Xalqaro hisob-kitoblar - Экономика - Рефераты

Xalqaro hisob-kitoblar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

220 KB

Xalqaro hisob-kitoblar Reja: 1. Xalqaro hisob-kitoblar tushunchasi va ularning turkumlanishi 2. Tashqi iqtisodiy faoliyatda inkassodan foydalanishning o`ziga xos xususiyatlari 3. Eksport-import operatsiyalarida inkassodan foydalanish yo`nalishlari 4. Tashqi iqtisodiy faoliyatda inkassodan foydalanish m exanizmi 5. O`zbekiston respublikasida inkassodan foydalanish mexanizmini takomillashtirish yo`llari

1. XALQARO HISOB-KITOBLAR TUSHUNCHASI VA ULARNING TURKUMLANISHI Xalqaro hisob-kitoblar deganda, turli mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalar natijasida yuzaga keladigan pullik talablar va majburiyatlar yuzasidan to’lovlami amalga oshirish tizimi tushuniladi. Xalqaro hisob-kitoblarning turli shakllari mamlakatlarning yuridikva jismoniy shaxslari tomonidan keng qo’llaniladi. Tovarlar ishlab chiqarish va ularni sotish jarayonlarining baynalmilallashuvi, xalqaro hisob-kitoblarning mazmunida yangi o’zgarishlar paydo bo’lishiga olib keldi. Xalqaro hisob- kitoblar keng kamrovli bo’lib, u eksport-import operatsiyalari, tijorat tusiga ega bo’lmagan to’lovlar - sayyohlik, sport, fukarolar tomonidan xorijiy davlatlarga pul o’tkazishlar, xorijiy davlatlarda diplomatik va savdo vakolatxonalarini ochish, uzga davlatlar hududida harbiy qismlarni saqlash hamda kapitallar va kreditlarning harakati bo’yicha amalga oshiriladigan hisob- kitoblarni o’z ichiga oladi. Har kuni jahon valyuta bozorlarida 1 trln. AQSH dollari miqdorida xalqaro hisob- kitoblar amalga oshiriladi. Shuni 40 foizi AQSH dollarida amalga oshiriladi. Dunyo bo’yicha jami konvertsion operatsiyalarning 90 foizi 5 ta valyutada amalga oshiriladi. Jumladan: 1. AQSH dollari (USD). - 40% 2. evro (EURO) - 30% 3. Yaponiya ienasi (JPY). - 15% 4. Angliya funt-sterlingi (GBP). - 8-10% 5. Shveytsariya franki (SNF). -1-2%. Xalqaro hisob-kitoblar 2 guruhga bo’linadi: hujjatlashtiriladigan; hujjatlashtirilmaydigan to’lovlar. Hujjatlashtiriladigan to’lovlarga: 1. Hujjatlashtirilgan akkreditiv; 2. Inkasso bilan amalga oshiriladigan hamma to’lovlar kiradi. Hujjatlashtirilmaydigan to’lovlarga: 1. To’lov topshiriqnomasi; 2. Cheklar; 3. SVIFT (SWIFT) kiradi. Hujjatlashtirilmaydigan to’lovlami turkumlashda mezon shartlarini to’lov shartlari utaydi. Agar, har qanday hisob-kitob quyidagi 3 to’lov asosida amalga oshirilsa, bu hujjatlashtirilmaydigan hisob-kitob bo’lib hisoblanadi: l.Oldindanto’lash; 2.Tovami olgandan so’ng to’lash; 3.Ochiq hisobvaraqlar bo’yicha hisob-kitoblar. Xalqaro hisob-kitoblarning asosiy shakli sifatida quyidagilami ko’rsatish mumkin: 1. To’lov topshiriqnomalari; 2. Cheklar; 3. Hujjatlashtiriladigan akkreditiv; 4. Inkasso. SVIFT (SWIFT) - bu ma'lumotlarni uzatish va operatsiyalarni amalga oshirish

tizimi bo’lgani uchun, uni hisob-kitoblaming mustaqil shakli sifatida hisobga olish maqsadga muvofiq emas. MDH davlatlarida valyutalar kotirovka qilinadigan doimiy valyuta birjalarining mavjud emasligi, ushbu davlatlarning valyutalaridan davlatlararo hisob- kitoblarda foydalanishga tuskinlik qiladi. Erkin almashinadigan valyutalar (EAV) bilan hisob-kitob qilishga asoslangan tizim eng qulay tizim hisoblanadi. Lekin, EAVning etishmasligi sababli, bu tizimdan to’liq foydalanishning imkoni yuk edi. MDH davlatlari o’rtasidagi hisob-kitoblar muammosini hal qilish uchun, 1994 yilda Minskda Davlatlararo bank tashkil etildi. Bu bank kliring markazi vazifasini utashi kerak edi. Lekin, Markaziy banklarning faoliyatida muvofiqlik bo’lmaganligi tufayli, ushbu bank xakkoniy faoliyat ko’rsatmayapti. Xalqaro hisob-kitoblarda qatnashuvchi sub'ektlar bo’lib , hukumatlar, davlat organlari, Markaziy banklar, tijorat banklari, maxsus moliya-kredit institutlari (Pensiya fondlari, sug’urta kompaniyalari, kredit ittifoqlari, lombardlar va h.k.), korporatsiyalar, xalqaro va hududiy moliya-kredit tashkilotlari (XVF, JTTB, ETTB, ORB va h.k.) hisoblanadi. Xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish bo’yicha, birinchi o’rinni tijorat banklari egallaydi. Sababi shundaki, xalqaro operatsiyalarning asosiy qismi - tashqi savdo operatsiyalari va kapitallar hamda kreditlaming harakati bo’yicha amalga oshiriladigan hisob-kitoblarga to’g’ri keladi. Ushbu hisob-kitoblarda ishtirok etuvchi tijorat tuzilmalarining milliy va chet el valyutalaridagi joriy hamda depozit hisob-rakamlari, tijorat banklarida joylashgan. Markaziy banklar esa, tijorat tuzilmalariga kredit-hisob-kitob xizmatlarini ko’rsatish huquqiga ega emas. Demak, tijorat banklari orqali tijorat tusidagi operatsiyalarning asosiy qismi amalga oshiriladi. Tijorat banklarining xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirishdagi mavqei, ularning moliyaviy jihatdan mustahkamligiga, elektron aloqa tizimlari bilan yaxshi jixozlanganligiga, obro’siga, rivojlangan, keng tarmoqli xorijiy flliallar va bo’linmalari, ko’p sonli vakillik hisob-rakamlariga ega ekanligiga bog’liq. Tijorat banklarining xorijiy bank va korporatsiyalar bilan amalga oshiradigan har qanday operatsiyalari talab va majburiyatlar orqali o’tadi. Masalan, O’zbekiston Respublikasidagi tijorat bankining mijozi Avstriyaga paxta tolasini eksport qildi, deylik. Bunda import qiluvchi o’z bankiga, ya'ni Avstriyadagi tijorat bankiga junatilgan tovarlar summasini to’lash to’g’risida ko’rsatma beradi. Avstriya banki to’lov summasini o’zidagi O’zbekiston bankining vakillik hisob- rakamiga o’tkazadi. Ushbu vakillik hisob- rakami,O’zbekiston tijorat banki uchun «Nostro» deb ataladi, Avstriya tijorat banki uchun «Vostro» deb ataladi. Har qanday tijorat banki har bir valyuta turi uchun bittadan vakillik hisob-rakami ochadi. Odatda, ushbu hisob-rakamlari, xalqaro hisob-kitoblarda keng qo’llanuvchi erkin almashinadigan valyutalarda ochiladi. Hozirgi kunda xalqaro hisob- kitoblarda eng keng qo’llanuvchi beshta davlatning milliy valyutasini ko’rsatish mumkin(5- jadval). Valyuta kursining doimo tebranib turishi sababli, tijorat banklari ularni diversiflkatsiya qilib turadi. Valyuta kurslarini diversiflkatsiya qilish deganda, zahiralar tarkibidagi nobarqaror valyutani sotish va ularning o’rniga barqaror

valyutalarni sotib olish tushuniladi. Hozirgi kunda diversiflkatsiya, asosan, uchta valyuta - evro, Yaponiyaning ieni va Shveytsariyaning franki hisobidan amalga oshirilmoqda. 5 - j a d v a l Xalqaro hisob-kitoblarda qo’llaniluvchi asosiy valyutalar (tartib raqami valyutalarning xalqaro hisob-kitoblardagi salmogiga qarab belgilangan) № Valyutalarning turi Xalqaro savdo bo’yicha hisob- kitoblarda salmogi, foizda Valyutalarning xalqaro miqyosda tan olingan belgilanishi Valyutalarga nisbatan qo’llaniluvchi koeffitsientlar 1 AQSH dollari 40 USD 1 2 Evro 30 EURO 100 3 Yaponiya ienasi 15 JPY 100 4 Buyuk Britaniya funt sterlingi 8-11 GVR 1 Xalqaro hisob-kitob shakllaridan mamlakat hududida foydalanish tartibini, odatda, Markaziy bank belgilaydi. Masalan, cheklarni amal qilish muddatini belgilash, chet el valyutasidagi bank pozitsiyasiga nisbatan limitlar o’rnatish tartibi Markaziy bank tomonidan belgilanadi. 1976 - 1978 yillarda Yamaykaning Kingiston shaxrida to’rtinchi jahon valyuta tizimi yuzaga keldi. Ushbu davlatlararo kelishuvning muhim natijalaridan biri - oltindan bevosita va to’g’ridan-to’g’ri xalqaro hisob-kitoblarda ishlatish ta’qiqlandi. Ya'ni, oltin quymalar va oltindan yasalgan buyumlar bilan davlatlararo to’lovni amalga oshirishga chek qo’yildi. Hozirgi kunda davlatlar o’z oltinlarini jahon oltin bozorlarida sotib, undan tushgan valyuta mablag’lari hisobidan xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshiradilar. Jahon oltin bozorlarida sotiladigan oltinlarning 50 foizdan ortiqrogi London va Tsyurix bozorlarida sotiladi. London oltin bozorlarida beshta bank har kuni ikki marta auktsion o’tkazadi. Ushbu auktsionlarda oltining bozor bahosi aniqlanadi. Tashqi iqtisodiy bitimlarning, shu jumladan, tashqi savdo bitimlarining amalga oshishi, ya'ni ularni o’z vaqtida va kam xarajat sarflagan holda amalga oshirish shartnomalari moliyaviy va to’lov shartlariga bog’liq. Shu sababli, tashqi savdo munosabatlarida ishtirok etuvchi sub'ektlar, shartnomani imzolash paytida, uning barcha jihatlarini puxta kelishib oladilar. Bunda, odatda, eksport qiluvchi va import qiluvchi manfaatlarining qarama-qarshiligi yuz beradi. Masalan, eksport qiluvchi to’lov summasining ma'lum qismini oldindan tulab qo’yil ishini, ko’pchilik hollarda talab qiladi. Ushbu to’lov summasining miqdorini aniqlashda qarama-qarshilik yuzaga keladi. Eksport qiluvchi imkoniyat darajasida ko’proq summani oldindan to’lashni talab qiladi, import qiluvchi esa, iloji boricha, kamroq summani oldindan to’lash ga harakat qiladi,

chunki bu summa ma'lum vaqt import qiluvchining xo’jalik aylanmasidan chiqib ketadi. Yoki hisob-kitob shakllarini tanlash masalasini olaylik. Eksport qiluvchi imkon qadar to’lov kafolatlanadigan hisob-kitob shaklini tanlashni taklif qiladi. Masalan, hujjatlashtirilgan akkreditiv ana shunday hisob-kitob shakli. Import qiluvchi uchun esa, bu shakldan foydalanish makbul emas. Chunki, bunda import qiluvchining chikimi ko’p ayadi. Masalan, hozirgi kunda G’arbiy Yevropa mamlakatlarining tijorat banklari hujjatlashtirilgan akkreditiv xizmati ko’rsatganligi uchun 3-5 foiz miqdorida xizmat haki oladi. Tashqi savdo shartnomasining quyidagi to’rt moliya- to’lov shartini ajratib ko’rsatish mumkin: 1. Baho valyutasi; 2. To’lov valyutasi; 3. To’lov sharti; 4. Hisob-kitob shakli. Baho valyutasi - bu tovarning bahosi ulchanadigan valyuta. Ushbu valyutani tanlashda tovarning turi, hukumatlararo shartnomalarning shartlari, va ayniqsa, valyutaning barqarorligi hisobga olinadi. Shartnomada ko’rsatilgan baho tarkibiga tovarlarni ishlab chiqarish, uni yuklash, import qiluvchi mamlakat portiga tushirish, omborxonalarga joylashtirish, import qiluvchiga uni yetkazib berish xarajatlari kiradi. Tovarlar bahosini shartnomada belgilashning 5 asosiy usuli mavjud: 1. Qat ’ iy belgilangan baholarni o ’ rnatish . Ushbu baho shartnoma imzolanayotgan vaqtda urnatiladi va shartnoma ijro etilishi mobaynida o ’ zgarmasdan koladi . 2. Tovarlar bahosini, shartnoma imzolanayotgan paytda yuzaga kelgan bozor bahosida hisobga olish. Agar xom-ashyo eksport qilinayotgan bo’lsa, ularning biron-bir tovar birjasida (London yoki Nyu-York tovar birjalari va h.k.) xorijiy bahosi asosida shartnoma ijro etiladi. 3. Baho qat’iy belgilab qo’yilishi. Ammo, shartnoma imzolanayotgan paytda tovarlaming bahosi keskin o’zgarsa, belgilangan baho o’zgartiriladi. 4. Tovarlar bahosi katiy belgilab qo’yiladi, ammo xarajatlar tarkibida o’zgarish bo’lgan taqdirda belgilangan baho o’zgartiriladi. Bu usul, ko’pchilik xoUarda, asbob-uskunalarni sotishda qo’llaniladi. 5. Aralash shakl. Tovarlaming ma'lum qismi qat’iy belgilangan baholarda, ma'lum qismi o`zgartiriladigan baholarda sotiladi. To’lov valyutasi - bu haqiqatda import qiluvchining majburiyati to’lanadigan valyuta. Agar, to’lov valyutasi nobarqaror valyuta bo’lsa, unda shartnomada tovarlaming bahosi barqaror valyutada ulchanadi. To’lov shartlari - bu to’lov naqd valyutalarda yoki naqdsiz shaklda, ochiq hisob- rakamlari orqali, kredit shaklida yoki veksellar orqali amalga oshirilishi mumkinligini kelishiyu olishdir. 2. TASHQI IQTISODIY FAOLIYATDA INKASSODAN FOYDALANISHNING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI Hujjatlashtirilgan inkasso ikki bank-vakillik vositachiligida amalga oshiriladi: inkasso qiluvchi, eksport qiluvchi banki va to’lovchi bank. Banklar inkasso

amaliyotlarida eksport qiluvchi va import qiluvchi o’rtasida ishonch vositachilar bo’lib xizmat qiladi. Ularning majburiyatlari hujjatlarni to’lovga yoki aktseptga qarshi yuborish, qabul qilish va topshirish bilan chegaralanadi. Hujjatlashtirilgan akkreditivdan farqli o’laroq, inkassoda banklar xaridor tulaolmaganligi yoki uning hisob-kitoblarini bajarmaganligi uchun mas'ul emasdir. Shu bilan birgalikda, banklar o’z xodimlarining suiiste'molligini hisobga olmaganda, xabarlaming ob'ektiv sabablariga ko’ra, ushlanib qolishi, yoki yo’qolishiga ham javob bermaydi. Inkasso - bu banklar tomonidan olingan yo’riqnoma-lar asosida moliyaviy yoki tijorat hujjatlari bilan birgalikda quyidagi operatsiyalarni bajarish maqsadidagi amaliyotdir: 1) to’lov (aktsept) olish yoki, 2) tijorat hujjatlarni to’lovga (aktsept) qarshi yoki boshqa shartlarda berish. Shunday qilib, inkassoda qo’llaniladigan to’lov shartlari quyidagilardir: 1) hujjatlarni to’lovga qarshi berish; 2) hujjatlarni aktseptga qarshi berish; 3) vekselga qarshi hujjatlar, yoki majburiyatlarga qarshi hujjatlar. Birinchi holatda, muddatiga tegishli bo’lgan to’lov shartlarida taqdim qilinganda yoki o’rnat ilgan muddatda yoki belgilangan kundan kechikmasdan ko’rsatilishi mumkin. Ikkinchi holatda, eksport qiluvchi to’lov uchun import qiluvchiga uzoq muddat berishi mumkin va import qiluvchi eksport qiluvchi tomonidan unga qo’yilgan o’tkazma vekselni aktseptlashga qarshi hujjatlarni olishi mumkin. Uchinchi holatga kelganda, import qiluvchi hujjatlarni inkasso qiluvchi bank vositasida, unga aniq bir muddatga yoki belgilangan davrga to’lovni yozma majburiyat bilan berish orqali hujjatlarni oladi. Moliyaviy hujjatlar termini o’z ichiga to’lovni olishda ishlatiladigan o’tkazma veksellarni, oddiy veksellarni, cheklarni, to’lov raspiskalarni yoki shunga o’xshash hujjatlarni oladi. Tijorat hujjatlari deyilganda esa,hisobvaraqlar, tovar junatish hujjatlari yoki moliyaviy hujjat bo’lib hisoblanmagan boshqa hujjatlar tushuniladi. Inkasso ikkiga bo’linadi: sof inkasso (faqat moliyaviy hujjatlar bo’lsa) va hujjatlashtirilgan inkasso (tijorat hujjatlari bilan birga bo’lgan moliyaviy hujjatlar inkassosi). Ishtirok etuvchi tomonlar: 1) o ` z bankiga inkasso bo ’ yicha amaliyotni topshiruvchi mijoz ( doveritel – ishonchnoma egasi ); 2) bank-remitent - ishonchnoma egasi inkasso bo’yicha amaliyotni topshirgan bank; 3) inkasso banki - inkasso topshiriqnomasini bajarishda ishtirok etuvchi remitent-bank bo’lmagan, boshqa bank; 4) taqdim qiluvchi bank- to’lovchiga topshiruvchi inkasso banki; 5) to’lovchi inkasso topshiriqnomasiga ko’ra, unga topshiriq beriladigan shaxs. Hujjatlashtirilgan inkasso shakli tanlangandan so’ng, xalqaro hisob-kitob bo’yicha eksport

qiluvchiga xaridor tomonidan tulaolmaslik yoki aktseptlanmaslik xataridan himoya qilinishini ta'minlash zarur. Agarda, sotuvchi tijorat krediti shaklida mahsulotni yuborsa, mazkur holatda unga sarf-chikimlarni aktseptlanmaslik xavf- xataridan sug’urta qilish haqida uylashi kerak. Bu bilan sotuvchi xaridor bankidan, yoki birinchi darajali bankdan xaridor tomonidan aktseptlangan sarf-chikim taqdimi bo’yicha to’lov kafolatlashini surashi lozim. Hujjatlarni rasmiylashtirish davrida, sotuvchi hujjatlashtirilgan inkassoning quyidagi elementlarini hisobga olishi lozim. - yuk yuborish hisobvaragi xaridor mahsulotiga rasmiylashtiriladi; - mahsulot huquqiy hisobvaragi egasi nomiga yuboriladi; - xaridor sarf-chikim aktsepti yoki hisobvaragi to’lovidan so’ng mahsulotni oladi. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan hujjatlarning rasmiylashtirish tamoyillarining buzilishi, xalqaro hisob-kitoblarda muammolarni keltirib chiqaradi. To`gri rasmiylashtirilgan inkasso topshiriqnomasi, turli xil kelishmovchiliklarning oldini oladi, sababi- hujjatlarning shartnoma shartlari bilan to’g’ri kelmasligi mijozning sarf-chikim aktseptidan, yoki to’lovdan voz kechishgacha olib keladi. Natijada, sotuvchi qo’shimcha xarajatlar qilish iga to’g’ri keladi. Inkasso topshiriqnomasini rasmiylashtirishda quyidagilarga e'tibor berish lozim: - inkasso olingan bank rekvizitlari, xususan, uning to’liq nomi, manzili (pochta va SVIFT), teleks, telegraf, faks rakami hamda izohlar rakami; - ishonchnoma egasining rekvizitlari - uning to’liq nomi, pochta manzili hamda zarur hisoblanganda telefon, teleks va faks rakamlari; - to’lovchi rekvizitlari - to’liq nomi, pochta manzili va yuridik manzili (u bo’yicha hujjat taqdim qilinadi); - taqdim qiluvchi bank rekvizitlari - to’liq nomi, pochta manzili; - inkasso qilinadigan valyuta qiymati; -har bir hujjat nusxalari va ilova qilinadigan hujjatlar ro’yxati; -olinadigan to’lov va aktseptning sharti va tartibi, shu bilan birga, hujjatlar berish shartlari (to’lovga va aktseptga qarshi); - stavkani va foizlar hisoblash davrini hisobga olgan holda olinishi lozim bo’lgan foizlar; - to’lov turi va uning xabar berish shakli; -to’lov to’lanmaganda, aktseptlanmaganda va boshqa yo’riqnomalarga to’g’ri kelmagan holatlardagi ko’rsatma. Inkasso topshiriqnomasida to’lovchining to’liq manzili ko’rsatilishi lozim. Agarda, manzil to’liq bo’lmasa, unda inkasso qiluvchi bank to’g’ri manzilni aniqlashi mumkin, lekin bu safar o’ziga hech qanday majburiyatni olmaydi. Agarda, manzil to’liq bo’lmasa, u holda bank inkasso qiluvchi bank muddat uchun javob bermaydi. Inkasso topshiriqnomasida to’lovchi kachon harakat qilishi uchun, aniq bir vaqt ko’rsatilishi kerak. Hujjatlar qabul qilib olingan shunday shaklda, ular to’lovchiga taqdim qilinadi.

Inkasso qiluvchi bank ishonchnoma egasi tomonidan ko’rsatiladi, agarda ko’rsatilmagan bo’lsa, unda bank-remitent yoki o’zi, yoki bank tanlovi bo’yicha, to’lovni amalga oshirishi zarur bo’lgan davlatda yoki boshqa shartlar bajariladigan davlatda bo’ladi. Inkasso qiluvchi bank hujjatlarni va inkasso topshiriqnomasini bank-remitentdan yoki boshqa bank orqali oladi. Agarda, taqdim qiluvchi bank ko’rsatilmasa, unda u inkasso qiluvchi bank tomonidan tanlanadi. Taqdim qiluvchi bank kechiktirmasdan, agarda taqdimotda ko’rsatilgan bo’lsa, hujjatlarni to’lovga taqdim qilishi lozim, agar boshqa muddat bo’lsa, to’lov muddati kelmasdan aktsept yoki to’lovga taqdim qilinishi lozim. Shartnoma tuzilgandan so’ng, xaridor o’z bankiga mahsulot hujjatlashtirilgan inkasso qo’llangan holda amalga oshirilishi haqida ma'lumot beradi. Xususan, xaridor bankka inkasso shartlari, hujjatlar turlari haqida ma'lumot beradi. Bundan tashqari, u bankka unga mahsulot kelayotganligi haqida ma'lumot berishi lozim. O’z navbatida, bank o’z mijozini mahsulot kelganligi to’g’risida xabar beradi. Birinchi kelishuvdan to, bitimning to’liq amalga oshirilishigacha sotuvchi va xaridor o’rtasida ko’pgina alohida qadamlar zarur bo’lib hisoblanadi. Shunga qaramasdan, bu jarayonni uch bosqichga ajratish mumkin: 1. Inkasso shartlari bo’yicha kelishuv - eksport qiluvchi o’z taklifida, oldi-sotdi shartnomasida to’lov shartlarini xaridor bilan birgalikda o’rnatadi; 2. Inkasso topshiriqnomasini topshirish va hujjatlarni taqdim qilish; 2. To’lovchiga hujjatlarni taqdim qilish. Inkasso qiluvchi bank, xaridorga hujjatlar kelganligi va ularning sotib olish shartlari haqida xabar beradi. Xaridor uning to’lovni yoki aktseptni qabul qiladi va unga hujjatlarni topshiradi. Tulangan summa inkasso bo’yicha bank-remitentga o’tkaziladi, u esa o’z navbatida, eksport qiluvchi summasini kreditlaydi. «Yagonalashgan qoidalar»ga binoan, inkasso amaliyotlari uchun import qiluvchi banki inkasso topshiriqnomasida ko’rsatilgan, mahsulot biriktirilgan hujjatlari mavjudligini tekshiradi. Bundan tashqari, to’lovchining banki quyidagilarni bilishi lozim: 1. Eksport qiluvchi bankining ruxsatsiz, xaridorning bankidan, import qiluvchi to’lovining bir qismini qabul qilish huquqiga ega emas. 2. Import qiluvchi banki to’lov bo’lmasa, yoki aktsept bo’lmasa, bu haqida tezda xabar berishi lozim. Bu xakda xabar olgan sotuvchi banki, hujjatlami kaytib berish yo’riqnomasini beradi. Agarda, zaruriy yo’riqnoma xabar berilgan kundan boshlab, 90 kun mobaynida olinmasa, u holda xaridor banki hujjatlami eksport qiluvchi bankiga qayta yuborishga majbur bo’ladi. 3. Xaridorning banki hisob-kitob shartlariga binoan, xaridorga o’z vaqtida hujjatlar berilishidan tashqari, hech qanday majburiyatni olmaydi. Tekshiruvdan so’ng, bank import qiluvchiga, uning nomiga inkasso topshiriqnomasi qabul qilinganligi haqida tezda xabar beradi. Bu bilan, amaliyotni bajarish bo’yicha bankning majburiyati chegaralanadi. Import qiluvchi bankiga kelgan hujjatlarni tekshirishning asosiy jarayoni mahsulotni sotib oluvchi tomonidan amalga oshiriladi. Bunda hujjatlar mazmuni va miqdori, shartnoma shartlariga to’g’ri kelishi shart. Bundan tashqari, xaridor:

- hujjatlar to’g’ri rasmiylashtirilganini; - barcha hujjatlar berilganligini; -hujjatlarda shartnoma tomonidan ko’rsatilgan talablar hisobga olinganligini; - mas'ul shaxslar tomonidan barcha hujjatlar imzolanganligini; -xaridor nomiga schet-faktura, sug’urta hujjatlari va veksel rasmiylashtirilganligini tekshiradi. Hujjatlami tekshirishda xaridor quyidagi hisob-kitob elementlariga e'tibor berishi lozim: - hisobvaraqni to’lashdan avval, hujjat mazmuni va tarkibini tekshirish; -eksport qiluvchi bankining ruxsatisiz xaridorga sotuvchi tomonidan qo’yilgan hisobvaraqni to’lovigacha, mahsulot holatini tekshirishga ruxsat berilmaydi; -agarda import qiluvchi yaxshi va barqaror mijoz bo’lsa, bank unga ishonch bo’yicha kelgan hujjatlami topshirishi mumkin. Ammo, bu bankdan hujjatlami bajarilmagan holatidagi zarari, yoki kaytib kelishi mas'uliyatidan voz kechilmaydi. Hujjatlashtirilgan inkassoning turli shakllari mavjud: to’lovga qarshi hujjatlar, sarf-chikim aktseptiga qarshi hujjat, xat-majburiyatga qarshi hujjatlar. Hujjatlashtirilgan inkasso (to’lovga qarshi hujjatlar) - bu import qiluvchi banki xaridorga, u tomonidan eksport qiluvchi hisobiga to’lovga qarshi mahsulot kuzatib boruvchi hujjatlami topshirilishidir. Mazkur shaklni tanlashdan avval, hamkorlar mahalliy qonunchilikni hisobga olishlari zarur. Sababi, ular yaxshi bajarilishga tuskinlik qiluvchi muammolarni kelib chiqishi mumkin. Misol uchun, mamlakat qonunchiligi to’lovga qarshi hujjatlami milliy valyutada berishi mumkin va milliy valyutaning konvertirlanishi qattiq nazorat ostiga olingan bo’lishi mumkin. Amaliyot shuni ko’rsatmoqdaki, ayrim xaridorlar ataylab hujjatlami olishga shoshilishayotganligi yuk va mahsulot kelguncha to’lov muddatini chuzishga harakat qilishmoqda. Bunday holatlarda, hisob-kitob shartlariga zarur bo’lgan kelishuvlarni kiritish lozim. Hujjatlashtirilgan inkasso (aktseptga qarshi hujjatlar) - bunda xaridor banki, import qiluvchiga sarf-chikimni, aktseptiga qarshi hujjatlami junatishdir. Odatda, to’lov muddati 60 kundan 180 kungacha chuzilishi mumkin. Mazkur shakl xaridor uchun foydali bo’lib hisoblanadi, sababi u to’lovni amalga oshirguncha mahsulot oladi. Bu esa, o’z navbatida, unga sarf-chikimni to’lovigacha mahsulot qayta sotish imkoniyatini beradi. Bunda, sotuvchi summani ololmaslik xavfiga ham duch keladi. Mazkur ish bo’yicha eksport qiluvchiga sarf-chikimni to’lash uchun birinchi darajali bank kafolatini talab qilish zarur bo’ladi. Xalqaro savdoda hujjatlashtirilgan inkasso (xat-majburiyatiga qarshi hujjatlar) shakli juda kam qo’llaniladi. Uning asosiy mazmuni shundan iboratki, hujjatlar xaridorga u tomondan xat-majburiyatni olgandan so’ng topshiriladi. Xat mazmuni,unda eksport qiluvchi banki tomonidan majburiyatlar belgilanadi. 3. EKSPORT-IMPORT OPERATSIYALARIDA INKASSODAN FOYDALANISH YO’NALISHLARI Xalqaro hisob-kitoblar bilan banklarning kafolat amaliyotlari, hisob-kitoblarning alohida shakllari (inkasso, ochiq bo’yicha, avans) bilan chambarchas bog’liqdir.

Bular shartnoma bo’yicha o’zlari ga olingan tashqi savdo hamkorlarining o’zaro majburiyatlarini bajarishda, qo’shimcha ta'minot rolini o’ynaydi. Xalqaro hisob- kitoblarning tarixan quyidagi o’ziga xos xususiyatlari aks ettirilgan: 1. Import qiluvchi va eksport qiluvchilar, ularning banklari tashqi savdo shartnomasidan alohida bo’lgan rasmiylashtirish, yuborish, mahsulot biriktirilgan va to’lov hujjatlarni qayta ishlash, to’lovlarni amalga oshirish bilan bog’liq bo’lgan munosabatlarga kirishishadi. Ular o’rta sida mas'uliyatlarning taqsimlanishi va majburiyatlar hajmi hisob-kitoblarning aniq bir shakliga bog’liq bo’ladi. 2. Xalqaro hisob-kitoblar milliy qonunchilik me'yoriy aktlari, shu bilan birga, xalqaro bank qoidalari va tamoyillari bilan tartibga solinadi. 3. Xalqaro hisob-kitoblar - xo’jalik aloqalarining baynalmilallashuvi, bank amaliyotlarining universal-lashuvi bilan bog’liq bo’lgan yaxlitlashtirishning ob'ekti bo’lib hisoblanadi. Misol uchun, inkasso bo’yicha qoidalar 1936 yilda ishlab chiqilgan, 1967 yil va 1978 yillarda (1979 yil 1 yanvaridan kuchga kirgan) qayta ishlangan. Jahonning ko’pgina banklari mazkur qoidalarga kushilganligi haqida e'lon qilishgan. 4. Xalqaro hisob-kitoblar, odatda, hujjatlashtirilgan tusga ega, ya'ni moliyaviy va tijorat hujjatlarga qarshi amalga oshiriladi. Bank mazkur hujjatlar mazmuni va to’liqligini tekshiradi. 5. Xalqaro to’lovlar turli valyutalarda amalga oshiriladi. Shu sababli, ular valyuta amaliyotlari hamda valyutaning oldi-sotdisi bilan chambarchas bog’liqdir. Ushbu to’lovlarning samarali amalga oshirilishiga valyuta kurslarining dinamikasi ta'sir qiladi. Xalqaro hisob-kitoblar shakllarining tanloviga quyidagi omillar ta'sir etadi: • tashqi savdo bitimi ob'ekti bo’lgan mahsulot turi (mashina va uskunalarni junatish, misol uchun oziq-ovqatlarda hisob-kitoblar shakli bir-biridan farq qiladi); ayrim mahsulotlarning junatilishi bo’yicha (yogoch, don) amaliyot bilan ishlab chiqilgan an'anaviy shakllar qo’llaniladi; • kredit shartnomasining mavjudligi; • tomonlar o’rtasida kelishuv tusini belgilaydigan tashqi savdo bitimlari bo’yicha kontragentlarning to’lovga qobiliyatliligi va obro’-e'tibori; • jahon bozorida, mazkur mahsulotga bo’lgan talab va taklif darajasi. Oldi-sotdi shartnomasi asosidagi eksport bitimlari. Bunday bitimlar 2 usulda amalga oshiriladi. Eksport qiluvchi bevosita, import qiluvchiga chet elga tovar sotishi mumkin yoki chet elda marketing tashkilotini tuzib va biznesni diler, agentlar, shaxsiy bulimlari va kompaniyalari orqali amalga oshirishi mumkin. Eksport qiluvchining ikkala shakli ham, o’z afzalliklariga ega. Birinchi shakli, tovarlar eksporti ichki savdoga nisbatan ikkinchi darajali ahamiyatda bo’lsa, yoki eksport aloqalari uncha ahamiyatga ega bo’lmasa, ya'ni chet elda tashkilotning

doimiy vakolatxonasiga zaruriyat yukligida qo’llash ma'kuldir. Ikkinchi shakli esa, o’rta va yirik korxonalarga to’g’ri keladi va eksport savdosi epizodik xaddan yuqorirok holda o’z afzalliklarga ega bo’lgan holda ma'kuldir. Bu ikki shaklning ko’p variantlari mavjud. Eksport bitimlari muntazam ravishda amalga oshirilishi mumkin, lekin tashqi bozorga chiqishda yagona operatsiya bo’lishi ham mumkin. Oldi-sotdi shartnomasi asosida tuzilgan savdo va chet eldagi vakillar orqali savdo eksport savdosining yagona yo’li va usullari emas, haqiqatda, ular bir-birini to’ldirib turadi, xolos. Chet elda doimiy vakili tayinlangandan so’ng, eksport qiluvchi ular bilan, yoki ular orqali oldi-sotdi shartnomasini tuzish bilan eksport bitimlarini amalga oshiradi. Masalan, Kanadada o’z kompaniyasini tashkil etgan va Shvetsiyadagi import qiluvchiga alohida (ruxsat) savdo huquqini bergan eksport qiluvchi, Kanada kompaniyasi va shved import qiluvchiga sotish orqali tovarlarni ko’rsatilgan mamlakatlarga eksport qiladi. Shartnomalarda xalqaro hisob-kitoblar shartlari va shakllari belgilanib olinadi. Eksport bitimi ko’pincha xalqaro tovarlar oldi-sotdi shartnomasiga asoslangan bo’ladi. Eksport qiluvchi O’zbekiston Respublikasi ishlab chiqaruvchisidan tovar sotib olsa, bu oldi-sotdi shartnomasi ichki bitim bo’lib hisoblanadi, agar u tovarlarni qayta chet el sotuvchisiga sotsa, bunday oldi- sotdi shartnomasi eksport bitimi bo’lib hisoblanadi. Agar, chet el sotib oluvchisi, bevosita yoki agentlar orqali O’zbekiston Respublikasidan ishlab chiqaruvchiga buyurtma bersa, bunda gap eksport bitimi to’g’risida ketadi. Xalqaro tovarlar oldi-sotdi shartnomasi qator tavsiflarni o’ziga mujassamlantiradi va ular ichki savdo shartnomalarida ishtirok etmaydi. Ular boshqa shartnomalar bilan bog’liq bo’ladi, ya'ni suv, temir yo’l va transport sug’urtasi shartnomalari. Xalqaro savdoda qo’llaniladigan hisob-kitob shakllaridan biri hujjatlashtirilgan inkasso hisoblanadi. Hujjatlashtirilgan inkasso ikki bank-vakillik vositachiligida amalga oshiriladi: inkasso qiluvchi eksport qiluvchi banki va to’lovchi bank. Banklar inkasso amaliyotlarida eksport qiluvchi va import qiluvchi o’rtasida ishonchli vositachilar bo’lib xizmat qiladilar. Ularning majburiyatlari hujjatlarni to’lovga yoki aktseptga qarshi yuborish, qabul qilish va topshirish bilan chegaralanadi. Hujjatlashtirilgan akkreditivdan farqli o’laroq, inkassoda banklar xaridor tulaolmaganligi, yoki uning hisob-kitoblarini bajarmaganligi uchun mas'ul emasdirlar. Shu bilan birgalikda, bank o’z xodimlarining suiiste'molligini hisobga olmaganda, xabarlarning ob'ektiv sabablarga ko’ra, ushlanib qolishi yoki yo’qolishiga ham javob bermaydilar. Shuni esda tutish kerakki, inkasso qarzlarni inkasso qilish emas, aksincha, bu qog’ozlarni inkasso qilishdir. Bank eksport qiluvchiga xorijiy xaridorga yuborilgan mahsulot uchun to’lanishiga yetarli tarzda kafolat bermaydi. Bank barcha hujjatlar yuborilganligi va taqdim qilinganligi, to’langan pul mablag’lari eksport qiluvchi hisobrakamiga o’tkazilganligiga ishonch hosil qilishi lozim. Shu sababli, banklar moliyaviy hujjatlar inkasso qilinganligini, ularning asosida yotgan tijorat bitimlari mohiyatiga aralashmasdan tekshiruvga javob berishlari lozim. Boshqa bir muhim vaziyatni e'tiborga olgan holda, inkasso o’zida hisob- kitob usulini namoyish qilib, unda:

a) yoki eksport qiluvchi xorijiy mijozdan to’lovni olish uchun ko’rsatma beradi; b) yoki import qiluvchi xorijiy mahsulot yetkazib beruvchiga to’lash majburiyatini oladi; Inkasso nafaqat importga tegishli, u eksportga ham tegishli bo’lib, inkasso bo’yicha yaxlitlashgan qoidalar, ikkala holda ham ishlatiladi. Hujjatlashtirilgan inkassoda bank o’ziga, sotuvchi uchun tegishli bo’lgan summani olish bo’yicha hujjatlarni berishga qarshi majburiyatni oladi. Hujjatlashtirilgan inkasso, kachonki, eksport qiluvchi ochiq hisobvaraq bo’yicha mahsulotni yuborgisi kelmasa va shu bilan birga akkreditiv yordamida riskning oldini oladigan sug’urtaga ega bo’lmasa, to’lovlarni amalga oshirish lozim bo’ladi. Ochiq hisobvaraq bo’yicha mahsulot yuborishga nisbatan, hujjatlashtirilgan inkasso katta xavfsizlikni ta'minlaydi, ya'ni u xaridorni mahsulot uchun to’lovni amalga oshirmasdan yoki vekselni aktseptlamasdan o’ziga olish huquqiga tuskinlik qiladi. Bunday holatda, banklar to’lovni amalga oshirish majburiyatini olmaydilar. Lekin, hujjatlashtirilgan inkasso, sotuvchini inkasso bilan bog’liq bo’lgan ko’pgina ma'muriy ishlardan ozod qiladi va unga banklararo aloqadan foydalangan holda foyda olishni ta'minlaydi. Inkasso juda kam rasmiy qat’iylikni talab qilganligi sababli, akkreditivga nisbatan kam xarajat qiladigan xizmat to’lov shakli hisoblanadi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, inkassoning to’liq ta'riflni berish mumkin. Inkasso - bu banklar tomonidan olingan ko’rsatmalar bo’yicha quyidagi hujjatlarni qayta ishlashdir: a) aktseptni olish yoki agarda zarur bo’lganda to’lovni; b) tijorat hujjatlarini aktseptga qarshi yoki kerak bo’lganda to’lovga qarshi taqdim qilish; c) hujjatlarni boshqa talab va shartlar asosida taqdim qilish. Moliyaviy hujjatlar termini, o’z ichiga to’lovni olishda ishlatiladigan o’tkazma veksellarni, oddiy veksellarni, cheklarni, to’lov yozishmalarni, yoki shunga o’xshash hujjatlarni oladi. Tijorat hujjatlari deyilganda hisobvaraqlar, tovar ortish hujjatlari yoki moliyaviy hujjat bo’lib hisoblanmagan boshqa hujjatlar tushuniladi. Inkasso ikkiga bo’linadi: sof inkasso (faqat moliyaviy hujjatlar bo’lsa) va hujjatlar inkasso (tijorat hujjatlar bilan birga bo’lgan moliyaviy hujjatlar inkassosi). Hujjatlashtirilgan inkassoda, sotuvchi mahsulotni yuborishgacha bo’lgan vaqtgacha, xaridor haqiqatan ham, to’lovni amalga oshirishiga ishonch hosil kilmasligini hisobga olsak, u quyidagi hollarda to’lovni amalga oshiradi: • sotuvchi bilan yaxshi munosabatlarga tayangan holda, xaridorni to’lovga qobiliyatliligiga va to’lovga tayyorligiga ishonishi lozim. Bu hamkorning aniq bir xizmat va majburiyatlarni bajarishi boshqa sabablarga ko’ra, ishonchsizlik hosil kilmaydi; • import qiluvchi davlatning siyosiy, iqtisodiy va huquqiy shartlari barqaror bo’lib hisoblanadi;

• xaridor davlati importga turli chegaralarga (misol uchun, valyutaviy nazorat) ega bo’lmaydi, sababi u barcha zaruriy ruxsatlarni bergan bo’ladi. 4. TASHQI IQTISODIY FAOLIYATDA INKASSODAN FOYDALANISH MEHANIZMI Sotuvchi va xaridor o’rtasida birinchi kelishuvdan tortib, bitimning bajarilishigacha bo’lgan davrda, ko’pgina alohida ishlar zarur bo’lib hisoblanadi. Shunga qaramasdan uchta davrni ajratib olsa bo’ladi: 1. davr - inkasso shartlari haqida kelishib olish Eksport qiluvchi o’z takliflda to’lovning shartlarini belgilaydi yoki ularni oldi- sotdi shartnomasida xaridor bilan aniqlab oladi. 2 . davr - inkasso topshiriqnomasini berish va hujjatlarni taqdim qilish Buyurtma olingandan yoki oldi-sotdi shartnomasi tuzilgandan so’ng, sotuvchi buyurtma qilingan mahsulotni bevosita xaridor manziliga, yoki inkasso qiluvchi bank manziliga ortadi. Bir vaqtning o’zida u barcha zaruriy hujjatlarni (faktura, konosament, sug’urta sertiflkati, mahsulotni kelib chikshi to’g’risidagi ma'lumotnoma va boshqalar) tayyorlaydi va ularni o’z bankiga (bank remitent) inkasso topshiriqnomasi bilan birgalikda taqdim qiladi. Remitent bank inkasso qiluvchi bankka zaruriy ko’rsatmalar bilan hujjatlarni yuboradi. 3. davr - to’lovchiga hujjatlarni taqdim qilish Inkasso qiluvchi bank (taqdim qiluvchi bank) hujjatlar kelganligi hamda ularni sotib olish shartliri haqida xaridorni xabardor qiladi. Xaridor uning to’lovini yoki aktseptini qabul qiladi va bankka hujjatlarni beradi. Inkasso bo’yicha to’langan summa bank tomonidan remitent bankka yuboriladi. Remitent bank esa, o’z navbatida, eksport qiluvchi schetini kreditlaydi. Ishtirok etuvchi tomonlar: Agarda, to’lov hujjatlashtirilgan inkasso shaklida amalga oshiriladigan bo’lsa, u holda, to’rt tomon ishtirok etadi: - eksport qiluvchi; - remitent bank; - taqdim qiluvchi bank (inkasso qiluvchi bank: inkasso qiluvchi bank - bu bank remitentdan tashqari, inkasso topshiriqnomasini bajarishda ishtirok etuvchi hohlagan bank. Taqdim qiluvchi bank - bu to’lovchiga hujjatlarni taqdim qiluvchi inkasso qiluvchi bankdir; - import qiluvchi. Hujjatlashtirilgan inkassoning huquqiy asoslari. Hujjatlashtirilgan inkasso, Shveytsariya banklari, 1979 yil 1 yanvaridan beri amal qilib kelayotgan «Inkasso bo’yicha yagonalashgan qoidalar»ga tayanadilar (Parijda Xalqaro savdo palatasi tomonidan qabul qilingan). Mazkur qoidalarning huquqiy asoslari akkreditiv huquqiy asoslaridek, xali to’liq hajmda qabul qilinmagan. Shunga qaramasdan ko’pgina davlatlarning bank ittifoqlari inkassoning yagona qoidalarini qabul qilishgan. Topshiriknoma formulyarida belgilangan belgiga ko’ra, ular mijoz (ishonchnoma egasi) va bank o’rtasidagi shartnomaning tarkibiy qismiga aylanadi.

Mazkur qoidalar, banklarning asosiy qoidalari va inkasso topshiriqnomasini o’ziga qabul qilgan majburiyatlarini tartibga soladi. Misol uchun, topshiriqnoma to’g’risidagi Shveytsariya majburiy huquqlarining 394-moddasiga ko’ra, remitent banki mijozining ko’rsatmalari inkasso qiluvchi bankka berilishi bo’yicha majburiyatlarni o’ziga oladi. U bo’ladigan xatolar uchun majburiyatni o’z buyniga olmaydi. Banklar o’ziga to’lov majburiyatlarini olmaydilar va fors-major sharoitiga, xabar yoki hujjatlar berilishi vaqtida kechikish yoki yo’qotish bo’lgan holatlarda javob bermaydilar. Inkasso shartlari bo’yicha kelishib olish.Import qiluvchi eksport qiluvchi korxonasidan aniq bir mahsulot taklifi to’g’risida suraydi. Sotuvchi taklifida va oldi-sotdi shartnomasida to’lov shartlari o’rnatiladi, misol uchun, «naqd pul to’loviga qarshi hujjatlar», «aktseptga qarshi hujjatlar» (taqdim qilingandan so’ng 60 kun mobaynida). Oldi-sotdi shartnomasida va taklifida to’lov to’g’risidagi kelishuv quyidagi inkasso turlaridan biriga taalluqlidir: 1) To’lovga qarshi hujjatlarni taqdim qilish (documents against payment, D/P). Taqdim qiluvchi bank to’lovchiga faqat, o’z vaqtidagi to’lovga qarshi hujjatlarni taqdim qilish i mumkin. "Tezda", xalqaro qoidaga ko’ra "eng uzoqdan mahsulot kelganida" degan ma'noni anglatadi. Agarda sotuvchi o’z mablag’larini ko’p kutishni hohlamasa, u inkasso topshiriqnomasida hujjatlar taqdim qilinishi bilan to’lov amalga oshirilishini talab qilishi mumkin. Ammo, oldi-sotdi shartnomasi hamda to’lov o’z ichiga, inkasso qiluvchi bankka hujjatlar kelganidan so’ng, tezda ular to’lovchiga taqdim qilinishi lozimligi to’g’risidagi nizomda aytib o’til ishi lozim. To’lov muddatiga tegishli bo’lgan to’lov shartlarida, taqdim qilinganda yoki o’rnatilgan muddatda, yoki belgilangan kundan kechikmasdan ko’rsatilishi mumkin. 2) Aktseptga qarshi hujjatlami taqdim etish. Taqdim qiluvchi bank to’lovchiga 30-180 kun mobaynida, taqdim qilingandan so’ng, to’lov amalga oshirilishi lozim bo’lgan sarf-chikimni, yoki aniq bir muddatga amalga oshirilishi lozim bo’lgan sarf-chikimni aktseptlashga qarshi hujjatlami taqdim qiladi. Taqdim qiluvchiga aktseptlanadigan veksellami, kvitantsiyaga qarshi naqd pul to’lovi bilan tenglashtirish mumkin. Shunday qilib, trassat to’lov amalga oshirilgach, mahsulot egasiga aylanadi, u tezda mahsulotni sotib yuborishi mumkin va bu bilan veksel to’lovi uchun zarur bo’lgan summani olishi mumkin. Bunda, aktsept unga to’lov muddatini belgilaydi va ombordagi zahiralarni qisqa muddatli kreditlashdan himoya qiladi. Sotuvchi uchun mahsulotni bergandan so’ng ta'minot sifatida trassat aktsepti hisoblanadi. Shunday qilib, veksel bo’yicha to’lov muddati davrigacha, u to’lov amalga oshirilmasligi xavf- xatariga duch keladi. Ammo u, aktsept inkasso qiluvchi bank yoki boshqa birinchi darajali bankning qo’shimcha avali bilan ta'minlashini talab qilishi mumkin. Aval - bu veksel bo’yicha kafolatnomadir, u vekselning oldi tomonidagi imzo bilan yoki aval haqida veksel aylanmasi qismida aniq bir belgi bilan beriladi. Bu bilan sotuvchiga to’lov amalga oshirilishiga kafolati, yoki uning o’rtacha muddatga amal qilishini hisobga olgan holda,

vekselni forfetlash yoki bunak olish imkoniyati oshadi. Ikkinchi holatda, eksport qiluvchi to’lov uchun import qiluvchiga uzoq muddat berishi mumkin va import qiluvchi eksport qiluvchi tomonidan unga qo’yilgan o’tkazma vekselni aktseptlashga qarshi hujjatlami olishi mumkin. 3) To’lovga qarshi hujjatlar bilan birga aktseptni taqdim qilish. Mazkur uchinchi tur inkasso amaliyotdan ko’ra, ko’proq maxsus adabiyotlarda uchraydi. Asosan, Uzoq Sharq davlatlaridan keladigan bunday inkasso topshiriqnoma-larida, sotuvchi trassat hujjatlami taqdim qilinishi bilan vekselni aktseptlashni talab qiladi. Misol uchun, taqdim qilingandan 60 kundan so’ng, to’lovni amalga oshirish muddati bilan bo’ladi. Ammo, hujjatlar veksel to’lovini amalga oshirgandan so’ng, xaridorga taqdim qilinishi mumkin. Bu paytgacha mahsulot saqlanib turishi lozim, ushbu holatda, import qiluvchi hujjatlarni inkasso qiluvchi bank vositasida, unga aniq bir muddatga yoki belgilangan davrga, to’lovni yozma majburiyat bilan berish orqali hujjatlami oladi. Inkasso topshiriqnomasi berilishi va hujjatlar taqdim qilinishi. Maxsulot uchun buyurtma olingandan so’ng, yoki oldi-sotdi shartnomasi tuzilgandan so’ng, sotuvchi mahsulotni yuborishi mumkin. Kerakli tarzda schet-faktura, yuk hujjatlari, sug’urta va boshqa hujjatlar taqdim qilinadi. Sotuvchi uchun, bu bankka inkasso topshiriqnomasini berish uchun asos bo’ladi. Unda sotuvchi to’liq va tushunarli tarzda ko’rsatmalarni berishi lozim, sababi remitent banki inkasso qiluvchi bank singari amaliyotni o’tkazish vaqtida faqat inkasso topshiriqnomasiga tayaniladi. Kiyinchilik yuz bergan holda bank buyruk beruvchi ko’rsatmalarni berishi lozim. Inkasso topshiriqnomasi. Eksport qiluvchiga inkasso topshiriqnomasini berishni yengillashtirish uchun, Kredit Sviss maxsus topshiriqnoma formulyar - hujjatlashtirilgan rimessani ishlab chiqdi: Inkasso topshiriqnomasini rasmiylashtirishda quyidagilarga e'tibor berish lozim: - inkasso olingan bank rekvizitlari, xususan uning to’liq nomi, manzili (pochta va SVIFT), teleks, telegraf, faks rakami hamda izohlar rakami; - mijoz rekvizitlari - uning to’liq nomi, pochta manzili hamda zaruriyat tugilganda telefon, teleks va faks rakamlari; - to’lovchi rekvizitlari - to’liq nomi, pochta manzili va yuridik manzili (u bo’yicha hujjat taqdim qilinadi); - taqdim qiluvchi bank rekvizitlari - to’liq nomi, pochta manzili; - inkasso qilinadigan valyuta qiymati; - xar bir hujjat nusxalari va ilova qilinadigan hujjatlar ro’yxati; - qanday shart va tartibda olinadigan to’lov va aktsept, shu bilan birga, hujjatlar berish shartlari (to’lovga va aktseptga qarshi); - stavkani va foizlar hisoblash davrini hisobga olgan holda, olinishi lozim bo’lgan foizlar; - to’lov turi va uning xabar berish shakli; - tulamaganda, aktseptlanmaganda va boshqa yo’riqnomalarga to’g’ri kelmagan holatlar bo’yicha ko’rsatmalar. To’lovchiningmanzili. Inkassoni aniq bajarish maqsadida, to’lovchining to’liq va aniq manzili ko’rsatilishi lozim. Mazkur moddadagi xatolik, katta

muammolarni keltirib chiqaradi («Koida»ning 8 moddasi). Hujjatlarni taqdim qilish usullari. Bank extiyotkorlikdan kelib chiqqan holda, to’lovchiga to’lovga qarshi inkasso uchun taqdim qilingan hujjatlarni, boshqa hech qanday ko’rsatmalar berilmagan holda berishi mumkin. Aktseptga qarshi hujjatlar (documents against acceptance D/A) inkasso topshiriqnomasida aniq ko’rsatilgan holatda taqdim qilinadi. Agarda shunday bo’lsa, taqdim qiluvchi bank veksel to’liq va rasmiy aniq aktseptga ega bo’lishligini nazorat qilishi lozim. Bank imzolar to’g’riligi, yozuvlardagi o’zgartirishlar yoki trassatni to’lovga qobiliyatliligi uchun mas'ul bo’lmaydi. Hujjatlar. Hujjatlar turi va miqdori import qiluvchi davlatdagi buyruklar bilan belgilanadi. Agarda, bunday ma'lumotlar buyurtma yoki oldi-sotdi shartnomasida mavjud bo’lmasa, u holda eksport qiluvchi import qiluvchi davlatida konsullik vakolatxonasidan ma'lumot olishga harakat qiladi . Agarda, zarur hujjat mavjud bo’lmasa, xaridor yaxshilab sinchiklab tekshirgandan so’ng, hujjatlarni qabul qilishi (yoki to’lashi) mumkin yoki buni kilmasligi mumkin. Barcha hujjatlarda rakam va belgilar bir xil bo’lishi, tovar uralishi va saqlanishi xalqaro andozalarga to’g’ri kelishi darkor. Maxsulotlarni havo transporti, pochta, temir yo’llari yoki avtomobil transporti orqali yuborishda, bevosita to’lovchi manziliga, u inkasso hujjatlarini to’laganligiga yoki tulamaganligiga qaramasdan yuboriladi. Shu sababli, eksport qiluvchi mahsulotlarni taqdim qiluvchi bankka, yoki boshqa inkasso qiluvchi bankiga junatishi mumkin. Albatta bu holda, mazkur bankning oldindan roziligini olish lozim. Agarda, inkasso qiluvchi banki, mahsulotni o’z manziliga yuborishiga rozilik bersa, u holda to’lovchi tomonidan to’lov amalga oshirilmasa, u remitent bankiga tezda xabar berishi zarur. Maxsulotni omborga kuyish, junatish va orqaga junatish eksport qiluvchining, yoki uning vaqilining belgilangan mamlakatdagi vazifasi bo’lib hisoblanadi. Ayrim holatlarda inkasso qiluvchi bank yordam berishga tayyor ekanligini bildirishi mumkin. Yuzaga keladigan xarajatlarni eksport qiluvchi ko’taradi. Bank manzili. Agarda eksport qiluvchi to’lovchi bankini bilsa yoki inkasso aniq birgina tomonidan amalga oshirilishini zarur deb hisoblasa, u holda inkasso topshiriqnomasida u bankning to’liq manzili ko’rsatiladi. Agarda, oldingi tajribalarga yoki import qiluvchi davlatdagi chegaraluvchi nizomlarga suyangan holda remitent banki, bank tanlovidan rozi bo’lmasa, u holda eksport qiluvchi bilan bog’lanib, boshqa to’g’ri keladigan inkasso qiluvchi bankni taklif qiladi. Veksel. Xaridorga taqdim qilingan o’tkazma vekselni, eksport qiluvchi hujjatlarga ilova qiladi . Inkasso topshiriqnomasida ko’rsatilgan ko’rsatmalardan kelib chiqqan holda, inkasso qiluvchi banki aktseptlangan vekselni remitent bankiga eksport qiluvchi hisobiga yuboradi, yoki o’ziga to’lov muddati kelgunga kadar, mas'ul saqlashga qoldiradi. Aktseptlangan veksel to’lovidan so’ng, u inkasso bo’yicha summani remitent bankiga o’tkazadi va remitent banki eksport qiluvchi hisobvaragini kreditlaydi. Komissiyalarni va xarajatlarni olish. Agarda boshqa ko’rsatmalar bo’lmasa, remitent banki eksport qiluvchidan unga va inkasso qiluvchi bankiga tegishli

inkasso bo’yicha bo’lgan komissiya va xarajatlarni oladi. Eksport qiluvchi esa, o’z navbatida, bu mablag’larni to’lovchidan talab qiladi. Agarda to’lovchi, to’lovdan voz kechsa, u holda taqdim qiluvchi bank hujjatlarida inkasso bo’yicha komissiya va xarajatlarni to’lovidan so’ng, berilishi kerak deb, inkasso topshiriqnomasida ko’rsatilishiga qaramasdan, unga hujjatlarni taqdim qilishi lozim. Uchinchi shaxs manzilini ko’rsatish.Ishonib topshiruvchi shaxs uchinchi shaxs sifatida belgilangan davlatda vakil, yoki agentni ko’rsatishi kerak. Bu esa, o’z navbatida, to’lov amalga oshirilmagan holatda mahsulotni saqlash, sotish yoki orqaga qaytarish bo’yicha shug’ullanishi lozim. Shu bilan birgalikda inkasso qiluvchi bank, mazkur «uchinchi shaxs»dan qanday ko’rsatmalarni olishni ko’rsatishi kerak (misol uchun, hujjatlar va mahsulotlarni boshqarish yoki shartlarni o’zgartirish). Muhim izohlar. «Muhim izohlar» rubrikasi ostida, ishonib topshiruvchi shaxs, o’z bankiga quyidagi ko’rsatmalarni berishi mumkin: - agarda to’lov yoki aktsept amalga oshirilmasa qarshilik bildirish shartmi? Agarda hujjatlar taqdim qilinganda to’lovchi to’lovdan, yoki aktseptdan bosh tortsa, taqdim qiluvchi bank remitent banki orqali, bu xakda ishonib topshiruvchi shaxsni xabardor qilishi zarur. - agarda aktseptlangan sarf-chikim to’lanmagan bo’lsa, qarshilik bildirish zarurmi? - taqdim qiluvchi bank, to’lovchiga mahsulotni tekshirishga ruxsat berishi mumkinmi? - xorijiy valyuta amaliyotida, valyuta kursini sug’urta qilish maqsadida, muddatli shartnomani tuzish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarni to’lovga kiritishi shartmi? Kreditlanadigan hisobvaraq. Kanday tarzda inkasso tushumi, ishonib topshiruvchi shaxsga to’lanishi lozimligi to’g’risidagi ko’rsatma, to’lovlar amalga oshirilishini tezlashtiradi va kelishmovchiliklarning oldini oladi. Agarda, inkasso tushumi xorijiy valyutada kelib tushsa, u holda benefitsiar uchun xorijiy valyutadagi hisobvaraq ustun bo’lib hisoblanadi. Unda, unga tegishli bo’lgan summa original valyutada kreditlanadi. Hujjatlarni tekshirish. O’z bankiga inkasso topshiriqnomasini berishdan avval, eksport qiluvchi hujjatlar to’liqligi va to’g’ri to’ldirilishini tekshirishi lozim. Bank bu ishni amalga oshirishga majbur emas, uning vazifasi hujjatlarni taqdim qilish, shu bilan birga, inkasso topshiriqnomasini sifatli va to’g’ri bajarishdir. Ammo, bank topshiriqnomada keltirilgan hujjatlar mavjudligini tekshirishi lozim. Eksport qiluvchi quyidagilarga e'tibor berishi lozim: - xaridor tomonidan talab qilingan, yoki oldi-sotdi shartnomasida aytib o’tilgan barcha hujjatlar mavjudmi? - import qiluvchi mamlakat hujjatlarining taqdim qilinishida oldindan yozishmalar hisobga olinganmi? - barcha hujjatlar kerakli tarzda imzolanganmi? Inkasso qiluvchi bankka hujjatlar berilishi. Remitent banki, to’lovchi mamlakati bankiga zarur bo’lgan ko’rsatmalar bilan hujjatlarni topshiradi. Kup hollarda, import qiluvchi banki hujjatlarni bevosita to’lovchining o’ziga topshiradi. Ayrim sharoitlarda, u boshqa bankka hujjatlarni taqdim qiladi. Avval

aytib o’tilganidek, to’lovchiga hujjatlarni taqdim qiluvchi, inkasso qiluvchi banki - taqdim qiluvchi bank ham deb ataladi. To’lovchiga hujjatlar taqdim qilish va to’lov.Taqdim qiluvchi bank, to’lovchiga unga hujjatlar kelganligi to’g’risida xabar beradi. Xabarda avizo va hujjatlar fotonusxalarida to’lovchi unga yuborilgan mahsulot haqidagi ma'lumotdan xabardor bo’ladi. Bundan tashqari, u avizodan bankdagi mayjud bo’lgan hujjatlar asosida mahsulot olishni va boj to’lashi mumkinligi to’g’risida ma'lumotni ko`rishi mumkin. Xarajatlar. Hujjatlashtirilgan inkassoni amalga oshirishda, xizmat uchun kompensatsiya sifatida, taqdim qiluvchi bank va inkasso qiluvchi bank komissiya va ustama xarajatlar hisoblanadi. Eng asosiy mavzu, komissiyalar haqida quyidagilar uchun: - aktsept va to’lovga qarshi hujjatlar taqdim qilish; - aktseptni to’lash; - bank ixtiyoriga bank va transport agentiga junatilgan yuklangan mahsulotni ozod qilish. Inkasso amalga oshirilishiga qarab, veksel muddati uzaytirilganligi uchun, hujjatlar haqida qo’shimcha ma'lumotlar uchun, hujjatlar qaytarilishi, qarshilik bildirish, pochta yigimlari va boshqa xarajatlar uchun qo’shimcha ustama xarajatlar va komissiyalarni hisoblashlari mumkin. Juda kam miqdordagi xarajatlar uchun, bank mijozi yaxshi ekvivalentni oladi. Sababi, bank nafaqat o’zining tajribali mutaxassislari xizmatini, xatto keng vakillik aloqalarini hamko’rsatadi. Yuqorida inkasso topshiriqnomasida nimalarga e'tibor berish xususida ma'lumotlar bayon qilib o’tildi. Inkasso shaklining eksport qiluvchi va import qiluvchilarga foydali jihatlari va mayjud kamchiliklarini o’rganish zarur. Eksport qiluvchilar uchun mazkur shakl sezilarli ravishda kamchiliklarga ega. Birinchidan, eksport qiluvchi import qiluvchining to’lovdan bosh tortishi xavf- xatariga duch kelishi mumkin. Bu esa, to’lovchining moliyaviy sharoiti va bozor konyunkturasining yomonlashuvi sababli bo’lish i mumkin. Shu sababli, inkasso shaklining sharti, eksport qiluvchining import qiluvchiga bo’lgan ishonchi va uning vijdonligiga bog’liq bo’ladi. Dtkinchidan, inkasso bo’yicha valyuta tushumi kelib tushishi va mahsulot yuborilishi o’rtasidagi vaqtda juda katta tafovut mavjud. Bu, asosan, yukni uzoq vaqt tashish bilan bog’liq. Inkassoning mazkur kamchiliklarini bartaraf qilish da amaliyotda quyidagi shartlar qo’llaniladi: 1) Import qiluvchi eksport qiluvchi banki telegrammasining inkassoga mahsulot hujjatlarini qabul qilish va yuborishiga qarshi to’lovni amalga oshiradi; 2) Import qiluvchi topshirigiga ko’ra, bank eksport qiluvchi hisobiga to’lov kafolatini beradi. O’z navbatida, eksport qiluvchi oldida import qiluvchi tomonidan to’lov amalga oshirilmasa, inkasso summasini to’lash majburiyatini oladi. Odatda to’lovning qo’shimcha garantiyasi tijorat krediti bo’yicha qo’llaniladi. Sababi, to’lov muddatining kechiktirilishi, to’lovchi moliyaviy sharoitida o’zgarishlar bilan bog’liq bo’lgan, import qiluvchi tomonidan

tulaolmaslik riskini keltirib chiqaradi. Ba'zan, import qiluvchi banki vekselni aval qiladi. Aval qiluvchi bank vekselning oldi tomoniga imzo chekib, kim uchun to’lov kafolati berilganligini aytib o’tgan holda, o’ziga to’lov uchun majburiyatni qabul qiladi. Bulmasa aval o’tkazma veksel beruvchisiga berilgan deb hisoblanadi. 1) Eksport qiluvchi bank kreditiga jamlanmagan zahiralarni qoplashda murojaat etadi. Shu bilan birgalikda, inkasso shakli import qiluvchiga ma'lum bir imtiyozlarni beradi. Import qiluvchining asosiy majburiyati, unga mahsulotga egalik qiluvchi huquqini beruvchi, mahsulot hujjatlariga qarshi to’lovni amalga oshirishidir. Bu holatda oldindan o’z aylanmasidan mablag’larni jalb qilishga ehtiyoj bo’lmaydi. Ammo, eksport qiluvchi import qiluvchi tomonidan to’lovni amalga oshirguncha, agarda mahsulotni tezda olish uchun, konosament originallaridan birini xaridorga bevosita yuborish amaliyoti qo’llanilmaydigan bo’lsa, mahsulotga egalik qiluvchi yuridik huquqqa ega bo’lishni davom ettiraveradi. Yuqoridagilarni inobatga olgan holda yana shuni ham ta'kidlab o’tish lozimki, hujjatlashtirilgan inkasso eksport qiluvchiga mavjud xavf-xatarlardan hisob-kitob ochiq schet shakliga nisbatan ko’proq sug’urtalaydi, birok akkreditivga nisbatan kamroq sug’urtalaydi. Hujjatlashtirilgan inkasso import amaliyotlarida keng taraqqiy etgan bo’lib, asosan import qiluvchini boshqa shakllarga nisbatan o’zining ayrim ustunliklari bilan o’ziga jalb qiladi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar bilan bog’liq bo’lgan hisob-kitoblar shaklini amalga oshirish, uning turli shakl va turlari bilan amalga oshiriladi. Xalqaro huquq qoidalarining yig’indisi bo’lgan inkasso bo’yicha yaxlitlashgan qoidalar, xalqaro iqtisodiy munosabatlarda, xalqaro hisob-kitoblar shakllarini tartibga soladi. Ular me'yoriy tusga ega bo’lmasada, xalqaro bank amaliyotida keng kuUanilmoqda. O’zbekiston Respublikasining ichki qonunchiligi, xalqaro hisob-kitoblarda o`zbekistonlik ishtirokchilarning turli to’lovlarni amalga oshirish huquqlarini, shu bilan birga, ruxsatnomalar olgan holatlarda tartib va shartlarini belgilaydi. Bundan tashqari, qonunchilik xalqaro hisob-kitoblarga tegishli bo’lmagan, ayrim amaliyotlar bajarilish qoidalarini ham o’z ichiga oladi. Xalqaro hisob-kitoblar shakllaridan O’zbekiston Respublikasida hujjatlashtirilgan inkasso shakli uncha keng tarqalmagan shakllardan biridir. Sababi, xo’jalik yurituvchi sub'ektlarda, shu bilan birga tijorat banklari amaliyotida xalqaro iqtisodiy munosabatlar va hisob-kitoblarda muammolar mavjud. Mazkur muammolardan biri, O’zbekistonda milliy valyuta va valyuta munosabatlarining hozirgi holatidir. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, shuni ta'kidlab o’tish lozimki, respublikada iqtisodiy islohotlarning asosiy ustuvor yo’nalishlaridan biri - eksport saloxiyatini kengaytirish, korxonalarni eksport uchun mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalarga aylantirish, jahon bozorida o’z mustahkam mavqeini egallashdir. Eksport uchun mahsulot ishlab chiqarishni ko’p aytirish yo’lini tanlagan korxonalarga xom-ashyo bilan ta'minlanishlarida ham, investitsiyalar bilan ta'minlash, ularga imtiyozli kreditlar berilishida, jahon bozoriga

chiqishda, moliyalashtirishda ham imtiyozlarga ega bo’ladi. Korxonalar jahon bozorida raqobatga bardosh bera oladigan mahsulot ishlab chiqarishni keng ko’lamda avj oldirishlari uchun rag’batlantiruvchi omillarni vujudga keltirishimiz zarur. Buning uchun qat’iy moliya-kredit siyosatini izchillik bilan o’tkazish zarur. 5. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA INKASSODAN FOYDALANISH MEHANIZMINI TAKOMILLASHTIRISH YO`LLARI O’zbekiston Respublikasining xalqaro savdoda eksport ko’rsatkichlari 2000 yil 1 yanvar holatiga quyidagi tarzda bo’ldi (6-jadval). 6-jadval (ming AQSH dollarida) Ko’rsatkichlar nomi 2000 ytt yanvar Um. cksp. foizda 1999 yil yanvar Um. cksp. foizda Oziq-ovqat mahsulotlari 8551,9 5,36 7038,9 3,5 Alkogol va noalkogol ichimliklar 684,9 0,4 307,3 0,2 Tamaki va uning urndoshlari 1688,7 1,1 484,8 0,2 Kimyoviy mahsulotlar 1514,8 1,0 2408,3 1,2 Energiya 21454,2 14,0 31746,6 16,0 Farmatsevtika mahsulotlari 229,9 0,1 2677,0 1,3 Mineral ugitlar 586,0 0,4 23587,2 11,9 Parfyumer-kosmetika va yuvuvchi vositalar 84,6 0,1 2201,6 1,1 Plastmassalar va uning mahsulotlari 241,6 0,2 1157,7 0,6 Kauchuk i rezina mahsulotlari 30,2 0,0 328,8 0,2 Tukimachilik va uning mahsulotlari 61252,0 39,9 1524523,6 768,7 Paxta 49859,0 32,5 1467440,0 739,9 shu jumladan, Ipak paxta 46636,7 30,4 1360957,4 686,2 Poyabzal 12,1 0,0 2367,4 1,2 Qora metall va uning mahsulotlari 1293,3 0,8 9905,4 5,0 Rangli metall va uning mahsulotlari 13371,1 8,7 170824,8 86,1 Uskunalar, ularning qismlari 1045,3 0,7 13843,4 7,0 EIektr mashinalar va uskunalar 897,2 0,6 47540,5 24,0 Transport vositalari 1197,4 0,8 85161,5 42,9

Boshqalar 18800,8 12,3 920950,6 464,3 shu jumladan, turli tayyor mahsulotlar 115,6 0,1 776278,8 391,4 Xizmatlar 20236,3 13,2 310117,8 156,4 Umumiy eksport 153415,9 100 198337,0 1589 Agarda ko’rsatkichlarga nazar tashlaydigan bo’lsak asosiy eksport mahsulotlari tukimachilik mahsulotlari (61252 ming AQSH dollari, jumladan paxta (49859 ming AQSH dollari) ham kiradi), elektr energiya (21454,2 ming AQSH dollari) hamda rangli metallar (13371,1 ming AQSH dollari)dan iborat bo’lib, o’tgan yilga nisbatan tukimachilik mahsulotlari (utgan yilgi ko’rsatkich (u.y.)- 1524523,6 ming AQSH dollari), elektr energiya (u.y. 31746,6 ming AQSH dollari), rangli metallar (u.y. 170824,8 ming AQSH dollari) salmogi eksportda kamaygan. Shu bilan birgalikda, oziq-ovqat (u.y. 7038,9 ming AQSH dollari bo’lgan bo’lsa, joriy yilda 8551,9 ming AQSH dollarini tashkil etgan, ya'ni 21,5 foizga o’sgan), tamaki mahsulotlari (484,8 ming AQSH dollari - 1688,7 ming AQSH dollari, ya'ni 248,3 foizga o’sgan) mahsulotlari salmogi oshgan. Lekin, mazkur mahsulotlarning ulushi eksport salmogida juda ham kam. Bunga asosiy sabab, hamon paxta kabi xom- ashyo mahsulotlari hamda elektr energiya eksporti ko’pligidadir. O’tgan yilga nisbatan, eksport salmogi ancha pasaygan (u.y. 198337 ming AQSH dollarini tashkil etgan bo’lsa, joriy yili atigi 153415,9 ming AQSH dollarini tashkil etgan, ya'ni 22,6 foizga eksport kamaygan). 6-jadvaldan ko’rish mumkinki, 2000 yilda deyarli barcha mahsulotlar eksporti 1999 yilga nisbatan kamaygan. Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasi tashkilotlari va korxonalari amaliyotida eksportni kreditlash shakllaridan biri bulmish chakirib olinmaydigan akkreditiv bilan bir qatorda inkassodan foydalanish keng qo’llanilmoqda. Bu shakl eksport qiluvchiga o’z vaqtida mahsulot uchun to’lovning kelishi va import qiluvchi tomonidan mahsulot hujjatlarini sotib olmaslik riskini minimumga olib kelish kafolatini ta'minlaydi. Sababi, mazkur akkreditivni muddati utguncha bekor qilib bo’lmaydi, shartlarini esa, benefitsiar ruxsatisiz o’zgartirib bo’lmaydi. Chakirib olinadigan akkreditivga kelsak, unda u mijoz ko’rsatmasiga binoan, hohlagan vaqtda o’zgartirilib yoki bekor qilinishi sababli, tashqi savdo amaliyotida umuman qo’llanilmayapti. Ammo, inkassodan foydalanishda tijorat banklari ayrim qiyinchiliklarga duch kelishmoqda. Buning asosiy sabablardan biri - mamlakat valyuta bozorining to’liq erkinlashmaganligidir. Mamlakatimizda import qiluvchilar asosan aktseptga qarshi hujjatlarni taqdim qilish (documents against acceptance, D/A) turidan ko’proq foydalanishadi. Bunda taqdim qiluvchi bank to’lovchiga 30-180 kun mobaynida taqdim qilingandan so’ng, to’lov amalga oshirilishi lozim bo’lgan sarf-chikimni yoki aniq bir muddatga amalga oshirilishi lozim bo’lgan sarf-chikimni aktseptlashga qarshi hujjatlarni taqdim qiladi. Taqdim qiluvchiga aktseptlanadigan veksellarni kvitantsiyaga qarshi naqd pul to’lovi bilan tenglashtirish mumkin. Shunday qilib,

trassat to’lov amalga oshirilguncha mahsulot egasiga aylanadi, u tezda mahsulotni sotib yuborishi va bu bilan veksel to’lovi uchun zarur bo’lgan summani olishi mumkin. Bunda aktsept unga to’lov muddatini belgilaydi va ombordagi zahiralarni qisqa muddatli kreditlashdan himoya qiladi. Sotuvchi uchun mahsulotni bergandan so’ng, ta'minot sifatida trassat aktsepti hisoblanadi. Shunday qilib, veksel bo’yicha to’lov muddati davrigacha u to’lov amalga oshirilmasligi riskiga duch keladi. Ammo, u aktsept inkasso qiluvchi bank yoki boshqa birinchi darajali bankning qo’shimcha avali bilan ta'minlashini talab qilishi mumkin. Ikkinchi holatda eksport qiluvchi to’lov uchun import qiluvchiga uzoq muddat berishi mumkin va import qiluvchi eksport qiluvchi tomonidan unga qo’yilgan o’tkazma vekselni aktseptlashga qarshi hujjatlarni olishi mumkin.

7 - j a d v a l O’zbekiston Respublikasi 1999 yilda kontinentlar bo’yicha tashqi savdosining taqsimlanishi Ko’rsatkichl ar Tovar aylanmasi Shu jumladan Qoldiq Jamiga nisbatan foizda 1998 yilga nisbatan 1999 yil tovar aylanmasiEksport Import Jami 3919,7 2067,2 1852,5 214,7 100 76,8 shu j-dan: Yevropa 2606,5 1530,9 1075,6 455,3 66,5 85,6 Osiyo 1080,9 473,6 607,3 - 133,7 27,6 60,4 Afrika 1,9 0,1 1,8 -1,7 0,1 21,8 Amerika 220,9 56 164,9 -108,9 5,6 84,3 Avstraliya va Okeaniya 9,5 6,6 2,9 3,7 0,2 2,5 marta O’zbekiston eksport qiluvchilari tomonidan uchun esa, inkasso shakli hozircha ko`llanilmayapti. Sababi, respublikada mavjud bo’lgan qonunchilikdagi xalqaro hisob-kitoblarda mahsulotni yubormasdan avval avans to’lovini olish, akkreditiv ochish yoki kafolat shakli qo’llanilishi, muddati o’tgan debitor qarzdorlik muammosi (mahsulot ketgandan so’ng 60 kun muxlat ichida to’lov amalga oshirishi shart) inkassoni xalqaro andozalar darajasida qo’llanilishiga tuskinlik qilmoqda. Mamlakatda iqtisodiy islohotlar chuqurlashuvi jarayoni tashqi iqtisodiy aloqalar va xorijiy davlatlar bilan hamkorlik munosabatlari o’sishi bilan belgilanmoqda. Bu hodisa tashqi savdo, xorijiy investitsiya oqimi, qo’shma korxonalar tuzish bo’yicha imzolangan kelishuvlar dinamikasida yaqqol kurinmoqda. Bundan tashqari, xorijiy banklar bo’lgan UzDEUbank, ABN Amro bank, Uzprivatbank va Utbanklar inkasso shaklidan import qiluvchilar uchun faol ishtirok etmoqdalar. SVIFT SVIFT - bu, xalqaro bitimlar uchun muhim kommunikatsiya tarmog’i. SVIFT - xususiy notijorat korporatsiyasi bo’lib, uning boshqaruv organi Belgiyaning Bryussel shaxrida joylashgan. SVIFTning 2000ga yaqin a'zosi bo’lib, ularning ko’pchiligi - bank muassasalaridir. Ma'lumotlarni uzatish markazlari Niderlandiyada hamda Kalpere (Virjiniya)da joylashgan. Faoliyat yurituvchi markazlar xalqaro axborot uzatish liniyalari orqali ma'lumotlarni qayta ishlovchi SVIFT a'zolari joylashgan hududiy-protsessorlari bilan bog’langan. SVIFT xorijiy valyuta bozoridagi bitimlar to’g’risida, to’lovlarni tasdiqlash va qimmatbaho qog’ozlar, xalqaro savdo hujjatlari va boshqa moliyaviy axborotlar to’g’risidagi ma'lumotlarni uzatish bo’yicha chegaralanmagan imkoniyatlarga ega. SVIFT - bu, axborotlarni xalqaro uzatishda eng kenp qo’llaniladigan tizim. Ammo, bir qancha

mukobil tizimlar ham mavjud. Masalan, Britaniyaning Reyter kompaniyasi. Uning xizmatlari moliyaviy bozordagi joriy axborotlar bilan ta'minlaydi va hamkorlar o’rtasidagi faoliyatni muvofiqlashtiradi. SVIFT har kunlik valyuta hisob-kitoblari va kliring tizimi bilan yajtin aloqada. Masalan, SVIFT xizmat ko’rsatadigan 140 ta Nyu-York banklari, valyuta va evrodollar bitimlari bilan hisob-kitoblarni banklararo kliring hisob-kitob (BKX) elektron tizimi orqali amalga oshiradi. Valyuta bitimlari bo’yicha hisob-kitoblar soni va qiymati bo’yicha BKXlar ko’rsatadigan xizmatlarning yarmidan ortigini tashkil etadi. BKX Nyu-York kliring palatasi Assotsiatsiyalari (Nevv York Clearing House Association) va Nyu-York federal zahira banki (Federal Reserve Bank of Nevv York) tomonidan boshqariladi.

ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. O’zbekiston Respublikasining «Valyutani tartibga solish to’g’risida»gi qonuni. 1993 yil 7 may. 2. O’zbekiston bank tizimini islox qilish va erkinlashtirish bo’yicha qonunchilik hujjatlari to’plami. T.: O’zbekiston. 2000. 3. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Valyuta bozorini yanada erkinlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2001 yil 22 iyundagi 263- sonli qarori. 4. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Ichki valyuta bozorida almashuv kurslarini birxillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2001 yil 25 oktyabrdagi 422-sonli qarori. 5. www.ziyonet.uz 6. www.nur.uz

Похожие

Xalqaro hisob-kitoblar va ularning asosiy shakllari

Xalqaro hisob-kitoblar, ularning shakllari. Himoya shartlashuvlari

Hisob-kitoblar auditi

Hisob-kitoblar auditi

Хodimlar bilan hisob-kitoblar auditi