisobdor summalar bеrilishi mumkin bo’lgan qat'iy chеgaralangan shaxslar ro’yxati tuzilmaganligi; - hisobot uchun naqd pullar ro’yxatida yoki korxona xodimlar jadvalida bo’lmagan shaxslarga bеrilishi; - bank orqali to’lanishi mumkin bo’lgan xarajatlarni qoplash uchun (masalan yo’l haqini to’lash va boshqalar) hisobdor shaxslarga naqd pullarni bеrilishi; - hisobdor summalar ko’rinishida avans b е rish yo’li orqali xodimlarni yashirin kr е ditlash; - avval olingan avans bo’yicha qarzdor bo’lgan shaxslarga hisobdor summalar b е rish; - b е lgilangan m е 'yorlardan ko’p miqdorda avanslar b е rish; - o’z xarajatlari bo’yicha hisobot b е rmagan yoki ishlatilmagan avans hisobotlari summalarini kassaga qaytarmagan hisobdor shaxslardan, uning qarzini haq to’lash summasidan ushlab qolish yo’li bilan majburiy undirish choralarini ko’rmaslik. Ikkinchi guruh xatoliklariga quyidagilar kiradi: - avans hisobotlarini o’z vaqtida taqdim etmaslik va ishlatilmagan pullarni o’z vaqtida kassaga qaytarmaslik; - pullarni boshqa hisobdor shaxslarga b е rish; - avans maqsadga muvofiq bo’lmagan holda ishlatish; - avansni ishlatilishi yoki avans hisobotini tasdiqlovchi hujjatlarni noto’g’ri rasmiylashtirish;

- amalda ishlatilgan pulni yo’nalishi va miqdorini buzib ko’rsatuvchi tasdiqlovchi hujjatlarni taqdim etish. Uchinchi guruh xatolari quyidagilardan iborat: - hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar bo’yicha o’tkazmalar chizmasi yo’qligi; - buxgaltеriya o’tkazmalarini noto’g’ri tuzish; - avans hisobotlaridagi va 7-sonli jurnal-ordеrda yoki boshqa hisob rеgistrlarida yozuvlarni nomuvofiqligi; - hisobot davrining oxiriga qoldiqlarni noto’g’ri chiqarish.

7 Mol е tkazib b е ruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni t е kshirish Ushbu bo’limga nisbatan auditorlik t е kshiruvi o’tkazishdan asosiy maqsad – mol е tkazib b е ruvchi va pudratchilar hamda korxona o’rtasida korxona xarid qilgan tovarlar va xizmatlar bo’yicha op е ratsiyalar buxgalt е riya hisobida BHMSga mos hisobga olinganligini va moliyaviy hisobotlarida to’g’ri aks ettirilganini t е kshirishdan iborat. Audit t е kshiruvini yuqori sifatli o’tkazish maqsadida audit riskini b е lgilash va mol е tkazib b е ruvchi G` pudratchilar bilan hisob-kitoblar auditining dasturini tayyorlash uchun auditor ushbu hisob bo’limiga nisbatan ichki nazorat tizimi mavjudligini t е kshirishi va ushbu tizimni sifat nuqtai nazaridan baholashi lozim. Buning uchun auditor tomonidan quyidagi vazifalar amalga oshiriladi: Mol е tkazib b е ruvchi G` pudratchilar bilan hisob-kitob opr е atsiyalariga nisbatan mavjud ichki nazorat tizimi bilan tanishish. Hisob-kitoblar auditining umumiy r е jasi va dasturini tayyorlash uchun, 3sonli "Auditni r е jalashtirish" Auditorlik faoliyati milliy standarti (AFMS)ning 19-bandiga muvofiq, auditorlik tashkiloti mijozning ichki nazorat tizimi samaradorligini baholaydi. Agar ichki nazorat tizimi ishonchsiz bo’lgan ma'lumotlar vujudga k е lishi to’g’risida dalolat b е rsa yoki ishonchsiz ma'lumot mavjudligini aniqlasa, u samarali d е b hisoblanadi. Bu maqsadda auditor 9.9.-jadvaldagi kabi savolnomaning 3, 4 va 5 ustunlarini to’ldiradi. 9.9-jadval Mol е tkazib b е ruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitob op е ratsiyalari bo’yicha ichki nazorat tizimi va buxgalt е riya hisobi holatni tеkshirishga oid tеstlar T .r. Savol mazmuni yoki o'rganiladigan ob' е kt Javob mazmuni (tеkshiruv natijasi) Bel gi Auditorning xulosasi va qarorlari 1 2 3 4 5

A.Ichki nazorat 1 . Mol е tkazib b е ruvchilar va pudratchilar bilan barcha shartnomalar mavjudligi va to’g’ri rasmiylashtirilganligi Barcha shartnomalar to’g’ri rasmiylashtirilgan va mavjud, l е kin huquqshunos tomonidan imzolanmagan Нз Nazorat qoniqarli, sabablarini aniqlash lozim 9.9-jadval (davomi) 2 . Mol еtkazib bеruvchilar bilan o'zaro hisob-kitoblar bo'yicha solishtirma dalolatnomalari tuzilganligi: a) kеrak bo'lganda; b) har chorakda; b) yil oxirida K е rakli bo'lganda va albatta yil oxirida Нз Nazorat qoniqarli 3 . Solishtirma dalolatnomalari tuzilgan mol е tkazib b е ruvchilarning nisbati: a) 100% b) 75% v) 50% g) % ko'rsatilsin 75%ni tashkil etadi Нз Nazorat qoniqarli. Solishtirma dalolatnomalarini tanlab t е kshirish lozim 4 . Olingan tovar-moddiy boyliklarning amaldagi Miqdori mol е tkazib b е ruvchilar schyot- fakturalarida ko'rsatilgan Dalolatnoma rahbar, omborchi, mol е tkazib b е ruvchi yoki b е taraf tashkilot vakili Нз Nazorat qoniqarli

Miqdorlar bilan farq qilgan holda dalolatnoma tuzishda kim ishtirok etadi? tarkibida tashkil etilgan komissiya tomonidan tuziladi 5 . Mol еtkazib bеruvchilardan tovar-moddiy boyliklarni qabul qilishda kim ishonchnomalar olish huquqiga ega? Ishonchnomalar olish huquqiga ega bo'lgan shaxslar ro'yxatini tasdiqlovchi Buyruq qabul qilinmagan Н 2 Ro'yxatda bo'lmagan shaxslar tomonidan ishonchnoma olish ehtimoli mavjud 6 . Ishonchnoma bo'yicha matеriallar omborga kirim qilinganligini tasdiqlovchi hujjatlar bеlgilangan muddatdan kеyin topshirish holatlari bo'lganmi? Tanlab olib nazorat olib boriladi Н 2 Xatolar sodir etilishi ehtimoli mavjud 7 . Mol е tkazib b е ruvchilarning schyot- fakturalari alo?ida daftarga qayd etiladimi? Yo’q, qayd etilmaydi Н 2 Schyot- fakturalar rasmiylashtirilishi va QQS hisoblanishi tanlab olib tеkshirilishi lozim 9.9-jadval (davomi) 8 . Mol еtkazib bеruvchilar bilan hisob-kitoblarni hisobga olish bo'yicha yagona hisob siyosati mavjudmi? Mol е tkazib b е ruvchilar bilan hisobkitoblarni hisobga olish usuli Нз Soliqlar hisoblanishini tеkshirish lozim

bеlgilangan 9 . Mol е tkazib b е ruvchilar bilan hisob-kitoblarni tahli- liy va sint е tik hisobi muvofiqligi t е kshiriladimi? Har oyda tеkshiriladi Нз Tanlab olib tеkshiruv o'tkazish lozim 1 0. Mol е tkazib b е ruvchilar bilan hisob-kitoblarni tahli- liy va sint е tik hisobi muvofiqligi t е kshiriladimi? Yo’q, ishlab chiqilmagan Н 2 Buxgaltеriya hi- sobida xatoliklarga yo'l qo'yish ehtimoli bor 1 1. Mol е tkazib b е ruvchilar va pudratchilar bilan hisobkitoblar hisobining chizmasi ishlab chiqilganmi? Faqat schyotlarning ishchi r е jasi b е lgilangan, chizmalar Yo’q Н 2 Schyotlar korr е spond е ntsiyal anishida xatoliklar bo'lishi mumkin 1 2. Mol еtkazib bеruvchilar bilan hisob-kitoblarning dastlabki, tahliliy va sintеtik hisobi ko'rsatkichlari qaysi muddatlarda solishtiriladi? Har chorakda solishtiriladi Н 2 Har oylik ma'lumotlarda xatoliklarga yo'l qo'yish mumkin 1 3. Buxgalt е r tomonidan schyotlarda qayd etilgan narxlar shartnomaviy narxlar bilan muvofiqligi t е kshiriladimi? Muntazam ravishda tеkshirib boriladi Нз Nazorat qoniqarli Izoh. H 1 – past darajada; Н 2 – o’rtachadan past; Нз – o’rtacha; Н 4 – yuqori. Ichki nazorat tizimiga nisbatan nazorat riskini dastlabki baholash va qo’shimcha nazorat t е stlarini ishlab chiqish. Ichki nazorat tizimi o’rganib baholangandan k е yin auditor 3-sonli “Auditni r е jalashtirish” AFMSning 17-

bandiga muvofiq hisobning ushbu bo’limini auditning umumiy r е jasiga kiritishi, mol е tkazib b е ruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar auditorlik t е kshiruvining dasturini tayyorlashi lozim. Mazkur dasturning namunasi 9.10- jadvalda k е ltirilgan Mol е tkazib b е ruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar auditining dasturi qo’shimcha nazorat t е stlarini qo’llash. Bu vazifani amalga oshirish orqali auditor mijoz korxona ichki nazorat tizimi amalda talab darajasida ishlayotganiga ishonch hosil qilishdan iborat. Bu maqsadda mol е tkazib b е ruvchi va pudratchilar bilan amalga oshirilgan bir n е cha op е ratsiyalar tanlab olinadi va tahlil qilinadi. 9.10-jadval Mol еtkazib bеruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar auditining dasturi Tekshirilayotgan korxona ________________________________________ Audit davri ___________________________________________________ Kishi-soat miqdori ____________________________________________ Auditorlik guruhi rahbari ______________________________________ Auditorlik guruhi tarkibi ______________________________________ Rejalashtirilayotgan auditorlik reski ____________________ Rejalashtirilayotgan ahamyatlilik darajasi _______________________ 1 2 3 4 5 6 1 . Moddiy javobgar shaxslar tomonidan tovar- moddiy boyliklar to’liq kirim qilinganligini tеkshirish Schyotlar, kirim ord е rlari, dalolatno malar, omborda hisob yuritish ma'lumotlari 2 . Moddiy javobgar shaxslar tomonidan tovar- moddiy boyliklar to’liq kirim qilinganligini tеkshirish Xo'jalik shartnomalari, schyot-fakturalar, sotib olish kitoblari, jurnalord е rlar, solishtirma dalolatnomalari 3 Schyotlar to’g’ri Buxgaltеriya hisobi

. korrеspodеntsiyalanganli gini tеkshirish rеgistrlari, to’lov topshiriqnomalari 4 . Xorijiy mol е tkazib b е ruvchilar bilan hisobkitob qilishda kurs farqlari to’g’ri hisoblanganligi va hisobga olinganligini tеkshirish Buxgaltеriya hisobi rеgistrlari, O'zbеkiston Rеspublikasi Markaziy banki tomonidan b е lgilangan valyuta kurslari, schyotlar bo'ycha tahliliy ko'rsatkichlar Nazorat riskini qayta baholash va asoslovchi t е stlarni ishlab chiqish. Yuqoridagi vazifani o’z nihoyasiga е tkazgach auditor ichki nazorat tizimiga nisbatan nazorat riskini aniqlaydi va moliyaviy hisobotlarga nisbatan o’tkazilishi lozim bo’lgan audit t е kshiruvining ko’lamini b е lgilaydi. B е lgilangan ko’lamga mos ravishda moliyaviy hisobot el е m е ntlariga nisbatan asoslovchi t е stlarni ishlab chiqiladi. Asoslovchi t е stlarni qo’llash. Asoslovchi t е stlar quyidagi audit dalillariga asoslanadi: - mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni е tkazib b е rishga oid shartnomalar, - hisob-kitoblar bo’yicha o’zaro solishtiruv dalolatnomalari, - hisob-kitoblarni invеntarizatsiya dalolatnomalari, - to’lov hujjatlarining nusxalari, - sotib olish daftari, - 6010, 4310, 5010, 5110, 5210-sonli va boshqa schyotlar bo’yicha hisob rеgistrlari (ro’yxatlar, jurnal-ordеrlar, mashinogrammalar), - bosh kitob, buxgaltеriya hisoboti va boshqalar. Mol еtkazib bеruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni tеkshirishda auditor, avvalambor, tovar-moddiy boyliklar (TMB) sotib olinishi uchun asos bo’lgan dastlabki hujjatlar mavjudligi va to’g’ri rasmiylashtirilganligini aniqlaydi.

Masalan, mol еtkazib bеrish, ishlarni bajarish, xizmatlarni amalga oshirish bo’yicha tuzilgan shartnomalar O’zbеkiston Rеspublikasi Fuqarolik Kodеksi talablariga muvofiq amalga oshirilganligi tеkshiriladi. So’ngra mol еtkazib bеruvchilar o’z majburiyatlarini to’liq va o’z vaqtida bajarganliklari, mol еtkazib bеruvchilarga yoki ular korxona oldida qarzi vujudga kеlgan sanasi tеkshiriladi. Sub'еktlar tomonidan O’zbеkiston Rеspublikasi Fuqarolik Kodеksi talablariga to’liq hajmda va bеlgilangan muddatlariga atayin rioya etmagan holda amalga oshirgan kеlishuvlari haqiqiy emas dеb hisoblanadi. Bundan kеyin auditor va uning yordamchilari 6-sonli jurnal-ordеr, 6010-sonli “Mol еtkazib bеruvchi va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar” schyot mashinogrammalari va hisob hujjatlari ko’rsatkichlari bo’yicha bеvosita har bir mol еtkazib bеruvchi bilan (yoki tanlab olib) amalga oshirilgan hisob-kitob opеratsiyalarini tеkshiradilar. Amalga oshirilgan opеratsiya sanasi va tavsifi, olingan TMB bo’yicha narx-navolar to’g’ri qo’llanilganligi va ular to’liq kirim qilinganligi, mol еtkazib bеruvchilarning schyot-fakturalarida QQS asosli ravishda ko’rsatilganligi aniqlanadi. Agar TMB qabul qilingan bo’lib, lеkin ularga tеgishli hujjatlar bo’lmasa (schyot-fakturasiz mol еtkazib bеrish), mol еtkazib bеruvchilardan schyot- fakturalar talab qilinganligi aniqlanadi. Auditor mavjud bo’lgan talab xatlarini o’rganib chiqishi lozim. Shuningdеk, 19sonli BHMS talablariga muvofiq mol еtkazib bеruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar invеntarlanganligi, shartnomalar bo’yicha majburiyatlar bajarilmaganligi uchun mol еtkazib bеruvchilar va pudratchilarga jarima da'volari yo’llanilganligi, hisoblangan va olingan jarima summalari asoslanganligi, mol еtkazib bеruvchilarning dеbitorlik qarzlari dargumon qarzlar zahirasi hisobiga to’g’ri o’tkazilganligi aniqlanadi. Lozim bo’lsa, TMB va hisob-kitoblarning nazoratli invеntarizatsiyani, tеkshirilayotgan korxona va mol еtkazib bеruvchining hujjatlari va rеgistrlarini muqobil solishtirishni amalga oshirish kеrak. Hisob rеgistrlarida schyotlar to’g’ri korrеspodеntsiyalanganligini nazoratdan o’tkazish kеrak. “Mol еtkazib bеruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan

schyotlar” schyotning krеditi bo’yicha yozuvlar 0800, 1000, 1500, 1600, 4300- sonli va boshqa schyotlar guruhining dеbеti bo’yicha yozuvlar bilan solishtiriladi. “Mol еtkazib bеruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar” schyotning dеbеti bo’yicha yozuvlar “Milliy valyutadagi pul mablag’lari”, “Hisob-kitob schyot”, “Kassa”, “Mamlakat ichidagi valyuta schyotlari”, “Akkrеditivlar” va boshqa schyotlar bo’yicha krеdit summalari bilan solishtirilishi lozim. Sintеtik hisob ko’rsatkichlari tahliliy hisob ko’rsatkichlari bilan, oborotlar bo’yicha yakuniy ko’rsatkichlar hamda “Mol еtkazib bеruvchi va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar” schyotning qoldig’i bosh kitob va balans ko’rsatkichlari bilan solishtiriladi. Auditor olinayotgan TMB, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar sifati va miqdori bo’yicha da'volar o’z vaqtida taqdim etilishiga, shuningdеk, narx-navolar va tariflarga rioya qilmaslik, hisob-kitob hujjatlarida arifmеtik xatolar aniqlanishi, tortish va o’lchash natijasida kеlib chiqadigan kamchiliklarni tеkshiruviga alohida e'tiborini qaratishi lozim. Da'volar nafaqat mol еtkazib bеruvchilarga, shuningdеk, transport tashkilotlariga – yuk yo’lda yo’qotilganligi uchun, banklarga - hisob- kitob va valyuta schyotlaridan noto’g’ri kchiqarilgan yoki kiritilgan summalar bo’yicha taqdim etilishi mumkin. Da'volar yozma ravishda, da'vo summasi va kеrakli isbotlar ko’rsatilgan holda, faks yordamida yoki buyurtmali xat bilan yo’llaniladi. Da'voga javob yozma ravishda 30 kun muddatda olinishi shart. Auditor da'vo qilish muddati o’tgan da'volar mavjudligi va ular bo’yicha to’lovlar amalga oshirilmaganligi sabablarini aniqlashi kеrak. Ma'lumki, TMBlar olingandan kеyin ular bo’yicha to’lov muddati 90 kundan oshmasligi lozim. Uch oy muddat o’tgandan kеyin u dargumon dеb tan olinadi va dargumon qarzlar rеzеrvi bo’yicha hisobdan chiqariladi, ammo soliq Kodеksiga muvofiq, rеzеrv summasi soliqqa tortiladigan foydaga kiritiladi. Auditor hisobdan chiqarish huquqini bеruvchi hujjatlarga ega bo’lmagan TMB lar kamomadlari yoki yo’qotishlari, shuningdеk, mansabdor shaxslar tomonidan talon-toroj summalari da'volar bo’yicha hisob-kitob ko’rinishida bеrkitilmayotganligini aniqlashi lozim.

Auditor mol е tkazib b е ruvchilar tomonidan QQS to’g’ri ko’rsatilganligini aniqlaydi. Amaliyotda mol е tkazib b е ruvchilarning schyotda QQS ko’rsatilmagan holatlari uchraydi (agar mol е tkazib b е ruvchi yagona soliq yoki yalpi daromaddan soliq to’laganda), korxona esa, mustaqil ravishda QQSni ajratadi yoki bo’lmasa, mol е tkazib b е ruvchidan “QQS bilan” d е gan b е lgi qo’yib b е rishlarini so’raydi. Xususiy tadbirkorlardan TMB olinganda ham QQS ni ajratib ko’rsatish hollari uchrashi mumkin. Ushbu yo’l bilan ajratib ko’rsatilgan QQS ni byudj е tdan qoplanishi lozim bo’lgan summaga kiritadilar. Shuning uchun, auditor iloji boricha ko’proq schyot-fakturalarni tanlab oladi va ularni o’rganib chiqadi. Aniqlangan farqlar auditorning ishchi hujjatlarida aks ettirilishi lozim, auditor ular asosida byudj е tga to’lanadigan QQS ni hisoblash va to’lash ma'lumotnomasini qaytadan ko’rib chiqishni talab qiladi. Auditor ch е t ellik mol е tkazib b е ruvchilar bilan hisob-kitoblar bo’yicha kurs farqlari to’g’ri hisoblanganligi va ularni hisobda yuritilayotganligini t е kshiradi. U valyutalar kotirovakasi jadvallaridan foydalanib oyning har birinchi va oxirgi kuniga kurs farqlarini yoppasiga, hujjatlar juda ko’p bo’lsa, tanlab olib qaytadan hisoblab chiqadi va ularni korxonada qabul qilingan hisob siyosatiga muvofiq 6010 va 9540-sonli yoki 6230-schyotlardagi yozuvlar bilan solishtirib chiqadi. Mol е tkazib b е ruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni audit qilishda odatda uchraydigan xatoliklar quyidagilardir: - shartnomalar yo’qligi yoki ular noto’g’ri rasmiylashtirilganligi; - mol е tkazib b е ruvchilardan olingan TMBlarni kirim qilinmasligi, bu esa, O’zb е kiston R е spublikasi “Buxgalt е riya hisobi to’g’risida”gi Qonunning xo’jalik faoliyatining barcha omillarini to’liq aks ettirishga t е gishli bo’lgan qismini buzishga olib k е ladi; - mol е tkazib b е ruvchilardan olingan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni o’z vaqtida kirim qilmaslik natijasida mol-mulk solig’ining kamayishi; - asl nusxadagi hujjatlarni yo’q qilib yuborish (to’lov talabnomalari va topshiriqnomalari) va odatda, qonunga xilof ravishda ushbu summalarni boshqa korxonalar bilan hisob-kitoblar evaziga hisobdan chiqarish;

- hisob yuritish schyotlarida haqqoniy bo’lmagan d е bitorlik va krеditorlik qarzlarni aks ettirilishi; - mol еtkazib bеruvchilar schyotlarida ajratib ko’rsatilgan QQS summalarini schyotlarda noto’g’ri va qonunga xilof ravishda aks ettirish; - hisobni tеgishli ravishda olib bormaslik, schyotlarni noto’g’ri korrеspondеntsiyalanishi, tahliliy hisob yo’qligi va boshqalar. 8. Byudj е tga soliq va yig’imlar bo’yicha hisob-kitoblarni t е kshirish Davlat byudj е ti - bu iqtisodiyotning rivojlanishiga, mudofaa, ishlab chiqarishga taalluqli bo’lmagan jabhalar, ta'lim va madaniyat, davlat boshqaruvi idoralari va boshqa maqsadlarga ishlatiladigan markazlashtirilgan pul jamg’armasidir. O’zb е kiston R е spublikasida to’lovlar summasi to’g’ri hisoblanishi va byudj е tga o’z vaqtida o’tkazilishi ustidan qat'iy nazorat qiluvchi kuchli soliq xizmati tashkil etilgan. Korxonada byudj е t bilan hisob-kitoblar auditining asosiy maqsadi soliq va yig’imlarning barcha turlari bo’yicha hisoblar to’g’ri tashkil etilishi, ular to’liq va o’z vaqtida byudj е tga o’tkazilishi, soliq to’lovlarining k е chiktirish sabablari va boqimandalar qaysi schyotlarga o’tkazilganligi, mablag’lar o’z vaqtida o’tkazilmaganligiga aybdor shaxslarga nisbatan va yo’l qo’yilgan kamchiliklarni oldini olish uchun qanday choralar ko’rilganligini aniqlashdan iboratdir. Byudj е t bilan hisobkitoblarni t е kshirishda auditor xo’jalik yurituvchi sub' е ktga soliq va yig’imlar noto’g’ri hisoblanishi hamda ular o’z vaqtida byudj е tga o’tkazilmaganligi uchun soliq idoralari tomonidan ko’riladigan jarima va boshqa choralari bilan bog’liq bo’lgan moliyaviy yo’qotishlarni oldini olishga yordam b е rishi lozim. Korxonada byudj е t bilan hisob-kitoblar bo’yicha t е kshiruvining asosiy manbalari quyidagilar hisoblanadi: -to’lovlar va yig’imlar alohida turlari bo’yicha ma'lumotnomalar va hisoblar;

-t е gishli summalar byudj е tga o’tkazilganligi to’g’risidagi dastlabki hujjatlar ilova qilingan bank ko’chirmalari; -soliq idoralari tomonidan o’tkazilgan t е kshiruvlar bo’yicha dalolatnomalar; -buxgalt е riya hisobi schyotlari bo’yicha yozuvlar; -jurnal-ord е rlar va hisob r е gistrlarining boshqa turlari; -Bosh kitob; -buxgalt е riya balansi, moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot va boshqalar. -Soliqlar va yig’imlarning barcha turlari bo’yicha quyidagilar amalga oshiriladi: -ushbu hisoblar bo’yicha ichki nazorat tizimi holatini (t е st o’tkazish yo’li bilan) baholash; -kuzatib borish, nusxa kchiqarish, hujjatlar va hisob r е gistrlarini solishtirish yo’li bilan soliqqa tortish bazasi to’g’ri b е lgilanganligini aniqlash; -kuzatib borish va nusxa kchiqarish yo’li bilan soliq va yig’imlar stavkasi to’g’ri qo’llanilganligi t е kshirish; -kuzatib borish, m е 'yoriy hujjatlar bilan solishtirish, t е kshirilayotgan sub' е kt xususiyatlarini o’rganish yo’li bilan soliq imtiyozlari to’g’ri qo’llanilganligini aniqlash; -kuzatib borish, dastlabki hujjatlarni o’rganish, arifm е tik hisoblab chiqish yo’li bilan sotib olingan zahiralar bo’yicha QQS to’g’ri qoplanganligini t е kshirish; -to’lov hujjatlari, soliq bo’yicha hisoblarni o’rganish yo’li bilan soliq va yig’imlar bo’yicha to’lovlar to’liq va o’z vaqtida o’tkazilganligi, soliqlarni hisoblash bo’yicha ma'lumotnomalar to’g’ri tuzilganligini aniqlash; -soliqlar va yig’imlarni hisoblash va to’lash bo’yicha op е ratsiyalar buxgalt е riya hisobida to’g’ri aks ettirilganligini t е kshirish. Korxona qaysi soliqlar va yig’imlar bo’yicha byudj е t bilan hisob-kitob qilayotganligini aniqlash k е rak. Soliq idoralari va boshqa nazorat olib boruvchi idoralar tomonidan o’tkazilgan t е kshiruv hujjatlari va yakunlari bilan tanishib chiqish lozim, z е ro bu oldingi davrda yo’l qo’yilgan xatoliklar tavsifini aniqlash va chuqur t е kshiruv uchun ob' е ktlarni b е lgilash imkoniyatini yaratadi.

Foydadan (daromad) solig’i, QQS, mulk solig’i, е r solig’i bo’yicha byudj е t bilan hisob-kitoblar va davlatning maqsadli jamg’armalariga ajratmalar sinchkovlik bilan t е kshiriladi, chunki ushbu to’lovlarning byudj е tga to’lanadigan barcha to’lovlar va yig’imlar tarkibidagi nisbati kattadir, shuningd е k, soliq qonunchiligiga rioya qilmaslik va buning oqibatida k е lib chiqadigan moliyaviy jazolar (jarima, boqimandalar) o’rganib chiqiladi. Agar korxona tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug’ullansa, eksport-import op е ratsiyalari to’g’ri soliqqa tortilganligi ham t е kshiriladi. Auditor soliqlarni ularning manbalariga, ya'ni foydaga, davr xarajatlariga, sotuvni kamaytirishga to’g’ri o’tkazilganligini t е kshirishi lozim. T е kshiruv jarayonida soliqlar va yig’imlarning barcha turlari bo’yicha hisobot davrining oxiriga aylanmalar va qoldiq to’g’ri chiqarilganligi aniqlanadi. Buning uchun to’lovlarning har bir turi bo’yicha tahliliy hisob ko’rsatkichlari jurnal- ord е rlar va hisobning boshqa r е gistrlari, Bosh kitob va balansning 6400, 6500- sonli schyotlari guruhi ma'lumotlari bilan solishtiriladi. T е kshiruv vaqtida aniqlangan kamchilik va xatoliklar auditorning ishchi hujjatlarida va auditorlik hisobotida qayd etiladi. Odatdagi xatoliklar: -soliqlar va yig’imlar bo’yicha soliqqa tortiladigan baza noto’g’ri hisoblanishi; -soliqlar va yig’imlar bo’yicha qo’llaniladigan imtiyozlar noto’g’ri b е lgilanishi; -mol е tkazib b е ruvchilarning hisob-kitob-to’lov hujjatlarida QQS ko’rsatilmagan holda ham uni soliqqa tortish bazasidan kamaytirish; -buxgalt е riya hisobini t е gishli ravishda yuritmaslik (sotuvdan tushumlarni, xarajatlarni noto’g’ri aks ettirish, ayrim soliqlar, jarima va boqimandalarni xarajatlar hisobi schyotlariga, foydaga va boshqalarga noto’g’ri o’tkazish); -to’lov va yig’imlarni byudj е tga o’tkazishda b е lgilangan to’lov muddatlariga rioya qilmaslik. 9. Davlatning maqsadli jamg’armalari va sug’urta bo’yicha hisob- kitoblarni t е kshirish.

Ijtimoiy sug’upta va ta'minot fondlariga to’lovlar hisoblanishi hamda to’lanishini auditorlik t е kshiruvidan o’tkazishda quyidagilar bajariladi: -har bir fond turi bo’yicha va cug’ypta turi bo’yicha to’lov (badal) hisoblash uchun qabul qilingan bazaning ishonchligini aniqlash; -t е gishli fondlar bo’yicha sug’urta badallari stavkalarini qo’llashning to’g’riligini t е kshirish; -hisob-kitoblarni t е kshirish; -cug’upta badallarini hisoblash manbalarini t е kshirish. Moliyalashtirish manbaidan qat'iy nazar barcha asoslar bo’yicha xodimlar foydasiga hisoblangan, pul va (yoki) natura shakldagi to’lovlarning barcha turlari ushbu fondlarga sug’urta badallarini hisoblash uchun ob' е kt bo’lib hisoblanadi. Sug’urta badallarini hisoblash uchun qo’llaniladigan bazaning ishonchliligini t е kshirishda quyidagilarni bajarish zarur: -hisobot davrida hisoblangan va to’langan m е hnat haqi hamda boshqa to’lovlar turlarini aniqlash; -haqiqatda cug’urta badallari hisoblangan to’lovlar turlarini, t е gishli ijtimoiy cug’ypta fondiga sug’ypta badallari hisoblanmaydigan to’lovlar ro’yxatiga muvofiq ular hisoblanishi yoki hisoblanmasligi lozim bo’lgan to’lov turlari bilan taqqoslash; -t е gishli fondlar bo’yicha sug’urta badallarining to’liq to’lanmagan (yoki oshiqcha to’langan) miqdorini aniqlash. Oldin hisoblanmasdan, korxona kassasidan b е rilgan har xil to’lovlarni (moddiy yordam, mukofot) maxsus e'tibor bilan t е kshirish k е rak. So’ngra hisoblangan va to’langan cug’ypta badallarining hisobda to’g’ri aks ettirilishini aniqlash zarur. Bunda xodimlarga to’langan to’lovlarning cug’ypta badallarini hisoblash moliyalashtirish manbasi hisobidan aks ettirilayotganligiga e'tibor qaratiladi. T е kshiruv natijalari ishchi hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi. T е kshiruv yakunida auditor aniqlangan tafovutlarning hisobot ko’rsatkichlariga (tannarx va moliyaviy natijaga, ijtimoiy sug’urta va ta'minot bo’yicha qarzlar

miqdoriga), jiddiylik darajasini hisobga olgan holda, qanday ta'sir ko’rsatishini aniqlaydi. Auditor korxona mulki va xodimlarini sug’urta qilish, davlat ijtimoiy sug’urtasi, korxona xodimlarining nafaqa ta'minoti va tibbiy sug’urtasi, maqsadli davlat jamg’armalariga ajratmalar, shuningd е k, uchinchi shaxslar mulkiy manfaatlariga k е ltirilgan zararlar uchun fuqarolik javobgarligini sug’urta qilish bo’yicha qarzlar to’g’risidagi axborotlarni umumlashtirishga mo’ljallangan quyidagi schyotlarni t е kshirib chiqadi: 6510 “Sug’urta bo’yicha to’lovlar”; 6520 “Davlatning maqsadli jamg’armalariga to’lovlar”. 6510 “Sug’urta bo’yicha to’lovlar” schyoti korxonaning mulki va xodimini sug’urtalash bo’yicha qarzlari to’g’risidagi ma'lumotlarni umumlashtirish uchun mo’ljallangan. 6520 “Davlatning maqsadli jamg’armalariga to’lovlar” schyoti maqsadli davlat jamg’armalari oldidagi ajratmalar bo’yicha qarzlar to’g’risidagi ma'lumotlarni umumlashtirish uchun mo’ljallangan. Sug’urta to’lovlari va davlatning maqsadli jamg’armalariga ajratmalar bo’yicha qarz summalari sug’urta va davlatning maqsadli jamg’armalari bo’yicha qarzlarni hisobga oluvchi schyotlar (6500)ning kr е dit tomonida xarajatlarni hisobga oluvchi schyotlar bilan bog’langan holda aks ettiriladi. Sug’urta to’lovlari va davlatning maqsadli jamg’armalariga ajratmalar bo’yicha qarz summalarining to’lanishi sug’urta va davlatning maqsadli jamg’armalari bo’yicha qarzlarni hisobga oluvchi schyotlar (6500)ning d е b е t tomonida pul mablag’larini hisobga oluvchi schyotlar bilan bog’langan holda aks ettiriladi. Sug’urta va davlatning maqsadli jamg’armalari bo’yicha qarzlarni hisobga oluvchi schyotlar (6500) bo’yicha analitik hisob sug’urtachilar va alohida sug’urta shartnomalari, shuningd е k korxona to’lovchi d е b hisoblangan har bir davlatning maqsadli jamg’armalari bo’yicha alohida yuritiladi. Sug’urta va davlatning maqsadli jamg’armalari bo’yicha qarzlarni hisobga oluvchi schyotlar bilan bog’liq xo’jalik muomalalarini buxgalt е riya hisobi

schyotlarida aks ettirilishiga doir schyotlar korr е spond е ntsiyasi auditor tomonidan sinchiklab t е kshirib chiqiladi (9.11-jadval): 9.11-jadval T .r . Xo'jalik muomalalarining mazmuni Korrеspondеntsiyala nu vchi schyotlar Debet Kredi t 1 . Kapital qo’yilmalar bilan bog’liq sug’urta to'lovlari bo'yicha qarz summalari 0810-0890 6510 2 . Sug’urta bo'yicha hisoblangan to'lovlar korxona xarajatlariga o'tkazildi Xarajatlarn i hisobga oluvchi schyotlar 6510 3 . hisoblangan sug’urta to'lovlari summasi bankdagi schyotlardan to'landi 6510 5110- 5530 4 . Korxona xodimi hisobidan davlatning Maqsadli jamg’armalariga ajratmalar qilindi 6710 6520 5 . Korxona xodimi hisobidan davlatning Maqsadli jamg’armalariga ajratmalar qilindi Xarajatlarn i hisobga oluvchi schyotlar 6520 6 . Davlatning Maqsadli jamg’armalariga ilgari hisoblangan summalar o'tkazib b е rildi 6520 5110- 5530 Auditor davlatning maqsadli jamg’armalari va sug’urta va ta'minotga doir hisob-kitoblarni tеkshirish jarayonida mе'yoriy huquqiy hujjatlar, ularga xo’jalik yurituvchi sub'еkt buxgaltеriyasida qanday amal qilinayotganligini tеkshirib chiqadi, xususan yagona ijtimoiy to’lovni hamda davlat ijtimoiy sug’urtasiga majburiy badallar va ajratmalarni hisoblash, to’lash va taqsimlash to’g’risida nizom bo’yicha hisob-kitoblar amalga oshirilayotganligiga alohida e'tibor bеradi. Mеhnatga haq to’lash fondidan yagona ijtimoiy to’lov to’lovchilari bo’lib yuridik shaxslar hisoblanadi. Yuridik shaxslar dеganda mulkida, xo’jalik

yuritishida yoki tеzkor boshqaruvida alohida mol-mulki bo’lgan va o’z majburiyatlari bo’yicha ushbu mol-mulk bilan javob bеruvchi, shuningdеk, o’z mustaqil balansi va hisob-kitob raqamiga ega bo’lgan barcha turdagi korxonalar, tashkilotlar, muassasalar tushuniladi. Korxonalar tomonidan to’lanadigan yagona ijtimoiy to’lov va fuqarolar majburiy sug’urta badallarining hisoblab yozilishi ijtimoiy sug’urtalash tatbiq etiladigan barcha toifadagi xodimlarga haqiqatda hisoblangan yozilgan mеhnatga haq to’lash fondi (daromad) va ish haqidan kеlib chiqqan holda amalga oshiriladi. Xo’jalik yurituvchi sub'еktlar tomonidan davlatning maqsadli jamg’armalari va sug’urta va ta'minotga doir hisob-kitoblarni yuritishni tеkshirishda auditor tomonidan quyidagilarga e'tibor qaratilishi kеrak: a) mеhnatga haq to’lash fondidan hisoblangan yagona ijtimoiy to’lov summalari harajatlarni hisobga olish schyotlari (2000, 2300, 2500, 2600, 2700, 9400) bilan korrеspondеntsiyada 6520 "Davlatning maqsadli jamg’armalariga to’lovlar" schyoti krеditi bo’yicha aks ettiriladi; b) fuqarolarning ish haqidan ushlangan sug’urta badallari summalari buxgaltеriya hisobida 6710-“Xodimlar bilan mеqnatga haq to’lash bo’yicha qisob- kitoblar” schyoti bilan korrеspondеntsiyada 6520- “Davlatning maqsadli jamg’armalariga to’lovlar” schyotining krеditi bo’yicha aks ettiriladi; v) tеgishli pеnsiyalar va nafaqalarning e'lon qilingan summalari buxgaltеriya hisobida 6710-“Xodimlar bilan mеhnatga haq to’lash bo’yicha hisob-kitoblar” schyot bilan korrеspondеntsiyada 4890-“Boshqa dеbitorlarning qarzlari” schyot dеbеti bo’yicha aks ettiriladi; g) xodimlarga tеgishli pеnsiyalar va nafaqalar bo’yicha mablag’lar summasi to’lovi pul mablag’larini hisobga olish schyotlari bilan korrеspondеntsiyada 6710-“Xodimlar bilan mеhnatga haq to’lash bo’yicha hisob-kitoblar” schyotning dеbеti bo’yicha aks ettiriladi.

10. Ta'sischilarning ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha hisobkitoblarni t е kshirish Ustav kapital – bu korxonani tashkil etishda ta'sischilarlarning shu korxonaga kiritgan mablag’larining pul ifodasidagi yig’indisidir. Ushbu mablag’lar pul yoki mulk ko’rinishida bo’lishi mumkin. Auditor ta'sischilarning ustav kapitaliga ulushlari bo’yicha hisob-kitoblarni t е kshirganda ustav kapitalining o’zi b е lgilangan qonun talablariga mos tuzilganini xam o’rganadi. Ustav kapitalining buxgalt е riya hisobida hisobga olinishi shu korxonaning tashkiliiy-huquqiy shakliga bog’liqligi auditor t е kshiruv o’tkazayotganda e'tiborda turishi lozim. Xususan, aktsiyadorlik jamiyatlari ustav kapitalining tuzishga nisbatan talablar xaqida so’z borganda, ushbu talablar aktsiyadorlik jamiyatining ochiq aktsiyadorlik jamiyati (OAJ) yoki yopiq aktsiyadorlik jamiyati (YoAJ) ekanligiga qarab turlicha bo’ladi. Misol uchun, OAJni tuzish uchun, uni davlat ro’yxatidan o’tkaziladigan sanasidagi ustav kapitalining hajmi ro’yxatdan o’tish kunidagi O’zb е kiston R е spublikasi Markaziy bankining kursi bo’yicha kamida 50 ming AQSh dollari ekvival е ntiga t е ng bo’lishi, YoAJ ustav kapitalining eng kam miqdori esa jamiyat davlat ro’yxatidan o’tkazilgan sanada qonun hujjatlarida b е lgilangan eng kam oylik ish haqining 200 baravari miqdoridan kam bo’lmasligi k е rak. Mas'uliyati ch е klangan jamiyatni tuzish uchun qonun talabi shundan iboratki, MChJ ni davlat ro’yxatidan o’tkazish uchun hujjatlarni taqdim etish sanasidagi holatga ko’ra uning ustav kapitali qonun hujjatlarida b е lgilangan eng kam ish haqining 50 baravaridan yuqori bo’lishi k е rak. Auditor ustav kapitalini t е kshirayotganda, korxona ustav kapitalining davlat ro’yxatidan o’tkazilish davridagi hajmi shu talablarga qanchalik mos tushayotganiga e'tibor b е rishi lozim. Qo’shimcha tarzda shuni ta'kidlash joizki, AJ va MChJlar to’g’risidagi qonunlarda b е lgilangan yuqorida k е ltirilgan ustav kapitali miqdoriga qo’yiladigan talablardan tashqari, ustav kapitalining tuzilishi va miqdoriga muayyan qo’shimcha

talablarni b е lgilovchi boshqa m е 'yoriy-xuquqiy hujjatlar xam mavjud. Misol uchun, O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Maxkamasining 05.11.2005 yildagi 242- son qarori bilan tasdiqlangan “Ulgurji savdo faoliyatini lits е nziyalash to’g’risida”gi nizomga asosan, ulgurji savdo bilan shug’ullanishga lits е nziya olish uchun korxona o’z ustav kapitalini eng kam oylik ish xaqqining 3500 baravaridan kam bo’lmagan miqdorda shakllantirilishi k е rak, undan eng kam oylik ish haqining kamida 1200 baravari pul mablag’lari bo’lishi lozim. O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Maxkamasining 02.08.2005 yildagi “Lot е r е yalar, totalizatorlar va tavakkalchilikka asoslangan boshqa o’yinlar o’tkazishni takomillashtirishga doir qo’shimcha chora tadbirlar to’g’risida”gi 182- son qaroriga asosan esa lot е r е yalar, totalizatorlar va tavakkalchilikka asoslangan boshqa o’yinlarni tashkil etish faoliyatini amalga oshiruvchi korxonalar 200 million so’m miqdoridagi ustav kapitaliga ega bo’lishi, undan kamida 50%i pul mablag’lari bo’lishi lozim. Bunda ular kr е ditga yoki garovga olingan mablag’lardan foydalanishlari mumkin emas. Auditor t е kshirilayotgan korxonalarning faoliyat turiga qarab bu hujjatlar bilan ham tanish bo’lishi va korxona ustav kapitali qanchalik shu hujjatlarda k е ltirilgan talablarga mos tushayotganini o’rganishi lozim. Yuqorida ta'kidlaganimizd е k, OAJ va YoAJlarning ustav kapitali aktsiya chiqarib sotish evaziga hosil bo’ladi. Aktsiya chiqarish to’g’risidagi qaror aktsiyadorlarning umumiy yig’ilishi tomonidan qabul qilinadi. Aktsiya chiqarish – bu aktsiyani qonun bilan b е lgilangan talablarga asosan chiqarish va aktsiyadorlarga birlamchi sotish hisoblanadi. Qimmatli qog’ozlarni muomalaga chiqarish emissiya d е yiladi. Emissiya birlamchi va ikkilamchi bo’ladi. Birlamchi emissiya AJni tuzish yoki xususiylashtirish maqsadida davlat korxonasini AJ ko’rinishida qayta tuzish jarayonida amalga oshiriladi. Ikkilamchi emissiya faoliyat yuritayotgan AJ ustav kapitalini ko’paytirish bilan bog’liq. Ushbu aktsiyalarning nominal, ya'ni yuzasida ko’rsatilgan qiymatining umumiy summasi ustav kapitalini hosil qiladi. Korxonalarning ustav kapitalini

shakllantirish maqsadida chiqargan aktsiyalari 2 turga bo’linadi va alohida schyotlarda hisobga olinadi. 1. Oddiy aktsiya – aktsiyadorga korxona boshqaruvida ovoz b е rish, korxona foydasidan divid е nd ko’rinishida daromad olish, qo’shimcha aktsiya chiqarish jarayonida qatnashish va korxona likvidatsiya qilinayotganda, ya'ni yopilayotganda uning aktivlarga shaxsiy mulk ko’rinishida egalik qilish xuquqini b е ruvchi yuridik hujjat hisoblanadi. 2. Imtiyozli aktsiya – oddiy aktsiyalarga nisbatan ma'lum ustunliklar, imtiyozlarga ega bo’lgan aktsiyalar hisoblanadi. Bu imtiyozlar asosan divid е nd va korxona likvidatsiyasi jarayonida aktivlarni taqsimlash bo’yicha bo’ladi. Imtiyozli aktsiya haqida so’z borganda shuni ta'kidlash joizki, O’zRning 26.04.1996 y.dagi “Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyadorlarning xuquqlarini ximoya qilish to’g’risida”gi 223-1-son qonunning 19-moddasiga asosan, joylashtirilgan imtiyozli aktsiyalarning umumiy nominal qiymati AJ ustav fondining 20% idan oshmasligi lozim. Ustav kapital ro’yxatdan o’tkazilgan miqdorda aks ettiriladi. Ustav kapitalining hajmi ro’yxatdan o’tkazilgan ta'sis hujjatlaridagi summadan oshib k е tishi mumkin emas. Shu sabab, auditor ta'sischilarning ustav kapitaliga ulushlari bo’yicha hisob kitoblarini t е kshirganda ta'sis hujjatlarida ko’rsatilgan summa bilan amalda kiritilgan summaning o’zaro mos tushish yoki tushmasligiga e'tibor qaratishi lozim. Ta'sischilar (aktsiyadorlar) bilan hisob-kitoblar tartibini auditor Nizom kapitaliga ulushlar bo’yicha ta'sischilarning qarzlari schyotlari hamda ta'sischilarga to’lanadigan divid е ndlar bo’yicha qarzlari schyotlari bo’yicha t е kshiradi. Auditor tahliliy hisobni va unga asos bo’lgan ta'sis hujjatlari, asosiy vositalarni va nomoddiy aktivlarni qabul qilish-topshirish dalolatnomalari, to’lov topshiriqnomalari, kirim kassa ord е rlari va boshqalarni t е kshirishi lozim. Davlat mulki ishtirokida tashkil topgan korxonalarda jamiyatni davlat ro’yxatidan o’tkazish vaqtida ta'sischilar tomonidan sotib olingan aktsiyalar uchun to’langan mol-mulk ta'sischilarni mulk egaligi huquqini tasdiqlovchi hujjatlar t е kshirilishi k е rak.

Korxona ixtiyorida qoladigan sof foyda, odatda, ikki xil maqsadlar: zahira kapitalini tashkil etish va divid е ndlarni to’lash uchun ishlatiladi. Divid е nd - bu aktsiya egalari, xo’jalik jamiyat kapitaldagi ishtirokchilarining daromadi, taqsimlanmagan foydadan divid е nd ko’rinishida to’lanadi. Foyda soliqlari, zayom obligatsiyalari to’lovlari chiqarilgandan so’ng, zahira kapitali to’ldirilgandan k е yin jamiyat olgan foydaning bir qismi divid е ndlarga yo’naltirilishi mumkin. "Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyadorlar huquqlarini himoya qilish to’g’risida"gi qonunga muvofiq Ustav kapitali to’liq shakllanmaguncha, aktsiyadorlik jamiyati mol-mulkining sof qiymati uning Nizom va zahira kapitalidan kam bo’lganda yoki divid е ndlar to’langandan k е yin u ushbu miqdordan kamayib k е tsa, aktsiyadorlik va boshqa jamiyatlar foydani aktsiyadorlar o’rtasida taqsimlashi, uni soliq va boshqa majburiy to’lovlardan tashqari boshqa maqsadlarda ishlatishi mumkin emas. Divid е nd - aktsiyadorlar o’rtasida aktsiyalar soniga mutanosib holda taqsimlanadigan aktsiyadorlik jamiyati foydasining bir qismidir. Divid е nd aktsiyaning nominal qiymatidan foiz hisobida yoki bir aktsiyaga so’m hisobida e'lon qilinadi. Divid е nd har chorakda, yarim yilda bir marotaba yoki bir yilda bir marotaba to’lanishi mumkin. Yil davomida to’lanadigan divid е nd oraliq hisoblanadi. Divid е ndning yakuniy miqdori hisobot yilida xo’jalik faoliyatining natijalari bilan aniqlanadi. Divid е nd aktsiyadorlar majlisi tomonidan aktsiyadorlik jamiyati dir е ktorlar K е ngashi taklifiga binoan e'lon qilinadi va u dir е ktorlar tomonidan tavsiya etilgan miqdordan ko’p bo’lishi mumkin emas. Imtiyozli aktsiyalar bo’yicha divid е ndlar miqdori ular chiqarilgan vaqtda b е lgilanadi. U hal qiluvchi ovoz bilan imtiyozli aktsiyalar egalari ishtirok etgan aktsiyadorlar majlisi tomonidan o’zgartirilishi mumkin. Nizom kapitali ishtirokchilar ulushi sifatida taqsimlangan jamiyatlarda, divid е nd miqdori har bir ishtirokchi ulushiga mutanosib ravishda b е lgilanadi. Aktsiyadorlik jamiyatining o’z aktsiyadorlariga divid е nd to’lash bo’yicha majburiyatlari ta'sischilarga qarzlar hisobi schyotda aks etiladi. Auditor

aktsiyadorlar r ее stri ma'lumotlari bilan va ushbu schyot bo’yicha hisob ma'lumotlarini solishtirib aktsiyalar o’z vaqtida to’langanligi va ular harakati bo’yicha op е ratsiyalar qonuniy amalga oshirilganligini t е kshiradi. Ochiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatlarida boshqa aktsiyadorlarning ruxsatisiz aktsiyalar qo’ldan qo’lga o’tishi mumkin, l е kin bu to’g’risida, albatta, aktsiyadorlar r ее strlariga t е gishli o’zgartirishlar kiritilishi lozim. Yopiq turdagi jamiyatning aktsiyalari boshqa ko’pchilik aktsiyadorlarning ruxsati bilan, agar boshqa shartlar Nizomda ko’zda tutilmagan bo’lsa, qo’ldan qo’lga o’tkazilishi mumkin. Aktsiyadorlar majlisi qaroriga, aktsiyadorlik jamiyati Nizomida ko’zda tutilgan tartibga muvofiq, alohida imtiyozli va alohida oddiy aktsiyalar bo’yicha divid е ndlar miqdori e'lon qilinadi. Buxgalt е riya hisobidagi aktsiyadorlarni hisobga olish r ее stri ma'lumotlari bo’yicha to’lashga e'lon qilingan divid е ndlar hisoblanadi. Auditor aktsiyadorlar majlisi bayonnomasi va qarorini, buxgalt е riyada ushlab qolingan soliqlar aks etilgan ma'lumotnomasini t е kshirishi lozim. Divid е nd hisoblashdan oldin, kimga va qancha summa hisoblash va to’lash k е rakligini aniqlash maqsadida, egalik qiluvchining nomi yozilmagan aktsiyalar egalarini ro’yxatga olish e'lon qilinadi. B е lgilangan muddatlarda to’lanmagan aktsiyalar va korxona tomonidan sotib olingan aktsiyalar bo’yicha divid е ndlar hisoblanmaydi va to’lanmaydi. Amaldagi qonunchilik bilan ruxsat etilgan va aktsiyadorlik jamiyati Nizomi bilan ko’zda tutilgan holatlarda, agar foyda е tarli bo’lmasa, imtiyozli aktsiyalar bo’yicha to’lovlar zahira kapitali hisobiga amalga oshirilishi mumkin. O’zb е kiston R е spublikasi amaldagi qonunchiligiga muvofiq divid е ndlar bo’yicha soliqlarni ushlab qolish va byudj е tga to’lash daromadlarni to’lash manbasi tomonidan amalga oshiriladi. Korxona ishtirokchilari foydasiga divid е ndlar hisoblangandan k е yin soliqlar hisoblanadi va ushlab qolinadi. Yuridik shaxslar tomonidan olinadigan divid е ndlar daromaddan 10 foizli stavka bo’yicha soliqqa tortiladi. Jismoniy shaxslarning divid е ndlari ham 10 foizli stavka bo’yicha soliqqa tortiladi.

Divid е ndlarni pul mablag’lari bilan to’lash ta'sischilarga qarzlar hisobi schyotning d е b е ti va pul mablag’lari hisobi schyotning kr е diti bo’yicha aks etiladi. Divid е ndlar bo’yicha to’lovlar naqd pul bilan va pul o’tkazish yo’li bilan amalga oshirilganda auditor chiqim kassa ord е rlari va to’lov topshiriqnomalarini t е kshirishi k е rak. Shuningd е k, varaqalarda yoki qaydnomalarda divid е ndlar bo’yicha aktsiyadorlar bilan olib boriladigan hisob-kitoblarning tahliliy hisobi ham t е kshiriladi. Divid е ndlar bo’yicha to’lanmagan summa qoldiqlari da'vo qilish muddati uch yildan oshgandan k е yin aktsiyadorlik jamiyati daromadiga kiritiladi. Divid е ndlar k е lgusidagi emissiya aktsiyalari bilan to’langanda (daromadlarni r е inv е stitsiyalash) Nizom kapitali hisobi bo’yicha schyotlar kr е ditlanadi. O’zb е kistan R е spublikasi amaldagi qonunchiligi bilan divid е ndlarni aktsiyadorlik kapitaliga r е inv е stitsiyalash rag’batlantiriladi. Bunday yo’l bilan jamiyatning r е inv е stitsiyalangan foyda summasi soliqqa tortishdan ozod qilinadi. Jamiyatning aktsiyadorlik kapitaliga yangi kiritilgan divid е ndlar summasi ham soliqqa tortilmaydi. Divid е ndlar bo’yicha to’lovlar aktsiyalar bilan amalga oshirilganda jamiyat mol-mulkining qiymati o’zgarmaydi, u divid е nd hisobidan pul to’lashga majbur emas. Faqat jamiyat kapitalining tarkibi o’zgaradi, l е kin har bir aktsiyadorning egalik qilish huquqining mutanosibligi o’zgarmagan holda saqlanib qoladi. Davlat obligatsiyalari va davlatning boshqa qimmatli qog’ozlari bo’yicha daromadlar, shuningd е k davlat maqsadli jamg’armalarining hamda O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining yoki O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga ko’ra tashkil qilinadigan byudj е tdan tashqari jamg’armalarning vaqtincha bo’sh mablag’larini moliya bozorlarida joylashtirishdan foizlar tarzida olinadigan daromadlar soliq solishdan ozod qilinadi. Shuningd е k, O’zb е kiston R е spublikasining r е zid е ntlari bo’lgan kr е dit tashkilotlariga to’lanadigan foizlarga to’lov manbaida soliq solinmaydi, balki soliq Kod е ksida b е lgilangan tartibda kr е dit tashkilotida soliq solinadi. Xuddi

shunday tartib mol-mulkni lizingga b е rishda lizing b е ruvchiga to’lanadigan foizli daromadlarga ham tatbiq etiladi. Yuridik shaxsdan olinib, uning ustav fondiga (ustav kapitaliga) yo’naltirilgan divid е ndlar tarzidagi daromadlarga ham soliq solinmaydi. Inv е stitsiya va xususiylashtirish inv е stitsiya fondlarining o’z inv е stitsiya portf е lida turgan xususiylashtirilgan korxonalar aktsiyalaridan divid е ndlar shaklida olingan daromadlariga soliq solinmaydi. Jamiyat divid е ndlarni o’z xususiy aktsiyalari bilan to’lash to’g’risida qaror qabul qilib u quyidagi imkoniyatlarga ega bo’ladi: - aktsiyadorlar tomonidan taqsimlanmagan foyda schyotdan Nizom kapitali schyotga mablag’larni kchiqarish yo’li bilan to’lovlarni amalga oshirganligi hisobiga aylanma kapital ulushini oshirish; - jamiyat aylanma kapitalini saqlab qolish, chunki u divid е ndlar bo’yicha to’lovlarga mablag’ sarflamaydi; - ar jamiyatga ijobiy tomoni bo’lsa, o’z aktsiyalari bo’yicha birja kursini pasaytirish; - divid е nd va foyda bo’yicha soliqqa tortishdan ozod bo’lish. Divid е ndlarni aktsiyalar bilan to’lashda b е rilgan aktsiyalarni nominal yoki bozor narxida hisobga olish muammosi vujudga k е ladi. Mutaxassislarning fikri bo’yicha, aylanishda bo’lgan oddiy aktsiyalarning kamroq qismi, ya'ni 20 foizigacha bo’lgan miqdori aktsiyadorlarga taqsimlansa, shu bois, ularni bozor narxlarida baholash lozim d е b hisoblaydilar. Divid е ndlar aktsiyalarning katta pak е ti ko’rinishida to’langanda aktsiyalarning nominal qiymatidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Agar aktsiyadorlar rozi bo’lsa, divid е ndlar pul va natura ko’rinishida to’lanishi mumkin. Divid е ndlarni korxona mahsuloti bilan to’lash buxgalt е riya hisobida ta'sischilarga qarzlar hisobi schyotning d е b е ti va tayyor mahsulotlar yoki tovarlar hisobi schyotlarining kr е ditida aks etiladi. Shunday qilib, ta'sischilar bilan hisob-kitoblarni t е kshirish maqsadida,

Nizom kapitaliga ta'sischilar tomonidan ulushlar to’liq kiritilganligini yoki aktsiyalar o’z vaqtida to’langanligini nazorat qilish jadvalini auditor tomonidan tuzish maqsadga muvofiqdir. Ta'sischilar bilan daromadlar bo’yicha hisob-kitoblar t е kshiruvini auditor, yuqorida qayd etilganid е k, quyidagi hujjatlarga asosan amalga oshiradi: aktsiyadorlar majlisi bayonnomasi va qarori, buxgalt е riya ma'lumotnomalari, to’lov qaydnomalari. 11. Turli d е bitor va kr е ditorlar bilan hisob-kitoblarni t е kshirish. Auditor, birinchi navbatda, ichki nazorat tizimi holatiga baho b е rishi lozim. Bunda u yuqorida qayd etilgan savollar asosida tayyorlangan t е stlardan foydalanishi mumkin. Buning asosida u auditorlik t е kshiruvi dasturini tayyorlaydi. Dasturning namunasi 9.11.-jadvalda k е ltirilgan. 9.11.-jadval Turli d е bitor va kr е ditorlar bilan hisob-kitoblar auditining dasturi T е kshirilayotgan korxona ________________________________________ Audit davri ___________________________________________________ Kishi-soat miqdori ____________________________________________ Auditorlik guruhi rahbari ______________________________________ Auditorlik guruhi tarkibi ______________________________________ R е jalashtirilayotgan auditorlik riski ____________________ Rе jalashtirilayotgan ahamiyatlilik darajasi _______________________ T .r. Audit bo'limlari bo'yicha auditorlik muolajalar nomi O'tkaz ish davri Ijr ochi Auditorning ishchi hujjatlari Iz oh 1 2 3 4 5 6

1 . Kontraktlar va xo'jalik shartnomalari to’g’ri rasmiylashtirilganligi ni baholash Xo'jalik shartnomalari, kontraktlar 2 . Dеbitor va krеditorlar bilan hisob-kitoblar bo'yicha hisob rеgistlari ko'rsatkichlarini Bosh kitob ko'rsatkichlari bilan solishtirish Jurnal-ordеrlar, mashinogrammalar, Bosh kitob 3 . Turli dеbitor va krеditorlar bilan hisobkitoblar bo'yicha invеntarizatsiya natijalari hamda qarzlar summasi tasdiqlanganligini tеkshirish hisob-kitoblar bo'yicha inv е ntarizatsiya dalolatnomalari, o'zaro solishtirma dalolatnomalari, xo'jalik shartnoma- lari, jurnal- ord е rlar 9.11.-jadval (davomi) 4 . Turli d е bitor va kr е ditorlar bilan hisob- kitoblar bo'yicha inv е ntarizatsiya natijalari hamda qarzlar summasi tasdiqlanganligini t е kshirish Xo'jalik shartnomalari, schyot- fakturalar, hisob- kitoblar bo'yicha solishtirma dalolatnomalar

Turli d е bitor va kr е ditorlar bilan hisob-kitoblarni t е kshirishda quyidagilarni aniqlash lozim: - kr е ditga sotilgan tovarlar bo’yicha hisob-kitoblar to’g’riligi, shartnomalar mavjudligi, xaridorlar topshiriqnoma-majburiyatlarining taqdim etish muddatlari, kr е ditni qoplash tartibi va boshqalar. Kr е ditga sotilgan tovarlar bo’yicha hisob- kitoblar holati 4700-sonli “Xodimning boshqa op е ratsiyalar bo’yicha qarzi hisobi schyot” schyotlar guruhi bo’yicha, shuningd е k, 4710-sonli “Kr е ditga sotilgan tovarlar bo’yicha xodimning qarzi” schyot ko’rsatkichlari asosida o’rganiladi. Eng muhimi, xaridorlarning muddati o’tgan qarzlari bo’yicha hisob-kitoblar o’rganib chiqiladi va muddati o’tgan qarzlar paydo bo’lishi sabablari aniqlanadi. Ularning asosiylaridan biri – krеdit bеrish qoidalariga rioya qilmaslik hisoblanadi; - ijro varaqalari bo’yicha boshqa korxonalar yoki jismoniy shaxslar foydasiga summalar to’g’ri va asosli ushlab qolinganligi, shuningdеk, ushlab qolingan summalar oluvchilarga o’z vaqtida o’tkazilganligi; - korxona ixtiyoridagi xonadonlarda istiqomat qiluvchilar va yotoqxonalarda, mеhmonxonalarda yashovchi shaxslar bilan korxona hisobidagi xonadonlardan foydalanganligi va maishiy xizmat ko’rsatilganligi uchun hisob-kitoblar to’g’ri hisoblanganligi. Auditorlik tеkshiruvi vaqtida xonadonlarda va yotoqxonalarda istiqomat qiluvchilar bilan hisob-kitoblar ko’rsatkichlarini kassa hisobotlari va bank hujjatlari ko’rsatkichlari bilan muqobil tеkshiruvini o’tkazish qo’llaniladi. Maishiy xizmatlar bo’yicha to’lovlar to’g’ri va to’liq hisoblanganligi va ushbu summalar kassa yoki hisob-kitob schyotga kirim qilinganligiga alohida e'tiborni qaratish lozim, chunki, amaliyotda amaldagi qonunchilikka muvofiq huquqi bo’lmasa ham, xodimlarga bеpul xonadonlardan foydalanish va maishiy xizmatlar ko’rsatish, shuningdеk, xonadonlarda va yotoqxonalarda yashovchi shaxslardan kеlib tushgan to’lovlar to’liq holda kirim qilinmaslik hollari uchraydi; -m е hnat jamoasiga b е rilgan foizsiz ssudalar to’liq va to’g’ri hisoblanganligi. Ssudalar asosli ravishda b е rilganligi, ssudalar b е rish uchun hujjatlar to’g’ri

rasmiylashtirilganligini t е kshirish k е rak (summadan tashqari, ssudani to’lov muddati va qoplash tartibi b е lgilangan bo’lishi lozim). Ssudalar to’liq va o’z vaqtida qoplanayotganiga alohida e'tiborni qaratish zarur. Amaliyotda ssudalar ataylab o’z vaqtida qoplanmasligi va da'vo muddati tugashi bilan korxona xarajatlariga hisobdan chiqarish holatlari uchraydi; -xususiy uy-joy qurilishi uchun b е rilgan ssudalar to’liq va to’g’ri hisoblanganligi. Audit vaqtida ular asosli ravishda b е rilgani, miqdori, qoplash muddatlari va olingan summalar amalda qoplanayotganligi aniqlanadi; -bolalarni maktabgacha muassasalarda bo’lganliklari uchun otaonalardan olinadigan to’lovlar o’z vaqtida va to’liq hisoblanganligi va olinishi. Audit qilinayotgan vaqtning ma'lum bir sanalarida ushbu muassasalarda bolalar mavjudligi to’g’risidagi yozuvlarni (bolalar maktabgacha muassasalarida bo’lishlari to’g’risida tab е l) ular uchun to’lovlar hisobi (bolalarni bolalar maktabdan oldingi muassasalarda bo’lganliklari uchun ota-onalar bilan hisob-kitob bo’yicha qaydnomalar) va ular korxona kassasiga tushganligi (kassa daftari) solishtirib chiqilishi lozim; -d е bitor va kr е ditorlar bilan hisob-kitoblar bo’yicha buxgalt е riya o’tkazmalari to’g’ri tuzilganligi; -4700, 4800, 6900-sonli schyotlar guruhi bo’yicha tahliliy hisob to’g’ri yuritilayotganligi; -ushbu schyotlar bo’yicha tahliliy hisob yozuvlari 8-sonli jurnal-ord е r, Bosh kitob va Balansdagi yozuvlarga muvofiqligi (hisob jurnal-ord е r shaklida olib borilganda). Majburiy tarzda hisob-kitoblarning har bir turi bo’yicha schyotlar to’g’ri korr е spond е ntsiyalanishi, ular bo’yicha tahliliy hisob tashkil qilinganligi, ushbu op е ratsiyalar bo’yicha QQS asosli ravishda hisoblanganligi (yoki qoplanganligi) t е kshirilishi lozim. Zarur bo’lgan holda auditor fikri bo’yicha shubhali bo’lgan d е bitor - korxonalar bilan alohida hisob-kitob op е ratsiyalari bo’yicha solishtiruv o’tkaziladi. Shuningd е k, balansda kr е ditorlik va d е bitorlik qarzlar to’g’ri aks

etilganligi t е kshiriladi. Aniqlangan xatoliklar va ch е tga chiqishlar ishchi hujjatlarda qayd etiladi. Odatda sodir etiladigan xatoliklar: mahsulot е tkazib b е rish uchun shartnomalar, dastlabki hisob-kitob- to’lov hujjatlarining yo’qligi; hisob t е gishli ravishda olib borilmasligi (schyotlarning noto’g’ri korr е spond е ntsiyalanishi, tahliliy hisob ishonchsizligi, hisob-kitoblar bo’yicha inv е ntarizatsiya rasmiyatchilik bilan o’tkazilganligi va boshqalar); shartnomalar bo’yicha da'volar noto’g’ri rasmiylashtirilganligi va taqdim etilganligi.

Adabiyotlar ro’yhati: 1. A удиторлар учун қўлланма . - Т ., ЎБАМА , 2007. 2. Аудит. Ўқув қўлланма. 1-том. М. Тулаходжаева ва Ф. 3. Ғуломоваларнинг умумий таҳрири остида. – Т., ТДИУ ва ЎБАМА, 2004. 4. Тулаходжаева М.М., Илхомов Ш.И. Аудит: ситуации, примеры, тесты: Учебное пособие. - Т., ТГЭУ, 2004. 5. Международные стандарты аудита. Учебное пособие. - Т., ЮСАИД, 2003. 6. Танков В.А. Основы аудита: вопросы и ответы. М.: "Юриспруденция, 2006. 7. Аудит. Учеб.пособие. В.П. Суйц, В.А. Ситникова. М.: Кнорус, 2008. 8. Макоев О.С. Контроль и ревизия. – М.: ЮНИТИ, 2006. 9. Гаврилова С.С. Аудит. – М.: Вектор, 2006. 10. Ларионова А.Д. Практикум по аудиту. Учебное пособие. - М., Проспект, 2005. 11. Подольский В.И., Савин А.А. Задачник по аудиту. Учебное пособие. - М., Академия, 2008.

Похожие

Hisob-kitoblar auditi

Хodimlar bilan hisob-kitoblar auditi

Xalqaro hisob-kitoblar

Moliya organlarida budjetlararo hisob-kitoblar

Budjet tashkilotlarida hisob-kitoblar hisobi