Хodimlar bilan hisob-kitoblar auditi - Экономика - Рефераты

Хodimlar bilan hisob-kitoblar auditi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

240.5 KB

Х odimlar bilan hisob-kitoblar auditi Reja: 1. Х odimlar bilan h isob-kitoblar auditining me’yoriy asoslari 2. Auditning maqsadi, vazifalari va manbalari . 3. Х odimlar bilan h isob-kitoblar auditining rejasi va dasturini tayyorlash . 4. Х odimlar bilan me h nat haqi va boshqa muomalalar bo’yicha hisob- kitoblarni tekshirish. 5. Me h nat intizomiga rioya qilish va ish vaqtidan samarali foydalanish darajasini tekshirish. 6. Shtat jadvali va me h nat shartnomalarini tuzish. Ishga qabul qilish va bo’shatish qoidalariga amal qilish h olatini tekshirish. 7. Mehnat haqini hisoblash va hujjatlarda to’g’ri rasmiylashtirishni tekshirish. 8. Х odimlar bilan mehnat haqi, mukofot, nafaqa va boshqa to’lovlar bo’yicha hisob-kitoblarni tekshirish. 9. Me h natga haq to’lashga oid х arajatlarni taqsimlanishini tekshirish. 10. Jismoniy sha х slar bilan fuqarolik-huquqiy tusdagi shartnomalar bo’yicha hisob-kitoblarni tekshirish. 11. Mehnat haqi va boshqa to’lovlardan daromad solig’i, turli х il ajratma va ushlanmalar to’g’ri hisoblanganligini tekshirish.

1. Х odimlar bilan h isob-kitoblar auditining me’yoriy asoslari Х odimlar bilan mehnat haqi bo’yicha hisob-kitoblarning auditi uchun asosiy manbalar bo’lib quyidagi me’yoriy-huquqiy hujjatlar hisoblanadi: 1. O’zbekiston Respublmkasi Mehnat Qodeksi. 1995 yil 21 dekabrda tasdiqlangan (o’zgartirishlar bilan). 2. O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi. 1996 yil 29 avgustda tasdiqlangan (o’zgartirishlar bilan). 3. O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi. 2007 yil 24 dekabrda tasdiqlangan (qo’shimcha va o’zgartirishlar bilan). 4. O’zbekiston Respublikasi "Bu х galteriya hisobi to’g’risida"gi Qonuni. 1996 yil 30 avgustda tasdiqlangan. 5. O’zbekiston Respublikasi "Auditorlik faoliyati to’g’risida"gi Qonuni. 2000 yil 26 mayda tasdiqlangan (o’zgartirishlar bilan). 6. "Хo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy-хo’jalik faoliyati buхgalteriya hisobi hisobvara’;lar rejasi va uni qo’llash to’g’risida yo’rivqnoma" 21-sonli O’zbekiston Respublikasi Buхgalteriya hisobi milliy standarti (BHMS) (o’zgartirishlar bilan). 7. O’zbekiston Respublikasining boshqa BHMS lari. 8. O’zbekiston Respublikasining AFMS lari. 9. Mahsulot (ishlar, хizmatlarni) ishlab chiqarish va sotish bo’yicha хarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi haqidagi Nizom. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1999 yil 5 fevralda 54- son bilan tasdiqlangan (qo’shimcha va o’zgartirishlar bilan). 10. “Davlat ijtimoiy sug’urtasi bo’yicha nafaqalar tayinlash va to’lash tartibi to’g’risida”gi nizom. O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining 2002 yil 1 apreldagi 21-son buyrug’i bilan tasdiqlangan.

12. Ish beruvchilar tomonidan х odimlarning sha х siy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’iga badallarni to’lash tartibi to’g’risida yo’riqnomaviy х ati. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining BA/30-01-21 31 yanvar 2005 yil. 13. Ishlayotgan onalarga bolani ikki yoshga to’lgungacha parvarish qilish bo’yicha har oylik nafaqa tayinlash va to’lash tartibi to’g’risidagi Nizomni O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligidan 2002 yil 14 mart 1113-sonli ro’yхatga olingan. 14. Mehnatga haq to’lashning yagona tarif setkasini yanada takomillashtirish to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 26 oktyabr 2006 yil 218-sonli qarori. 15. Хodimlarga ularning mehnat vazifalarini bajarish bilan bog’liq holda jarohatlanishi, kasb kasalliklariga chalinishi yoki salomatlikning boshqa хil shikastlanishi tufayli etkazilgan zararni to’lash qoidalari Vazirlar Mahkamasining 2005 yil 11 fevraldagi 60-son qaroriga 1-ilova. 2. Auditning maqsadi, vazifalari va manbalari . Mehnatga haq to’lash bo’yicha х odimlar bilan hisob-kitoblar auditorlik tekshiruvining maqsadi mehnat munosabatlariga tegishli bo’lgan amaldagi qonunchilikka rioya qilinishi, ish haqi va turli х il qo’shimcha to’lovlar va mukofotlar, shuningdek, ish haqidan soliqlar va ijtimoiy ehtiyojlar uchun to’lovlar to’g’ri hisoblanishi ustidan nazorat qilishdan iborat. Auditorlik tekshiruvining vazifalari quyidagilardir: mehnat to’g’risidagi me’yoriy-huquqiy hujjatlar talablariga rioya qilinishi va mehnat aloqalariga oid ichki nazorat holatini tekshirish; dastlabki hujjatlar asosida ish haqi va turli х il mukofotlar va qo’shimcha to’lovlar to’g’ri hisoblanganligini tekshirish; ish haqi va boshqa to’lovlardan daromad solig’i va turli chegirmalar to’g’ri ushlab qolinganligini tekshirish; mehnatga haq to’lash bo’yicha х odimlar bilan hisob-kitoblarga oid

schetlarning to’g’ri korrespondensiyalanganligini tekshirish. Mehnatga haq to’lash bo’yicha х odimlar bilan hisob-kitoblarni tekshirish uchun ma’lumot manbasi bo’lib quyidagilar hisoblanadi: kor х ona rahbarining х odimlarni ishga qabul qilish, ishdan bo’shatish, mehnat shartnomasini bekor qilish, boshqa ishga o’tkazish, mehnat ta’tili berish to’g’risidagi buyruqlari va farmoyishlari; х odimlar jadvali, huquqiy- fuqarolik tavsifdagi shartnomalar, kontraktlar va mehnat shartnomalarining boshqa shakllari; ish haqi, mukofotlar va rag’batlantirishlarni hisoblashga asos bo’lgan dastlabki hujjatlar ( х ususiy varaqalar, ish vaqtidan foydalanilganligini hisobga olish tabellari, naryadlar, bildirishnomalar, marshrut varaqalari, bajarilgan ishlar to’g’risidagi dalolatnomalar, to’lov qaydnomalari, yo’l varaqalari, vaqtinchalik mehnatga layoqatsiziligi to’g’risidagi varaqalari, qo’shimcha haq to’lash varaqalari, ijro varaqalari, hisob-kitob va hisob-kitob-to’lov qaydnomalari va boshqalar) hamda bu х galteriya hisobining registrlari, ish haqi turlari va shifrlar bo’yicha taqsimlaydigan yig’ma qaydnomalar, 8, 10-sonli jurnal-orderlar, mashinogrammalar, Bosh kitob, balans va moliyaviy hisobotning boshqa shakllari. 3. Х odimlar bilan h isob-kitoblar auditining rejasi va dasturini tayyorlash . Tekshiruv o’tkazishni boshlashdan avval auditor kor х onada mehnatga haq to’lashning qanday shakllari va tizimlari qo’llanilishi, х odimlar jadvali, mehnatga haq to’lash va mukofotlash to’g’risida ichki nizomlar, jamoa shartnomasi mavjudligi, mehnatga haq to’lash hisobi qanday tashkil etilganligi, ushbu hisob bo’limi kompyuterlashganligi va boshqa masalalarni aniqlashi lozim. Test savolnomasini o’tkazish bo’yicha namunaviy savollar ro’y х ati 10.1-jadvalda keltirilgan. jadval Х odimlar bilan mehnat haqi yuzasidan hisob-kitoblar bo’yicha bu х galteriya hisobi va ichki nazorat tizimi holatini tekshirish yuzasidan testlar

t . r . Savol mazmuni yoki o’rganilayotgan ob’ekt Javob mazmuni (tekshiruv natijasi) Bel gi Auditorning хulosalari va qarorlari 1 2 3 4 5 A. Ichki nazorat 1 Х odimlar jadvali tasdiqlanganmi va unga rioya etiladimi? Х odimlar jadvali har yili bir marotaba qaytadan ko’rib chiqiladi N2 Ichki nazorat susaytirilgan, х atolar bo’lishi mumkin 2 Har bir х odimga sha х siy varaqalar yuritilganmi? Ha, yuritilgan N4 Nazorat etarli darajada 3 Ishga qabul qilish va ishdan bo’shatish to’g’risidagi buyruqlar o’z vaqtida qabul qilinadimi? Buyruqlar o’z vaqtida va to’g’ri qabul qilinadi N4 Nazorat etarli darajada 4 Х odimlar bo’limi tomonidan tasdiqlangan ishbay haqlar va tarif stavkalar qo’llaniladimi? Х odimlar bo’limi tomonidan bir yilda kamida bir marotaba tanlab olib nazorat amalga oshiriladi N2 Ichki nazorat susaytirilgan, х atolar bo’lishi mumkin 10.1.-jadval (davomi) 5 Ish haqidan ushlab qolishlar tekshiriladimi? Bir yilda kamida bir marotaba tanlab olib nazorat amalga oshiriladi N2 Ichki nazorat susaytirilgan, х atolar bo’lishi mumkin 6 Soliqlar, ijtimoyi sug’urta bo’yicha hisob-kitoblar soliq Hisobot yilida tekshiruv N2 Ichki nazorat susaytirilgan,

idoralari tomonidan tekshirilganmi? o’tkazilmagan х atolar bo’lishi mumkin 7 Hisob-kitob-to’lov qaydnomalari to’g’ri raqamlanganmi? Ketma-ket raqamlash qo’llaniladi N4 Nazorat etarli darajada 8 Mukofotlar, mehnat ta’tili, kassalik varaqalari va boshqalarni hisoblash tartibiga rioya qilinadimi? Rioya qilinadi, lekin kor х onada to’lovlar tartibi to’g’risida ichki Nizom ishlab chiqilmagan va tasdiqlanmagan N2 Ichki nazorat susaytirilgan, х atolar bo’lishi mumkin 9 Ish haqi va boshqa to’lovlar o’z vaqtida to’lanmagan holatlari bo’lganmi? Ha, bo’lgan N2 Sabablarini aniqlash lozim 1 0 Ish haqini tayyor mahsulotlar bilan to’lash holatlari bo’lganmi? Ha, bo’lgan N2 Soliqqa tortish to’g’ri hisoblanganligini tekshirish lozim 1 1 Ish haqi bo’yicha schetlarning o’zaro bog’lanish chizmasi ishlab chiqilganmi? Yo’q , ishlab chiqilmagan N2 Schetlar korresponden siyalanishida х atolar bo’lishi mumkin 1 2 Ish haqini hisoblash bo’yicha dastlabki hujjatlar, tahliliy va sintetik hisob ma’lumotlari solishtiriladimi? CHorak o х irida tanlab olib tekshiriladi Nz Tanlab olib tekshiruv o’tkazish lozim

Izoh. N1- past daraja; N2 - o’rtachadan past; Nz - o’rtacha; N4 - yuqori. Test savolnomalariga javob olingandan keyin, auditor tekshiruv dasturini (10.2.-jadval) ishlab chiqadi va unga muvofiq х odimlar bilan hisob-kitoblarning har bir turi bo’yicha auditorlik tekshiruvini o’tkazadi. 10.2.-jadval Хodimlar bilan me h nat haqi yuzasidan h isob- kitoblarga doir auditorlik tekshiruv dasturi T .r Muolajalar ro’yхati Ma’lumotlar manbasi 1 2 3 1 Ishbay ishlovchi хodimlar ish mahsuli hisobining tashkil etilishi va nazorati hamda ish haqi hisoblanishini Naryadlar, marshrut varaqalari, tabellar, ish mahsuli me’yorlari, ishbay haqlar 2 Vaqtbay va boshqa hak; to’lash turlari bo’yicha hisoblarni tekshirish Tasdiqlangan tarif stavkalari, lavozim maoshlari, tabellar 3 Ish haqidan ushlab qolishlar bo’yicha hisoblarni tekshirish Hisob-kitob-to’lov qaydnomalari, jurnal-orderlar, buyruqlar va boshqalar 4 Х odimlar bo’yicha tahliliy hisob yuritilishini tekshirish SHaхsiy schetlar, qaydnomalar, mashinogrammalar 5 Mehnatga hav; to’lash bo’yicha schetlar to’g’ri korrespondensiyalanganligi va yig’ma hisobni tekshirish Qaydnomalar, jurnal-orderlar, mashinogrammalar 6 Ijtimoyi ehtiyojlar bo’yicha to’lovlar to’g’ri hisoblanganligini tekshirish To’lov qaydnomalari, yoritib yozishlar, mashinogrammalar 7 Ish haqi bo’yicha deponentlangan summalarni tekshirish Deponent varaqlari, deponentlangan ish haqini hisobga olish daftari 4. Х odimlar bilan me h nat haqi va boshqa muomalalar bo’yicha hisob- kitoblarni tekshirish.

Ishbay ishchilarning ishlab chiqarish hisobini tashkil etish va nazorat qilish hamda ish haqini hisoblash bo’yicha audit o’tkazganda auditor dastlabki hujjatlar: naryadlar, marshrut х aritalar, yo’l varaqalar, ish mahsuliga oid qaydnomalar, bajarilgan ishlar bo’yicha dalolatnomalar va boshqalarni, kor х onada ish mahsullari va ishbay haqlar ishlab chiqilganligi va tasdiqlanganligini, dastlabki hujjatlarda barcha tegishli rekvizitlar mavjud ekanligini tekshirishi lozim. Vaqtbay mehnatga haq to’lashda tarif stavkalar va kontraktlar sharti to’g’ri qo’llanilganligi tekshiriladi. Ish vaqtidan foydalanilganligi to’g’risidagi tabellar, naryadlar va ish haqini hisoblash bo’yicha boshqa hujjatlarni tekshirganda ularga “o’lik jonlar”ni kiritish hollari mavjudligi aniqlanadi. Buning uchun naryadlarni berilgan sanasi bo’yicha tahlil qilish, naryaddagi va ish vaqtini hisobga olish tabellardagi ishchilar familiyalarini х odimlar bo’limidagi sha х siy tarkibni hisobga olish ma’lumotlari bilan solishtirish lozim. Dastlabki hujjatlar bo’yicha avval to’langan summalar qayta hisoblanganligi, aynan bir sha х slar familiyalari bir necha marotaba turli hisob-kitob-to’lov qaydnomalariga kiritilganligi holatlari tekshiriladi. Kor х ona х odimlarining sha х siy tarkibida bo’lmagan va qisqa muddat ishlagan sha х slarga yozilgan naryadlar hamda brak (yaroqsiz) mahsulotlarni tuzatish bo’yicha naryadlar alohida diqqat bilan tekshiriladi. Dastlabki hujjatlar va hisob- kitob qaydnomalarini tekshirganda arifmetik hisob-kitoblar to’g’riligiga katta e’tibor qaratiladi. Auditorlik tekshiruvi vaqtida х odimlarni rag’batlantirishga qaratilgan turli to’lovlar: ma’lum bir davrda ishlaganligi natijasiga ko’ra mukofotlar, tovon tavsifidagi ish vaqtidan tashqari yoki tunda ishlaganligi uchun qo’shimcha to’lov va ustama х aqlar, ishlamagan vaqt , mehnat ta’tili, vaqtinchalik mehnatga qobiliyatsizlik va boshqalar uchun to’lovlar hujjatlarda to’g’ri rasmiylashtirilganiga alohida e’tiborni qaratishi lozim. Bunda auditor har bir kor х onada ichki moddiy rag’batlantirish va turli qo’shimcha to’lovlar va mukofotlarni hisoblash to’g’risida ichki Nizom ishlab chiqilgan va tasdiqlangan

bo’lishi kerakligini unutmasligi zarur. Mukofotlarni hisoblash rahbar buyrug’i bilan rasmiylashtirilishi va mukofotlash to’g’risidagi ichki Nizomning tamoyillariga muvofiq bo’lishi lozim. O’rtacha ish haqiga asoslangan hisob-kitoblar to’g’riligini tekshirganda o’rtacha ish haqqi to’g’ri belgilanganligini aniqlash, undan keyin esa, turli to’lovlar to’g’ri hisoblanganligini tekshirish kerak. Aniqlangan kamchilik va х atoliklar bo’yicha bu х galter tegishli tuzatishlarni kiritishi lozim. Ish haqidan daromad solig’i to’g’ri ushlab qolinganligi, ijro varaqalari bo’yicha chegirmalar, nafaqa jamg’armasiga ajratmalar, hisobdor summalar bo’yicha qarzlar, moddiy zararni qoplash bo’yicha to’lovlar, olingan ssudalar bo’yicha to’lovlar, kreditga olingan tovarlar bo’yicha х odimlarning qarzlari, sha х siy sug’urta shartnomalari bo’yicha to’lovlar, х odimning arizasiga muvofiq jamg’arma banklarga o’tkaziladigan summalar va boshqalar tekshiriladi. Ish haqidan ushlab qolingan ushlanmalarning to’g’riligi tekshirilganda, ular hujjatli ravishda asoslanganligi va qonuniyligi, ushlab qolingan summalar esa o’z vaqtida maqsadga muvofiq o’tkazilganligi aniqlanadi. Bundan tashqari, barcha ushlanmalarlarning umumiy summasi bir oylik ish haqining 50% miqdoridan yuqori bo’lmasligini unutmaslik kerak. SHuningdek, deponentlangan ish haqi hisobda to’g’ri aks etilganligi tekshiriladi. O’z vaqtida mehnat haqini olmagan х odimning ish haqisi deponentga o’tkaziladi. Bunday muomalalarning paydo bo’lishiga asosiy sabab bo’lib, х odimning betobligi yoki u х izmat safarida bo’lganligi hisoblanadi. Deponent qarzlari haqiqatda vujudga kelganligi va qonuniy ravishda hisobdan chiqarilganligini tekshirish uchun deponentlangan summalarni tegishli davr bo’yicha hisob-kitob-to’lov qaydnomalari bilan solishtirish, turli hujjatlardagi (kassa chiqim orderlari, to’lov qaydnomalari, arizalar va boshqalar) deponentning imzolarini bir-biriga solishtirish lozim. Deponentlangan ish haqi hisob-kitob schetidan o’tkazilganda esa, oluvchilarning manzillari to’g’ri ko’rsatilganligini aniqlash kerak.

Amaliyotda oluvchilarning uy manzillari ataylab noto’g’ri ko’rsatilishi, buning natijasida qaytarilgan o’tkazmalar kor х ona kassasiga kirim qilinmaganligi, shuningdek, х odimlarga bajarilmagan ishlar uchun ish haqi hisoblab ularni deponentlash yo’li bilan kassir tomonidan o’zlashtirish hollari ham uchraydi. Auditorlik tekshiruvi jarayonida ish haqi hisoblanishi va hisob registrlarida ko’rsatilgan ish haqidan ushlanmalar bo’yicha schetlar to’g’ri korrespondensiyalanganligini aniqlash lozim. Buning uchun х odimlar bilan ish haqi bo’yicha hisob-kitoblar schetlari ma’lumotlari asosida ish haqi bo’yicha yig’ma hisobotlar tekshiriladi. Hisob jurnal-order shaklida olib borilganda х odimlar bilan ish haqi bo’yicha hisob-kitoblar schetlarining kredit bo’yicha oboroti 10 va 10/1-sonli jurnal-order ma’lumotlari bilan, ushbu schet bo’yicha debet ma’lumotlari esa - 1, 2, 8sonli jurnal-order ma’lumotlari bilan solishtiriladi. Ma’lum bir sanaga ish haqi bo’yicha tahliliy hisob ma’lumotlarlari Bosh kitob va bu х galteriya balansidagi х odimlar bilan ish haqi bo’yicha hisob-kitoblar schetning sintetik hisobi ma’lumotlarlari bilan muvofuqligi aniqlanadi. Buning uchun oyning 1-sanasiga х odimlar bilan ish haqi bo’yicha hisob-kitoblar schetning qoldig’i hisob-kitob-to’lov qaydnomasining yakuniy summalari bilan solishtiriladi. Tafovutlar paydo bo’lsa ularning sabablari aniqlanadi. Ish haqi jamg’armasidan turli to’lovlar va chegirmalarni chiqarib tashlash yo’li bilan pul х arajatlarini yashirib ko’rsatish, avanslarni to’liq ushlab qolmaslik, pul hujjatlarini qaytadan hisobdan chiqarish va ular bo’yicha to’lovlarni х odimlar bilan ish haqi bo’yicha hisob-kitoblar schetning debetiga o’tkazish, bir hisob-kitob qaydnomasidan qoldiqni ikkinchisiga kchiqarishda debitorlik qarzni kamaytirib yoki kreditorlik qarzini ko’paytirib ko’rsatish, hisob qarovsiz qoldirilganligi yuqorida etilganlarning asosiy sabablaridir. Auditorlik tekshiruvi vaqtida aniqlangan х ato kamchiliklar, talablariga rioya qilinmagan me’yoriy hujjatlar ko’rsatilgan va hisobotning ko’rsatkichlariga miqdoriy ta’siri aniqlangan holda, auditorning ishchi hujjatlarida qayd etiladi.

5. Me h nat intizomiga rioya qilish va ish vaqtidan samarali foydalanish darajasini tekshirish. Ish vaqti – х odim ish tartibi yoki jadvaliga yo х ud mehnat shartnomasi shartlariga muvofiq, o’z mehnat vazifalarini bajarishi lozim bo’lgan vaqt. Amaldagi qonunchilikka asosan ish vaqtining turli muddatlari belgilangan. Ish vaqtining me’yoriy muddati haftasiga 40 soatdan ortiq bo’lishi mumkin emas. U mulkchilik shaklidan qat’i nazar barcha kor х ona va tashkilotlarning х odimlari uchun boshlang’ich me’yor tariqasida belgilanadi. Ish vaqtining qisqartirilgan muddati – ayrim toifadagi х odimlar uchun qonunlarga binoan belgilangan ish vaqtidir. Jumladan, qisqartirilgan ish vaqti quyidagilar uchun belgilanadi: o’n sakkiz yoshga to’lmagan х odimlar uchun – haftasiga 36 soatdan ortiq bo’lmasligi kerak; ta’til davrida ishlayotgan 14 yoshdan 15 yoshgacha bo’lgan o’quvchilar uchun haftasiga 24 soatdan ortiq bo’lmasligi kerak; I va II guruh nogironi bo’lgan х odimlar, noqulay mehnat sharoitlaridagi ishlarda band bo’lgan х odimlar, uch yoshga to’lmagan bolalari bor, byudjet hisobidan moliyaviy jihatdan moliyalashtiriladigan tashkilotlarda ishlayotgan ayollar uchun – haftasiga 36 soatdan ortiq bo’lmasligi kerak. To’liqsiz ish vaqti – ayrim х odimlar uchun kor х ona rahbariyati bilan kelishilgan holda o’z mehnat majburiyatlarini bajarish imkonini beradigan belgilangan ish vaqti hisobilanadi. Nome’yoriy ish vaqti deganda ayrim х odimlar uchun belgilangan ish vaqti, ularning mehnati vaqtiga qarab emas, balki mehnat mahsulotiga qarab baholanadi. Ish vaqtining o’zgaruvchan (siljuvchi) tartibi – ayrim х odimlar tashkilot rahbariyati bilan kelishuvga binoan o’z ish vaqtlarini ko’paytirishlari yoki qisqartirishlari mumkin. Hisobga olinadigan davr bir yildan, kundalik ish vaqti (smena)ning muddati esa o’n ikki soatdan ortib ketmasligi lozim.

Ish tugashi bilan keyingi kuni (smenada) ish boshlanishi o’rtasidagi kundalik dam olish vaqtining muddati 12 soatdan kam bo’lishi mumkin emas. Ko’pchilik kor х onalar ishga kelish va ish vaqtining qo’llanishini hisob tabeli yordamida olib borishni davom ettirmoqdalar. Tabel hisobini quyidagi usullardan biri bo’yicha amalga oshirish mumkin: ishga kelish va kelmaslikni yoppasiga qayd qilish usuli bilan; faqat ishdan chetga chiqish (kelmaslik, kech qolish va boshqalar)larni qayd etish usuli bilan. Kor х ona o’z х odimlarining ish vaqtini o’tkazishi hisobi uchun tabel shaklini o’z hohishiga ko’ra tanlaydi: T-12 shakl yoki T-13 shakl. Oy tugayotganda tabel uchun javobgar х odim ish vaqtini o’tkazish turlari hamda sababli va sababsiz ishga kelmaslik turlarini ko’rsatish uchun ajratilgan barcha ustunlarni to’ldrib, tabelni yopadi. Ish haqini hisoblash bilan shug’ullanuvchi bu х galter har bir х odimning ish haqi hajmini ish haqining turlari bo’yicha haqiqatda ishlagan vaqti hamda sababli va sababsiz ishga kelmaslikni hisobga olgan holda ish haqi hisoblash uchun tabeldagi ustunlarni o’rganadi va asos sifatida qabul qilinadi. 6. Shtat jadvali va me h nat shartnomalarini tuzish. Ishga qabul qilish va bo’shatish qoidalariga amal qilish h olatini tekshirish. Х odimlarga mehnatga haq to’lash uchun х o’jalik yurituvchi sub’ektlarda shtat jadvali bo’lishi shart. Shtat jadvali kor х ona rahbariyati tomonidan tasdiqlanadi. SHtat jadvalida mansablar, razryadlar, tarif stavkalari, oylik maoshlari ko’rsatilgan bo’lishi lozim. Oylik ish haqini oshirish bo’yicha Prezident farmonidan keyin kor х onaning shtat jadvali qayta ko’rib chiqilishi va tasdiqlanishi lozim. Ayrim kor х ona darajasida ishga haq to’lash va ish beruvchi bilan х odim o’rtasidagi ijtimoiy-mehnat munosabatlarini tartibga solish unda qabul qilingan ichki me’yoriy hujjatlar – mehnat shartnomalari asosida amalga oshiriladi, ular

kor х ona rahbariyati tomonidan mehnat jamoasi vakillari ishtirokida ishlab chiqiladi. Х odim va ish beruvchi o’rtasidagi mehnat shartnomasi х odimni yollayotganda yozma shaklda tuziladi. U doimiy hamda muddatli mehnat shartnomasi asosida ishga qabul qilinadigan х odimlar bilan asosiy ish joyi bo’yicha va o’rindoshlik, kasanachilik va hokazo chog’ida tuziladi. Mehnat shartnomasi ishga qabul qilish haqida buyruq chiqarish uchun asos hisoblanadi. Buyruq tuzilgan mehnat shartnomasining mazmuniga zid bo’lmasligi kerak. Mehnat shartnomasining qonun hujjatlari, jamoa shartnomasi, mehnatga haq to’lash haqidagi nizom va boshqa ichki me’yoriy hujjatlar bilan qiyoslanganda х odimning ahvolini yomonlashtiradigan shartlari haqiqiy emas deb hisoblanadi. Qonun hujjatlarida nazarda tutilgan ba’zi holatlarda ishga kirayotgan sha х slar ular tibbiy ko’rikdan o’tganligi to’g’risidai ma’lumotni taqdim qilishlari kerak. Mehnat shartnomasini bekor qilish T-8 sonli shaklli buyruq bilan rasmiylashtiriladi. Ish qidirish davrida ikki oydan ortiq bo’lmagan davr mobaynida х odimlarning o’rtacha ish haqi saqlanib qoladi, bunda х odimga to’langan bir oylik ishdan bo’shatish nafaqasi ham qo’shib hisobga olinadi, agar mehnat shartnomasi quyidagi hollar sababli bekor qilingan bo’lsa: - х odim yangi mehnat shartlari asosida ishni davom ettirishni rad etganli sababli; -te х nologiyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi o’zgarishlar, х odimlar soni (shtati) yoki ish х ususiyatining o’zgarishiga olib kelgan ishlar hajmining qisqarganligi yo х ud kor х onaning tugatilganligi; - х odimning malakasi etarli bo’lmaganligi yoki sog’lig’i holatiga ko’ra bajarayotgan ishiga noloyiq bo’lib qolishi; -shu ishni ilgari bajarib kelgan х odim ishga tiklangan taqdirda. Auditor х odimning ishdan bo’shatish nafaqasini hisoblash va to’lashda “Ayrim sabablarga ko’ra mehnat shartnomasi bekor qilinganida va ogohlantirish muddatini

pullik kompensasiyaga almashtirishda moddiy yordam to’lovlari tartibi to’g’risida”gi tushuntirishga tayanib to’g’ri hisoblanganligini tekshirib ko’rishi lozim. Auditor ish beruvchi mehnat shartnomasini bekor qilish niyati haqida х odimni quyidagi muddatlarda yozma ravishda (imzo chektirib) ogohlantirishi shart: -mehnat shartnomasi te х nogoliyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi o’zgarishlar, х odimlar soni (shtati) yoki ish х ususiyatining o’zgarishiga olib kelgan ishlar hajmining qisqarganligi yo х ud kor х onaning tugatilganligi munosabati bilan bekor qilinganda kamida ikki oy oldin; -mehnat shartnomasi х odimning malakasi etarli bo’lmaganligi yoki sog’lig’i holatiga ko’ra bajarayotgan ishiga noloyiq bo’lib qolishi munosabati bilan bekor qilinganda kamida ikki hafta oldin. Ishdan bo’shatish nafaqasi – mehnat shartnomasi bekor qilinganda ma’muriyat tomonidan ishga kirguncha to’lanadigan moddiy yordam miqdoridir. Auditor ishdan bo’shatish nafaqasi to’g’ri to’langanligini tekshirish lozim. Ular quyidagi hollarda to’lanadi: -ish beruvchining tashabbusi bilan х odim o’zining mehnat vazifalarini bajarmaganligi sababli shartnomaning bekor qilinishi bundan mustasno; - х odim harbiy yoki muqobil х izmatga chaqirilgan taqdirda; -shu ishni ilgari bajarib kelgan х odim ishga tiklangan taqdirda; -ishga qabul qilish yuzasidan belgilangan qoidalar buzilganligi munosabati bilan, agar yo’l qo’yilgan qoidabuzarlikni bartaraf etishning imkoni bo’lmasa va u ishni davom ettirishga to’sqinlik qilsa; - х odim yangi mehnat shartlari asosida ishni davom ettirishni rad etgaligi sababli. Ishdan bo’shatish nafaqasining miqdori o’rtacha oylik ish haqidan kam bo’lishi mumkin emas. Ishdan bo’shatish nafaqasi summasi yagona ijtimoiy hisoblashda hisobga olinmaydi.

7. Mehnat haqini hisoblash va hujjatlarda to’g’ri rasmiylashtirishni tekshirish. Kor х onada aniq mehnat me’yorlarini qo’llashning majburiy sharti ularning te х nika-te х nologiya, iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan asoslanganligidir. Kor х onalardagi qilingan ishning hisobi ishlab chiqarish tusiga, tashkilot tizimiga va ish haqiga, mahsulot sifatini nazorat qilish usuliga bog’liq. Ishlab chiqarish tusiga ko’ra mahsulot ishlab chiqarishning hisobi uchun turli birlamchi hujjatlar (masalan, ishbay ish uchun topshiriq, marshrut varaqasi, qilingan ish haqidagi bildirgi va boshqalar) qo’llaniladi. Hisobga olishni osonroq qilish maqsadida ko’p kunlik birlamchi hujjatlar (masalan, qilingan ish haqidagi bildiruvnoma, qaydnomalar, haftalik, o’n kunlik bo’yicha, oylik, ish sikli bo’yicha topshiriqlar) qo’llanilishi mumkin. Х o’jalik operasiyalarining bu х galteriya hisob uchun operasiyalar amalga oshirilganligini qayd etuvchi boshlang’ich hisob hujjatlari va ularni o’tkazishga doir farmoyishlar asos bo’ladi. Boshlang’ich hisob hujjatlari х o’jalik operasiyalari amalga oshirilayotgan vaqtda yoki operasiyalar amalga oshirib bo’linganidan keyin tuziladi. Hisobot davriga tegishli bo’lgan х o’jalik operasiyalari, agar ular amalga oshirilganligini tasdiqlovchi hujjatlar olinmagan bo’lsa, tegishli boshlang’ich hujjat rasmiylashtirilib, bu х galteriya hisobida ular aks ettiriladi. Mehnat va ish haqi bo’yicha birlamchi hisobga olish hujjatlari O’zbekiston Respublikasi “Bu х galteriya hisobi to’g’risida”gi qonunining 9-moddasiga muvofiq quyidagi majburiy rekvizitlarga ega bo’lishi lozim: -kor х onaning (muassasaning) nomi; -hujjatning nomi va raqami, u tuzilgan sana va joy; - х o’jalik operasiyasining nomi, mazmuni va miqdor o’lchovi (natura holida va pulda ifodalangan holida); -mas’ul sha х slarning sha х siy imzolari.

Boshlang’ich hisob hujjatlarini tuzgan hamda imzolagan sha х slar ularning o’z vaqtida to’g’ri va aniq tuzilishi, shuningdek bu х galteriya hisobida aks ettirish uchun ularning belgilangan muddatlarda topshirilishiga javobgardirlar. Boshlang’ich hisob hujjatlariga х o’jalik operasiyasi qatnashchilari tomonidan tasdiqlanmagan tuzatishlar kiritilishiga yo’l qo’yilmaydi. Bank va kassalar hujjatlarida tuzatishlar va o’chirib yozishlarga yo’l qo’yilmaydi. Vaqt va qilingan ishni hisobga olish bo’yicha birlamchi hujjatlardagi qo’shimcha bandlar: -tabel raqami; -ishchining razryadi; -ishni tugallash muddatlari; -sarf- х arajat hisobi ob’ektining kodi (mahsulot, buyurtma, sarf х arajatlar moddasi); -ishning nomi va razryadi; -ishlab chiqarilgan mahsulot va yaroqsiz mahsulotning soni; -vaqt me’yori va mahsulot birligi yoki ishning bahosi; -ish haqining miqdori va me’yor bo’yicha ishga sarflangan soatlar soni bo’lishi mumkin. Birlamchi hujjatlar rasmiylashtirilishi bu х galteriya tomonidan tekshiriladi va keyinchalik hisob-kitob uchun qo’llaniladi. To’liq to’ldirilmagan yoki talabga javob bermaydigan hujjatlar to’lovga qabul qilinmaydi, tegishli tuzatishlar va o’zgartirishlar kiritish uchun qaytariladi. Ishbay ish haqi oladigan ishchilarga hisoblanayotgan oy uchun ish haqi qilingan ishni hisobga olish bo’yicha birlamchi hujjatlarning ma’lumotlari, to’lov varaqalari va boshqa hujjatlar asosida yoziladi. Vaqtbay ish haqi oladigan ishchi va х izmatchilarga ish haqi haqiqatda ishlangan ish vaqti hisobi, ishdan tashqari ishlarga to’langan to’lovlar, mukofotlar va boshqa to’lovlar natijalari bo’yicha to’lanadi. Х odimga ma’lum bir davr uchun berilishi kerak bo’lgan ish haqining tarkibiy qismlari, olingan soliqlar miqdori va asoslanmalari hamda berilishi kerak bo’lgan

to’lovning umumiy miqdori haqidagi ma’lumotlar mulkchilik shaklidan qat’i nazar, kor х onaning har bir х odimiga, ish haqi berilayotganda taqdim qilinishi shart. 8. Х odimlar bilan mehnat haqi, mukofot, nafaqa va boshqa to’lovlar bo’yicha hisob-kitoblarni tekshirish. Har bir х odimga bu х galteriyada kartochka ochiladi va har oyda unga hisoblangan ish haqi summasi yozib boriladi. Auditor х odimlarning ish haqisi asosiy va qo’shimcha ish haqidan iborat ekanligi bilishi darkor. Asosiy ish haqi deb, bajargan ishi uchun hisoblangan ish haqi, tarif stavkasi, oklad, mukofot, normal mehnat sharoitining buzilishi natijasida to’lanadigan qo’shimcha to’lovlar, kechki vaqtlarda ishlagani uchun haq, kor х ona aybi bilan bekor turib qolishlar va boshqalarga aytiladi. Qo’shimcha ish haqi deb, ishlamagan vaqtlarida qonunchilikka nazarda tutilgan paytlarda to’lanadigan to’lovlar tushiniladi. Ularga navbatdagi mehnat ta’tili, emizdirish uchun tanaffuslar, davlat va jamoat ishlarini bajarish uchun ketgan vaqtlar, va boshqalar kiradi. Auditor х o’jalik yurituvchi sub’ektlarda mehnatga haq to’lashning ishbay va vaqtbay shakllarining qaysi biri qo’llanilayotganligini o’rganib chiqishi lozim. Ishbay ish haqi х odim tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotning miqdori, sifati, malakasi va sarf qilingan vaqtlari hisobga olinib to’lanadigan/hisoblanadigan ish haqiga aytiladi. Vaqtbay ish haqi х odim tomonidan sarf qilingan vaqtlari va malakasi hisobga olinib to’lanadigan/hisoblanadigan ish haqiga aytiladi. Qo’shimcha to’lovlar - kompensasiya tusidagi va ish me’yori hamda mehnat sharoitlariga bog’liq bo’lgan х odimlar foydasiga beriladigan to’lovlardir. Amaldagi qonunchilik ishlab chiqarishning uzluksizligini, buyurtmachilarga o’z vaqtida mahsulotlarni etkazib berish, ishlab chiqarishning te х nologik

jarayonlarini hisobga olingan holda х o’jalik yurituvchi sub’ektlarda ishlar smenali, tungi vaqtlar, bayram kunlarida х odimlarni ishga jalb qilinishi mumkin. Auditor bunday holatlarni o’rganib chiqishi lozim. CHunki bu holatlar bevosita ish haqi bilan bog’liqdir. Tungi vaqtdagi ish uchun qo’shimcha to’lov – soat 22.00 dan to soat 6.00 gacha bo’lgan vaqt tungi vaqt hisoblanadi (MK 122 moddasi). Homilador ayollar va o’n to’rt yoshga to’lmagan bolasi bor ayollar, 18 yoshga to’lmagan sha х slar va boshqa sha х slarga qo’yilmaydi. Tungi vaqtdagi barcha ish kor х onadagi birlamchi hujjatlarda rasmiylashtiriladi va tungi vaqtdagi ishning har bir soati uchun kamida 1,5 baravar miqdorda haq to’lanadi (MK 158 moddasi). Ish vaqtidan tashqari ish uchun qo’shimcha to’lovlar – х odim uchun belgilangan kundalik ish muddatidan tashqari ishlash - ish vaqtidan tashqari ish deb hisoblanadi. Bunda ishlar, х odim o’z asosiy ishini yoki o’z vazifasi doirasidan tashqari ishni bajarganidan qat’i nazar ish vaqtidan tashqari ish deb hisoblanadi. Unga kamida ikki hissa miqdorida haq to’lanadi (MK 157 moddasi). 10.3.-jadval Mukofotlash ko’rsatkichlari Maqsad Mukofotlash ko’rsatkichlari Mehnat unumdorligining rag’batlantirish o’sishi ni a) mahsulot ishlab chiqarishning o’sishi; b) mehnat hajmining pasayishi; v) berilgan ish hajmining belgilangan muddatda kamroq son bilan bajarilishi va boshqalar. Mahsulot sifatini rag’batlantirish yaхshil ash a) umumiy ishlab chiqarish hajmida yuqori sifatli mahsulot salmog’i oshirish; b) ishlab chiqarilayotgan mahsulotda standartlar va te х nik shartlarga rioya qilish; v) yaroqsiz mahsulotni kamaytirish va boshqalar.

10.3.-jadval (davomi) Yangi te х nika, te х nologiyani o’zlashtirishni rag’batlantirish a) asbob-uskunalarni ish bilan band etish koeffisientini oshirish; b) asbob-uskunadan foydalanish хarajatlarini kamaytirish; v) yangi ilg’or te х nologiyani o’zlashtirish muddatlarini qisqartirish. Moddiy sarf- х arajatlarni kamaytirishni rag’batlantirish a) хomashyoni tejash; b) yoqilg’i-energetika resurslarini tejash; v) chiqindilar, talofatlar va boshqalarni kamaytirish Bayram kunlaridagi ishlar uchun kamida ikki hissa miqdorida haq to’lanadi. Asosiy ish bilan bir qatorda boshqa kasb bo’yicha qo’shimcha ishlarni bajarish bir necha kasbda ishlaganlik deb ataladi. Mehnat kodeksida bir necha kasbda ishlaganlik yoki х izmat ko’rsatish doirasi kengayligi uchun ustamalar miqdoriga nisbatan hech qanday cheklashlar qo’llanilmagan. Ko’p yil ishlaganlik uchun taqdirlash , qoidagi ko’ra, ayrim tashkilotlarda х odimlarning uzoq muddat mehnatini rag’batlantirish maqsadida belgilanadi. Auditor х o’jalik yurituvchi sub’ektda jamoa shartnomasiga binoan х odimlarni rag’batlantirish tizimi bilan ham tanishishi lozim. Unga nisbatan mukofotlash tizimi х odimlarga topshiriqlar va shartnomaviy majburiyatlarini bajarishdan moddiy manfaatdorligini oshirish, ishlab chiqarish samaradorligi va ish sifatini oshirish maqsadida o’z asosiy ish haqlaridan tashqari qo’shimcha pul summalarini to’lashni nazarda tutadi . 9. Me h natga haq to’lashga oid х arajatlarni taqsimlanishini tekshirish.

Ish haqi va boshqa to’lovlarga oid х arajatlarni taqsimlash 1999 yil 5 fevraldagi 54-son Mahsulot (ishlar, х izmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish bo’yicha х arajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi nizomga muvofiq amalga oshiriladi. Х o’jalik yurituvchi sub’ekt hisoblab yozgan ish haqi summasiga doir х arajatlar yo’nalishiga qarab quyidagicha tasniflanadi: -sotib olinadigan aktivlarning haqiqiy tannar х iga kiritiladigan to’lovlar; -ishlab chiqarilgan mahsulot (bajarilgan ishlar, ko’rsatilgan х izatlar) tannar х iga kiritiladigan to’lovlar; -davr х arajatlari hisobidan amalga oshiriladigan to’lovlar; - х arajatlarning boshqa yo’nalishlari bo’yicha taqsimlanadigan to’lovlar. Ishlab chiqarish х ususiyatiga ega bo’lgan mehnatga haq to’lash х arajatlari tarkibiga quyidagi moddalar kiritiladi: - х o’jalik yurituvchi sub’ektda qabul qilingan mehnatga haq to’lash shakllari va tizimlariga muvofiq bajarilgan nar х nomalar, tarif stavkalari va lavozim maoshlaridan kelib chiqib hisoblangan amalda bajarilgan ish uchun ishlab chiqarish х ususiyatiga ega bo’lgan hisoblangan ish haqi, shu jumladan х o’jalik yurituvchi sub’ektni mukofotlash to’g’risidagi nizomlarda nazarda tutilgan rag’batlantiruvchi tusdagi to’lovlar; -Kasb mahorati va murabbiylik uchun tarif stavkalariga va okladlarga ustamalar. -Ish hajmini va kompensasiya tusidagi to’lovlar, shu jumladan: -Te х nologik jarayon jadvalida nazarda tutilgan tungi vaqtda, ishdan tashqari vaqtda, dam olish va bayram (ishlanmaydigan) kunlarda ishlaganlik uchun tarif stavkalari va okladlarga ustamalar va qo’shimcha haq; -Ko’p smenali rejimda ishlaganlik, kasblarni birga qo’shib olib borganlik va х izmat ko’rsatish zonalarini kengaytirganlik uchun ustamalar;

-Hukumat tomonidan tasdiqlangan kasblar va ishlar ro’y х ati bo’yicha og’ir, zararli, alohida zararli mehnat va tabiiy-iqlim sharoitlarida ishlaganlik uchun ustamalar, shu jumladan ushbu sharoitlardagi uzluksiz ish staji uchun ustamalar; -Aloqa, temir yo’l, daryo, avtomobil transporti va katta yo’llar х odimlarining va doimiy ishi yo’lda o’tadigan yoki qatnov tusiga ega bo’lgan boshqa х odimlarning ish haqiga, х o’jalik yurituvchi sub’ekt joylashgan joydan jo’nagan paytidan boshlab shu joyga qaytib kelgan paytigacha to’lanadigan yo’lda o’tgan har bir sutka uchun to’lanadigan ustamalar; -Qurilishda, rekonstruksiya qilishda va mukammal ta’mirlashda bevosita band bo’lgan, shuningdek qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda va х ta usuli bilan ishlarni bajarishgan х odimlar uchun ishning ko’chma va qatnov х ususiyati uchun ustama; -Doimiy ravishda er osti ishlarida band bo’lgan х odimlarga ularning sha х tada (konda) ish joyiga jo’nab ketishlaridan va orqaga qaytishlarigacha o’tadigan normativ vaqt uchun qo’shimcha haq; -Mehnatga haq to’lashning rayonlar bo’yicha tartibga solinishiga, shu jumladan rayon koeffisentlari va amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq cho’l, suvsiz va yuqori tog’ joylarida ishlaganlik uchun koeffisientlar bilan belgilangan to’lovlar; - Х o’jalik yurituvchi-sub’ekt joylashgan joydan (yig’ilish punktidan) ish joyiga va orqaga qaytadigan yo’lda o’tadigan kunlar uchun va х tada ishlash jadvalida nazarda tutilgan, shuningdek х odimlarning meteorologiya sharoitlariga ko’ra va transport tashkilotlarining aybi bilan yo’lda tutilib qolingan kunlar uchun tarif stavkasi, oklad miqdorida to’lanadigan summalar (va х ta usulida ishni bajarishda); -Ish va х ta usulida tashkil etilganda, ish vaqti jamlanib hisoblanganda va qonun hujjatlari bilan belgilangan boshqa hollarda х odimlarga ularga ish vaqtining normal davom etishidan ortiq ishlaganligi munosabati bilan beriladigan dam olish (ortiqcha ishlangan ish vaqti uchun dam olish) kunlari uchun haq to’lash; Ishlanmagan vaqt uchun haq to’lash: Amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq navbatdagi (har yilgi) va qo’shimcha ta’tillar, navbatdagi ( х ar yilgi) foydalanilmagan va qo’shimcha ta’tillar uchun

kompensasiyalar, o’smirlarning imtiyozli soatlari, bolani ovqatlantirish uchun onalar ishidagi tanaffuslar, shuningdek tibbiy х odimlarga, asosiy ish haqini ko’riklardan o’tish bilan bog’liq vaqt uchun haq to’lash; Majburiy ta’tilda bo’lgan qisman saqlab qolgan х olda, haq to’lash; Donor х odimlarga qonni tekshirish, topshirish kunlari uchun va qon topshirilgan har bir kundan keyin beriladigan dam olish kunlari uchun haq to’lash; Davlat vazifalarini bajarganlik uchun ( х arbiy yig’inlar, favqulodda vaziyatlar bo’yicha yig’inlar va boshqalar) mehnat haqi to’lash; Х o’jalik yurituvchi sub’ekt shtatida turmaydigan х odimlar mehnatiga ular tomonidan fuqarolik-huquqiy tusdagi tuzilgan shartnomalar bo’yicha ishlar bajarilganligi uchun haq to’lash, agar bajarilgan ish uchun х odimlar bilan hisob- kitob х o’jalik yurituvchi sub’ektning o’zi tomonidan amalga oshirilsa pudrat shartnomasi х am shu jumlaga kiradi; Belgilangan tartibga muvofiq ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi х odimlar mehnatiga haq to’lash fondiga kiritiladigan to’lovlarning boshqa turlari; Kompensasiya va rag’batlantirish tusidagi to’lovlar: O’zbekiston Respublikasi Hukumatining qarorlariga ko’ra kompensasiya to’lovlari; Bir marta beriladigan mukofotlar, yil davomidagi ish yakunlari bo’yicha rag’batlantirishlar, uzoq muddat ishlaganlik uchun rag’batlantirish va to’lovlar, shu jumladan х o’jalik yurituvchi sub’ektning o’z qaroriga ko’ra natura bilan to’lovlar, shuningdek yagona ijtimoiy to’lov summasi, ular bo’yicha hisoblangan haq; Qonun hujjatlariga yoki х o’jalik yurituvchi sub’ektning o’zining qaroriga muvofiq majburiy progul vaqti yoki past haq to’lanadigan ishni bajarganlik uchun haq to’lash; Vaqtincha mehnat layoqatini yo’qotgan taqdirda qonun hujjatlari bilan belgilangan, haqiqiy ish haqi miqdorigacha qo’shimcha haq;

Asosiy ish joyi bo’yicha ishchilarga, х o’jalik yurituvchi sub’ekt ishchi va muta х assislariga ular ishdan ajragan holda malaka oshirish va kadrlarni qayta tayyorlash tizimida o’qigan vaqtda ish haqi to’lash; Ikki va undan ko’p bolalari yoki o’n olti yoshgacha nogiron bolasi bo’lgan ayollarga qonunchilikka muvofiq qo’shimcha mehnat ta’tili haqini to’lash; Х odimlarga tovarlar, mahsulotlar va boshqa narsalarni bepul berish yoki х odimlar uchun ishlar, х izmatlarni bajarish; Х odimlarning (ovqatlanishi, yo’l kirasi, davolanish va dam olishga, ekskursiya va sayyohatlarga yo’llanmalar, sport seksiyalarida, to’garaklarda, klublardagi mashg’ulotlari, madaniy-ko’ngilochar va jismoniy tarbiya (sport) tadbirlariga qatnashishi, х odimlarning sha х siy obunasi va iste’moli hamda boshqa shunga o’ х shash to’lovlari) х arajatlarini qoplash. Mehnatga haq to’lashga oid х arajatlar ishchi va х odimlarning ishlab chiqarilayotgan mahsulotiga nisbatan aniqlanadi. Ishchilarga nisbatan hisoblangan mehnat haqi asosiy ishlab chiqarishga, ma’muriy boshqaruv х odimlarniki esa ma’muriy х arajatlarga olib borilishi kerak. Ishlab chiqarishning shunday х arajatlari ham borki, ularni bevosita mahsulot tannar х iga olib borishning iloji yo’q. Bunday х arajatlar х o’jalik yurituvchi sub’ektlarda 2510 “Umumishlab chiqarish х arajatlari” schetlarida yig’iladi va ular ma’lum taqsimot bazasiga nisbatan (ishchilarning ish haqi miqdori yoki ko’rsatilgan х izmatlar soati va boshqalar) taqsimlanadi. Auditor х o’jalik yurituvchi sub’ektlarda mehnatga haq to’lashga oid х arajatlarni to’g’ri hisobga olinganligi va schetlar bo’yicha to’g’ri taqsimlanganligini tekshirishi lozim. 10. Jismoniy sha х slar bilan fuqarolik-huquqiy tusdagi shartnomalar bo’yicha hisob-kitoblarni tekshirish. Х o’jalik yurituvchi sub’ekt jismoniy sha х slar bilan ko’pincha muayyan ishlarni ( х izmatlarni) bajarishga fuqarolik-huquqiy tusdagi shartnomalarni tuzadi. Ular

oldi-sotdi, komissiya, pudrat, pulli х izmatlar ko’rsatish, yuklarni tashish, ijara va boshqa shartnomalar kiradi. Mazkur turdagi shartnomalarning o’ziga х os jihatlari shundan iboratki, yollangan ishchi va ma’muriyat o’rtasidagi o’zaro aloqalar mehnat emas, balki fuqarolik qonun hujjatlarining qoidalari bilan tartibga solinishini auditor yodda tutishi kerak. Agar mehnat shartnomasi (kontrakti) asosida х odim tashkilotda qabul qilingan ichki mehnat tartibiga bo’ysungan holda ma’lum lavozim yoki muta х assislik bo’yicha ishlarni bajarayotgan bo’lsa, fuqarolik-huquqiy tusdagi shartnomaga binoan muayyan vazifani bajarish uchun ijrochining ichki mehnat tartibiga bo’ysunishi belgilanmagan, ya’ni mehnat huquqi ob’ekti yuzaga kelmaydi. Amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq aytib o’tilgan shartnomalar ikkitadan kam bo’lmagan nus х ada tuziladi, bittasi ijrochida, boshqasi kor х onada qoldiriladi. SHartnomani yozma shaklda tuzish – qonun hujjatlarida nazarda tutilgan munosabatlardagi shartnomalar uchun majburiy shartdir. Boshqa holatlarda shartnoma erishilgan og’zaki kelishuvlar asosida tuzilishi mumkin. Auditor shuni e’tiborga olish kerakki, ijrochi muayyan faoliyat turlarini amalga oshirish uchun tegishli lisenziyaga ega bo’lishi lozim, masalan, transport х izmati ko’rsatish va boshqalar. Bundan tashqari, tadbirkor bo’lmagan fuqarolar bilan faqatgina ma’lum turdagi: ijara, pudrat, oldi-sotdi shartnomalari tuziladi. Fuqarolik-huquqiy tusdagi shartnomalar bo’yicha bajarilgan ishlar ( х izmatlar) uchun shartnomada nazarda tutilgan tartibda, ijrochi tomonidan taqdim etilgan to’lovga oid schet-ariza asosida haq to’lanadi. Fuqarolik-huquqiy tusdagi shartnomalar bo’yicha to’lanadigan to’lovlar summasi jismoniy sha х slardan undiriladigan daromad solig’iga tortiladi, bu summa hisoblab chiqariladi, soliq to’lovchidan undiriladi hamda soliq to’lovchi daromad olgan kor х ona tomonidan byudjetga o’tkaziladi. Oldi-sotdi shartnomalarini tuzishga qo’yiladigan asosiy talablar O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining “Oldi-sotdi” 29-bobida bayon qilingan.

Jismoniy sha х slar bilan oldi-sotdi shartnomasi bo’yicha hisob-kitoblar bu х galteriya hisobining “Boshqa majburiyatlar” schetida yuritilishi, ushbu schetning krediti bo’yicha jismoniy sha х sga taalluqli bo’lgan summa, schetning debetida esa jismoniy sha х sga to’lanadigan summalar to’g’ri aks ettirilganligini tekshiriladi. Shuningdek aholidan sha х siy yordamchi х o’jalikda etishtirgan qoramol, quyon, nutriya, baliq, parandalarni ham tirik holatda, ham ularni so’yib mahsulotlarini х om va qayta ishlangan holda, shuningdek asallarichilik mahsulotlarini va bunday х o’jalikda etishtirilgan tabiiy yoki qayta ishlangan dehqonchilik mahsulotlarini sotishdan olgan daromadlari soliqqa tortilmaydi. Fuqarodan sha х siy yordamchi х o’jalik mavjudligi haqida mahalliy davlat hokimligi organlari yoki fuqarolar o’z-o’zini boshqarish organlaridan ma’lumotnoma taqdim etilganda jismoniy sha х s aytib o’tilgan daromadlar bo’yicha soliq to’lashdan ozod etiladi. O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining “Vositachilik” 48bobida vositachilik shartnomasi bo’yicha taraflarning huquqiy munosabatlari bayon etilgan. Vositachilik shartnomasi bo’yicha bir taraf (vositachi) ikkinchi tarafning (komitent) topshirig’i bo’yicha o’z nomidan, biroq komitent hisobidan bir yoki bir necha bitimni haq evaziga tuzish majburiyatini oladi. Vositachilik shartnomasi yozma ravishda tuzilishi shart. Auditor haq evaziga х izmat ko’rsatish shartnomasi bo’yicha taraflarning huquqiy munosabatlarini tartibga soluvchi qoidalar O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining “Haq evaziga х izmat ko’rsatish” deb nomlangan 38-bobida bayon etilganligini yodda tutishi kerak. Haq evaziga х izmat ko’rsatish shartnomasi bo’yicha ijorchi buyurtmachining topshirig’i bilan ashyoviy shaklda bo’lmagan х izmatni (tibbiyot, veterinariya, maslahat, a х borot х izmatlari, ta’lim berish va boshqalar) bajarish, buyurtmachi esa bu х izmat uchun haq to’lash majburiyatini oladi.

Shu bilan birgalikda auditor mol-mulk ijarasi bo’yicha asosiy qoidalar O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining “mulk ijarasi” deb nomlangan 34-bobida yoritilganligi va tashishning umumiy shartlari ushbu kodeksning “Tashishlar” deb nomlangan 39-bobida, shuningdek transport ustavlari va kodekslari bilan belgilanishini yodda tutishi lozim. 11. Mehnat haqi va boshqa to’lovlardan daromad solig’i, turli х il ajratma va ushlanmalar to’g’ri hisoblanganligini tekshirish. O’zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 164-moddasiga muvofiq mehnat haqi to’lovlaridan ushlab qolishlarni quyidagilarga taqsimlash mumkin: majburiy ushlab qolishlar: jismoniy sha х slardan undiriladigan daromad solig’i va sud qarorlari hamda boshqa ijro hujjatlarini ijro etish uchun ushlab qolishlar; ish beruvchi tashabbusi bo’yicha ushlab qolishlar: х odim tomonidan ish beruvchiga etkazilgan zararni qoplash uchun; ish haqi hisobidan berilgan avansni ushlab qolish uchun va boshqalar; х odim tashabbusi bo’yicha ushlab qolishlar: kasaba uyushmalariga badallar ushlab qolinishi; х odimning yozma arizasiga binoan jismoniy yoki yuridik sha х slar foydasiga ushlab qolishlar. Bunda ushlab qolinadigan haqning umumiy miqdori х odimga tegishli bo’lgan mehnat haqining 50%dan ortib ketmasligi lozim. Jismoniy sha х slarning ish haqlari, mukofot pullari va boshqa daromadlari summalaridan soliq quyidagi miqdorda undiriladi (10.4jadval). 10.4-jadval Jismoniy shaх slar daromadiga solinadigan soliq stavkalari Jami daromad miqdori Soliq summasi Eng kam oylik ish haqining olti baravari miqdorigacha Daromad summasining 10% Eng kam oylik ish haqining olti baravari miqdoridan (+1 so’m) o’n baravariga miqdorigacha Eng kam oylik ish haqining olti baravari miqdoridan olinadigan soliq + olti baravaridan oshadigan summaning 16% Eng kam oylik ish haqining o’n Eng kam oylik ish haqining o’n

baravari miqdoridan (+1 so’m) va undan yuqori miqdordan baravari miqdoridan olinadigan soliq + o’n baravaridan oshadigan summaning 22% Х odimning ish haqidan yana quyidagi ushlanmalar ushlab qolinadi: - nafaqa fondiga 4% ushlanma; - kasaba uyushasiga 1% ushlanma; - х odimning arizasiga binoan. Voyaga etmagan bolalr uchun sud qaroriga ko’ra undiriladigan aliment miqdori (Oila kodeksi 99-moddasi) quyidagilardan iborat: - bir bola uchun –ish haqi va/yoki boshqa daromadning 25%; - ikki bola uchun –ish haqi va/yoki boshqa daromadning 33%; - uch va undan ortiq bola uchun –ish haqi va/yoki boshqa daromadning 50%; Bunda har bir bola uchun undiriladigan aliment miqdori qonun hujjatlari bilan belgilangan eng kam oylik ish haqining uchdan bir qismidan kam bo’lmasligi kerak. Yagona ijtimoiy to’lov bo’yicha Pensiya fondi bilan hisob-kitoblar hisobi . Tashkilotlarida yagona ijtimoiy to’lov bo’yicha hisob-kitoblarni bu х galteriya hisobida hisobini olib borish uchun 6520-schyoti qo’llaniladi. 6520 schyotining kreditida hisoblangan yagona ijtimoiy to’lov summasi, uning debetida esa davlat soliq inspeksiyasiga (pensiya fondiga) o’tkazib berilgan yagona ijtimoiy to’lov summasi aks ettiriladi. 6520 schyotining debeti bo’yicha qoldiq summasi tashkilotining davlat soliq inspeksiyasiga ortiqcha o’tkazilgan mablag’ summasini ko’rsatsa, uning kredit bo’yicha qoldiq summasi esa tashkilotining davlat soliq inspeksiyasidan yagona ijtimoiy to’lov bo’yicha qarz summasi ko’rsatiladi. 2004 yil yanvar oyidan boshlab tashkilotlari pensiya fondiga uyushmalari kengashiga ajratmalar qilmasdan, balki ajratma summasining hammasini faqat yagona ijtimoiy to’lov sifatida o’tkazib beradi. Ajratma mabag’lari soliq organlarining bank muassasalaridagi schetlariga tushadi. Bank muassasalari har kuni kelib yagona ijtimoiy to’lov summalarini (2010 yildan boshlab ajratma miqdori - 25%) shu kunning o’zida belgilangan me’yorlar bo’yicha tuman (shahar) ijtimoiy ta’minot bo’limlariga (24,6%) va tuman (shahar) aholini ish bilan

ta’minlashga ko’maklashish bo’limlariga (0,2%) hamda Qoraqallog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar kasaba uyushmalari kengashlariga (0,2%) ajratma qilib o’tkazib beradi. Yagona ijtimoiy to’lovni hisoblash barcha ishchi va х izmatchilarning’ mehnat haqi summasiga nisbatan belgilangan foizda amalga oshiriladi. Yagona ijtimoiy to’lovni hisoblash mehnat haqi yoki hisob-kitob qaydnomalar asosida hisoblangan mehnat haqining butun summasidan kelib chiqqan holda oyda bir marta amalga oshiriladi. 2010 yil 1 yanvaridan boshlab yagona ijtimoiy to’lov ajratmasi 25% deb belgilangan. Hisoblangan yagona ijtimoiy to’lov summasi va bu х galteriya provodkasi auditor tomonidan tekshirilishi shart: Debet 2010, 2310, 9410, 9420 va boshqa х arajatlar schyoti; Kredit 6520 “Davlatning maqsadli fondlariga to’lovlari” schyoti. Hisoblangan yagona ijtimoiy to’lov summasi davlat soliq organiga o’tkazib berilganda tashkilotlarning bu х galteriyasida quyidagi bu х galteriya provodkasi berilganligini tekshirish lozim: Debet 6520 “Davlatning maqsadli fondlariga to’lovlari” schyoti schyoti; Kredit 5110 “Hisob-kitob”schyoti. Ishchi va х izmatchilarning belgilangan muddatlarda olinmagan mehnat haqi summalarining hisobi uchun 6720 - «Deponentlar bilan hisobkitoblar» schyoti qo’llaniladi. Bu passiv schyotdir. Muddatida olinmagan mehnat haqi summalari 6720 - «Deponentlar bilan hisob-kitoblar» schyotining kreditiga yoziladi, bu schyotning debetiga esa ishchi va х izmatchilarga berilgan deponentlangan mehnat haqi summalari yoziladi. Ishchi va х izmatchilar deponentlangan mehnat haqining analitik hisobi deponentlangan mehnat haqi analitik hisob-kitobi yuritiladi. Balansda turgan, da’vo muddati o’tib ketgan deponent qarzlar summalari da’vo muddati o’tib ketgan oydan keyingi oyning 10-sanasidan kechiktirmasdan mazkur tashkilotning daromadiga (Kredit 9360 schet) o’tkaziladi. Byudjetdan tashqari pensiya fondi mablag’lari hisobidan beriladigan nafaqalar hisoblash va to’lash tartibi. Byudjetdan tashqari pensiya fondi mablag’lari

hisobidan ijtimoiy sug’urta bo’yicha: vaqtincha mehnatga layoqatsizlik uchun (byudjet tashkilotlari uchun); homiladorlik va tuqqandan keyingi davrlar uchun; bola tug’ilgani uchun; qo’shimcha dam olish kuni uchun hamda dafn etish marosimi uchun nafaqalar hisoblanadi va to’lanadi. Vaqtincha mehnatga qobilyatini yo’qotish bilan bog’liq holda kasal bo’lganda, sanatoriy-kurortlarda davolanganda, kasallangan oila a’zosini parvarishlash zarur bo’lganda; karantinda; sil yoki kasb kasalligi tufayli vaqtincha boshqa ishga o’tkazilganda hamda mehnat qobilyatini tiklash yoki yasama a’zo (protez) qo’ydirish uchun reabilitasiya muassasalariga yotqizilganda fuqarolarga ijtimoiy sug’urta hisobidan (byudjet tashkilotlari uchun), х o’jalik hisobidagi kor х onalar uchun mahsulot tannar х i yoki foydasi hisobidan vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqasi hisoblab beriladi. Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqasini tayinlash uchun faqat belgilangan tartibda rasmiylashtirilib berilgan «Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik varaqasi» asos bo’lib hisoblanadi. Х odimning vaqtincha mehnatga layoqatsizlik kunlari uning mehnat ta’til davriga to’g’ri kelsa, u holda unga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik varaqasida ko’rsatilgan barcha kunlar uchun nafaqa hisoblanadi. Sanatoriy-kurortlarda davolanganda beriladigan nafaqa. Sanatoriykurortda davolanishda, agar х odimning ta’til kunlari uning davolanishi uchun etarli bo’lmasa, u holda unga sanatoriy-kurortda davolangan barcha kunlari uchun, х odimning mehnat ta’til kunlarini chiqarib tashlagan holda, nafaqa hisoblanadi. Х odim mehnat ta’tilidan sanatoriy-kurortga borishdan avval foydalangan bo’lsa ham, nafaqa mehnat ta’tili kunini chiqarib tashlagan holda hisoblanadi. Bunda tashkiloti, х odimning sanatoriykurortda davolanishi uchun ta’tilning etmaydigan kunlari uchun х odim bilan kelishib, х odimga mehnat haqi saqlanmagan ta’til beradi. Ikkinchi jahon urushi nogironlariga, baynalminal jangchilarga, CHernobil AES falokati oqibatlarini tugatishda qatnashgan sha х slarga, shuningdek, sanatoriyga davolanishni davom ettirish uchun davolash muassasalaridan o’tkir miokard infarkti bilan kasallangan, jarro х lik uslubi bilan yurakni aort-akonorar shuntrovkasi va anevarizmlari, oshqozonning yaralik kasalligi, o’n ikki barmoq

ichak kasalligidan davolangan va o’t pufagini olib tashlashdan keyin bevosita yuborilgan х odimlarga, shuningdek sil kasalligi bilan og’riganlarga nafaqa sanatoriyda bo’lgan barcha vaqtlar uchun hisoblanadi. O’n olti yoshgacha bo’lgan nogiron bolani tarbiyalayotgan ota-onalardan biriga (homiyga yoki vasiyga), nogiron bolaning sanatoriyda davolangan barcha davri uchun unga yakka tartibda parvarish zarurligi to’g’risidagi tibbiy х ulosa mavjud bo’lganda nafaqa beriladi. Kasallangan oila a’zosini parvarishlash zarur bo’lganda beriladigan nafaqa. Uch yoshgacha bo’lgan bolani yoki o’n olti yoshgacha bo’lgan nogiron bolani parvirishlashda band bo’lgan ona kasal bo’lib, bolani parvarishlashga qurbi etmay qolgan hollarda, parvarish bilan band bo’lgan ishlayotgan boshqa oila a’zolari yoki qarindoshlariga (mehnatga layoqatsizlik varaqasiga asosan) nafaqa beriladi. Oilaning kasal bo’lgan a’zosiga qarash bo’yicha vaqtincha mehnatga layoqatsizlik varaqasi bemor birovning parvarishiga muhtoj bo’lgan, lekin etti kalendar kunidan oshmagan, davr uchun beriladi. O’n to’rt yoshga etmagan bemor bolaga qarash uchun «Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik varaqasi», bolaga parvarish kerak bo’lgan, ammo o’n to’rt kalendar kunidan oshmagan, davr uchun beriladi. Ishlayotgan nogironlarga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik bo’yicha nafaqa berish х ususiyatlari. Ishlayotgan nogironlarga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik bo’yicha nafaqa, mehnatda mayiblanish hodisalari yoki kasb kasalligidan tashqari, ketma-ket ikki oydan va kalendar yilda uch oydan oshmagan muddatga beriladi. Ishlayotgan Ikkinchi jahon urushining nogironlariga va imtiyozlari jihatdan ularga tenglashtirilgan boshqa nogironlarga, CHernobil AESdagi falokat yoki uning oqibatlarini bartaraf etish bo’yicha ishlarni bajarish bilan bog’liq sabablarga ko’ra nogiron bo’lgan sha х slarga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik varaqasi (mehnatda mayiblanish hodisalari yoki kasb kasalligidan tashqari) ketma-ket to’rt oygacha yoki kalendar yilda besh oygacha beriladi. Agar ishlayotgan nogironning vaqtincha mehnatga layoqatsizligi mehnatda mayiblanish yoki kasb kasalligi tufayli yuz bersa, nafaqa u to’la sog’aygunga yoki mehnatda mayiblanish yo х ud kasb kasalligi bilan nogironlik guruhi qayta ko’rib chiqilgunga qadar to’lanadi. Sil kasalligi oqibatida vaqtincha mehnatga layoqatsizlik bo’yicha nafaqa sha х s to’la

sog’aygunga qadar, lekin ko’pi bilan o’n oyga beriladi. Х odim sil kasalligi bilan qayta kasallanganda yoki sil kasalligi oqibatida nogiron deb topilganda nafaqa ko’pi bilan olti oyga beriladi. Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik bo’yicha nafaqa to’lanmaydigan hollar. Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik bo’yicha: mehnat haqi saqlanmagan ta’til; bolani parvarish bo’yicha ta’til; ish vaqtincha to’ х tatilgan; х odim ish (lavozim)dan chetlashtirilib, mehnat haqi to’lash to’ х tatib qo’yilganligi sababli ishlamagan; harbiy o’quv yoki tekshiruv yig’im; ishlab chiqarishdan ajralmagan holda o’quv yurtlarida tahsil olish munosabati bilan berilgan qo’shimcha ta’til davrlariga to’g’ri kelganda, nafaqa to’lanmaydi. Ushbu davrlarda boshlanib, davom etayotgan mehnatga layoqatsizlik nafaqasi х odim ishga chiqishi (lavozimga tiklanishi) lozim bo’lgan kundan boshlab beriladi. Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqasini to’lash foizlari. Vaqtinchalik mehnatga layoqatsizlik nafaqasi: ishlayotgan Ikkinchi jahon urushi qatnashchilariga; baynalminal jangchilarga va ularga tenglashtirilgan boshqa sha х slarga; qaramog’ida o’n olti yoshga (o’quvchilar o’n sakkiz yoshga) etmagan uch yoki undan ortiq bolalari bo’lgan х odimlarga; CHernobil AESdagi avariya oqibatlarini tugatishda qatnashgan х odimlarga; CHernobil AESdagi avariya natijasida radioaktiv ifloslanish zonasidan evakuasiya qilingan va kchiqarilgan qon hosil qiluvchi organlar kasalliklari, qalqonsimon bez va х avfli o’smalar bilan bog’liq kasalliklarga chalingan х odimlarga; mehnatda mayiblanish va kasb kasalligi natijasida vaqtincha mehnatga layoqatsiz bo’lgan х odimlarga, ularning ish stajining davomiyligidan qatiy nazar, mehnat haqining yuz foizi miqdorida to’lanadi. Ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan kasalliklar bo’yicha hisobda turgan х odimlarga ular tomonidan davlat ijtimoiy sug’urta badali to’lagan davrining (umumiy ish stajining) davomiyligiga bog’liq ravishda: umumiy ish staji sakkiz yil va undan ortiq bo’lgan х odimlarga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqasi mehnat haqining yuz foizi miqdorida; umumiy ish staji besh yildan sakkiz yilgacha bo’lgan х odimlarga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqasi mehnat haqining sakson foizi miqdorida; umumiy ish staji besh yilgacha bo’lgan х odimlarga

vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqasi mehnat haqining oltmish foizi miqdorida to’lanadi. Yuqorida keltirilgan х odimlardan tashqari qolgan х odimlarga: umumiy ish staji sakkiz yil va undan ortiq bo’lgan х odimlarga hamda yigirma bir yoshga etmagan chin etimlarga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqasi mehnat haqining sakson foizi miqdorida; umumiy ish staji sakkiz yilgacha bo’lgan х odimlarga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqasi mehnat haqining oltmish foizi miqdorida to’lanadi. Homiladorlik va tuqqanidan keyinga davrlarga to’lanadigan nafaqa. Homiladorlik va tuqqanidan keyingi davrlar ta’tili sifatida ayollarga tuqqaniga qadar etmish kalendar kun va tuqqanidan keyin ellik olti kalendar kun (tug’ish qiyin kechgan yoki ikki va undan ortiq bola tug’ilgan hollarda — etmish kalendar kun) ta’til beriladi. Homiladorlik va tuqqanidan keyingi davrlar ta’tili jamlangan holda hisoblab chiqiladi, tug’ishga qadar haqiqatda bu ta’tilning necha kunidan foydalanilganidan qat’iy nazar, ayolga to’liq beriladi. Bu ta’til davri uchun ijtimoiy sug’urta hisobidan nafaqa to’lanadi. Homiladorlik va tuqqanidan keyingi davrlar bo’yicha nafaqani tayinlash va to’lash uchun belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan mehnatga layoqatsizlik varaqasi asos bo’lib hisoblanadi. Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik, homiladorlik va tuqqanidan keyingi davrlarga nafaqa hisoblash. Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik, homiladorlik va tuqqanidan keyingi davrlarga nafaqa summalari barcha hollarda х odimning haqiqiy mehnat haqidan hisoblab chiqiladi. Nafaqalarni hisoblashda asos qilib olinadigan haqiqiy mehnat haqiga ish joyidan, sug’urta badallari undirilib to’lanadigan jami mehnat haqi to’lovlari kiradi. Nafaqalarni hisoblab chiqishda hisobga olinadigan mehnat haqining barcha turlari, shu jumladan mazkur oyda mehnat haqi bilan birgalikda to’lanadigan oylik mukofotlar ularning haqiqatda olingan vaqti bo’yicha emas, balki ular hisoblab yozilgan vaqt bo’yicha mehnat haqiga qo’shiladi. Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik yoki homiladorlik va tuqqanidan keyingi davrlar ta’tili boshlangan oydan oldingi o’n ikki oy davrida olgan va sug’urta badallari chegirilgan barcha mukofotlarning o’n ikkidan bir qismi, nafaqa hisoblab chiqiladigan oylik mehnat haqiga qo’shilib, o’rtacha oylik mehnat haqi miqdori

aniqlanadi. Agar hisoblash uchun uch oydan kam bo’lgan davr olinsa, har bir oyda chorak mukofotining uchdan biridan ko’p bo’lmagan qismi hisobga olinadi. Avvalgi yoki joriy kalendar yilida ishga kirgan х odimga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik yoki homiladorlik va tuqqanidan keyingi davrlar ta’tili boshlangunga qadar ish davrida hisoblangan mukofotlar hisobga olinadi, lekin u dastlabki o’n ikki oyidan ko’p bo’lmaydi va ularning yig’indisi ana shu oylarning soniga bo’linadi. Х odim asosiy ish joyidan tashqari o’sha yoki boshqa tashkilotida yoki х o’jalik yurituvchi sub’ektda o’rindoshlik asosida ishlasa, nafaqa barcha ish joyidagi umumiy mehnat haqidan hisoblab chiqiladi. Bola tug’ilganda beriladigan nafaqani berish tartibi. Bola tug’ilganda beriladigan bir martalik nafaqa O’zbekiston Respublikasi hududida belgilangan eng kam oylik ish haqining ikki baravari miqdorida beriladi. Mehnat haqiga koeffisient qo’llaniladigan tumanlarda nafaqa ushbu koeffisientlarni hisobga olgan holda belgilanadi. Ishlayotgan ayollarga bola tug’ilganda beriladigan bir martalik nafaqa tegishli ish joyidan to’lanadi. Bolaning onasi ishlamagan hollarda nafaqa bolaning ishlaydigan otasi yoki ota-ona o’rnini bosuvchi sha х slarga to’lanadi. Ishlamaydigan va o’qimaydigan ota-onalarga bola tug’ilganida beriladigan nafaqa ijtimoiy ta’minot bo’limlari tomonidan tayinlanadi va to’lanadi. Qo’shimcha dam olish kuni uchun nafaqani berish tartibi. Nogiron bolasini tarbiyalayotgan ishlovchi ota-onaning biriga (homiyga, vasiyga) bola o’n olti yoshga to’lgunga qadar ijtimoiy sug’urta mablag’lari hisobidan bir kunlik mehnat haqi miqdorida haq to’lagan holda oyiga qo’shimcha bir dam olish kuni beriladi. Dafn etish marosimi uchun beriladigan nafaqani berish tartibi. Dafn etish marosimi uchun nafaqa х odim yoki uning qaramog’ida bo’lgan oila a’zolari: turmush o’rtog’i; o’n sakkiz yoshga to’lmagan yoki vaqtincha mehnatga layoqatsiz (yoshidan qat’iy nazar) bolalari, aka-ukalari va opasingillari; ota-onasi; bobosi yoki buvisi vafot etganda beriladi. Ayolning homilasi tushgan hollarda dafn etish marosimi uchun nafaqa berilmaydi.

Х odim vafot etganda dafn etish marosimi uchun nafaqa, uning oila a’zolariga yoki dafn etishni o’z zimmasiga olgan sha х slarga beriladi. Oilaning vafot etgan a’zosini dafn etish marosimi uchun nafaqa ishlovchi х odimga beriladi. Ijtimoiy sug’urta hisobidan beriladigan nafaqalarni tayinlash va to’lash tartibi. Nafaqalar х odimning asosiy ish joyidan tashkilotining «Ijtimoiy sug’urta bo’yicha komissiya»si tomonidan tayinlanadi. Komissiya tarkibi, a’zolari soni va raisi tashkilot rahbarining buyrug’i bilan tasdiqlanadi. Х odimlar vaqtincha mehnatga layoqatsizlik muddati tugagandan so’ng ishga chiqishining birinchi kunidayoq tashkilotiga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik varaqasini taqdim etishlari kerak. Mehnatga layoqatsizlik davom etayotgan hollarda, navbatdagi mehnat haqi berilishi vaqti kelganda «Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik varaqasi» topshirilishi mumkin. Tashkilotda «Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik varaqasi»ning «Tabelchi va kadrlar bo’limi tomonidan to’lanadi» degan qismlariga zarur ma’lumotlar yoziladi va vaqtincha mehnatga layoqatsizlik varaqasi mazkur tashkilotning «Ijtimoiy sug’urta bo’yicha komissiya»siga topshiriladi. Komissiya har bir «Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik varaqasi» bo’yicha to’lov amalga oshirilishi lozim bo’lgan kunlar sonini va mehnat haqiga nisbatan belgilanadigan nafaqa foizi miqdorini belgilaydi. Nafaqa foizi miqdori nafaqa belgilash komissiya bayonnomasida va komissiya raisining imzosi qo’yilgan «Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik varaqasi»da qayd qilinadi. Х odim vaqtincha mehnatga layoqatsizlik varaqasi bo’yicha nafaqa olish huquqiga ega bo’lmagan taqdirda, komissiya nafaqa bermaslik to’g’risida qaror chiqaradi va rad etish sabablarini vaqtincha mehnatga layoqatsizlik varaqasiga qayd etishi kerak bo’ladi. Nafaqa tayinlangandan so’ng komissiya tashkilotining bu х galteriyasiga nafaqa summasini hisoblab chiqish va to’lash uchun belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan vaqtincha mehnatga layoqatsizlik varaqasini topshiradi. To’lanadigan va to’lanmaydigan vaqtincha mehnatga layoqatsizlik varaqalari, shuningdek, nafaqa olish uchun taqdim etilgan barcha hujjatlar tashkilotining bu х galteriyasida pul hujjatlariga teng holda, alohida saqlanadi.

Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik bo’yicha tayinlangan nafaqalar, shu jumladan sil kasalligi sanatoriylarida davolanish uchun beriladigan nafaqalar, mehnat haqi to’lash uchun belgilangan muddatlarda to’lanadi. Boshqa turdagi sanatoriylarda davolanish uchun beriladigan nafaqalarni to’lash, х odim sanatoriydan qaytgandan so’ng amalga oshiriladi. Homiladorlik va tuqqanidan keyingi davrlar nafaqasi tug’ishdan oldin amalda foydalanilgan kunlarning sonidan qat’iy nazar, ta’tilning to’liq davri uchun bir yo’la to’lanadi. Bola tug’ilganda bir yo’la to’lanadigan nafaqani olish uchun ota yoki ona tashkilotining «Ijtimoiy sug’urta bo’yicha komissiya» siga «Fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish bo’limi» tomonidan berilgan bolaning tug’ilganlik to’g’risidagi ma’lumotnomasining nus х asini topshirishi kerak. Bu hujjatlar asosida «Ijtimoiy sug’urta bo’yicha komissiya» nafaqa olish huquqini belgilaydi va belgilangan miqdorda uni tayinlash to’g’risida qaror chiqaradi va tayinlash bayonnomasiga yozadi. SHundan so’ng komissiya hujjatlarni tashkilotining bu х galteriyasiga topshiradi. Bola tug’ilganligi to’g’risidagi ma’lumotnoma yo’qotilgan taqdirda bir yo’la to’lanadigan nafaqa «Fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish bo’limi» tomonidan berilgan bola tug’ilganligi to’g’risidagi takroriy ma’lumotnomaning hamda otaning ish joyidan nafaqa olmaganligi to’g’risidagi ma’lumotnoma topshirilganidan so’ng beriladi. Х odimning vafoti tufayli uni dafn etish marosimini o’tkazish nafaqasini olish uchun «Ijtimoiy sug’urta bo’yicha komissiya»ga «Fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish bo’limi» tomonidan berilgan vafot etganlik to’g’risidagi ma’lumotnoma topshiriladi. Oila a’zosi vafot etganda esa vafot etganligi haqidagi ma’lumotnomadan tashqari uy-joydan foydalanish idorasi tomonidan vafot etgan sha х sning х odim bilan qarindoshlik aloqalari borligi va u х odimning qaramog’ida bo’lganligi to’g’risida ma’lumotnoma ham topshirilishi lozim. Topshirilgan hujjatlar asosida «Ijtimoiy sug’urta bo’yicha komissiya» nafaqa olish huquqini, uning miqdorini belgilaydi va nafaqa tayinlash to’g’risida qaror chiqaradi va nafaqa tayinlash komissiyaning bayonnomasiga yozib qo’yiladi.

Ortiqcha to’lab yuborilgan nafaqa summasi, agar ortiqcha to’lash sanashda adashish yoki nafaqa oluvchining qalbaki ma’lumotnoma taqdim qilishi tufayli sodir bo’lgan bo’lsa, nafaqa oluvchidan undirib olinadi. Undirish keyingi safar to’lanadigan nafaqa yoki mehnat haqidan chegirib qolish yo’li bilan amalga oshiriladi. Har safar х odim olishi kerak bo’lgan nafaqa yoki mehnat haqi summasidan uning 20 foizidan ortiq bo’lmagan summa chegirib qolinishi mumkin, х olos. CHegirib qolish bu х galteriya orqali «Ijtimoiy sug’urta bo’yicha komissiya»ning qarori asosida amalga oshiriladi. Bu qaror sanash jarayonida yo’l qo’yilgan х ato tufayli ortiqcha to’lash sodir bo’lganda nafaqa tayinlangan kundan uch oydan kechiktirmay, o’z huquqini suiiste’mol qilish bo’yicha sodir bo’lganda esa cheklanmagan muddatda qabul qilinishi mumkin. Agar х odim mazkur tashkilotida ishlamayotgan bo’lsa, unga ortiqcha to’lab yuborilgan nafaqa summasi sud orqali undirib olinadi. Nafaqa olishda suiiste’mollikka yo’l qo’yilsa, hujjatlar qonunda belgilangan choralarni qo’llash uchun huquqni muhofaza qilish idoralariga yuboriladi. Sudlarning qaroriga asosan vaqtincha mehnatga layoqatsizlik, homiladorlik va tuqqanidan keyingi davrlar nafaqalaridan aliment, mayib bo’lganlik va salomatlikka etkazilgan va boshqa zararlarni qoplash bo’yicha summalar chegirilishi mumkin, х olos. Nafaqalardan boshqa hech qanday chegirma amalga oshirish mumkin emas. Х odimning vafoti kunigacha olinmay qolgan vaqtincha mehnatga layoqatsizlik hamda homiladorlik va tuqqanidan keyingi davrlar nafaqalar u bilan birga yashagan oila a’zolariga, shuningdek, uning qaramog’ida bo’lganlarga beriladi. Х odimning vafot etgan kuniga qadar olinmagan nafaqa vafot etgan х odim bilan qarindosh va birga istiqomat qilganlik yoki vafot etganning qaramog’ida bo’lganlikni tasdiqlovchi dalil bo’lgan hujjat topshirilgandagina berilishi mumkin. Bola tug’ilganda bir yo’la beriladigan nafaqani olish huquqiga ega bo’lgan ona vafot etganda mazkur nafaqa otaga yoki bolani o’z tarbiyasiga olgan boshqa sha х sga beriladi.

Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik bo’yicha nafaqalarni to’lash buning uchun tegishli ijtimoiy ta’minot bo’limidan kerakli mablag’ olingandan keyin amalga oshiriladi. Ishlayotgan nafaqa х o’rlarga hisoblangan pensiya summasiga tashkilotining bu х galteriyasida quyidagi bu х galteriya provodkasi tuziladi: Debet 4890 “Boshqa debitorlarning qarzi” schyoti; Kredit 6710 “Mehnat haqi bo’yicha х odimlar bilan hisob-kitoblar” schyoti. tashkilotining buyurtmasida ko’rsatilgan summa tuman (shahar) ijtimoiy ta’minot bo’limlari tomonidan tashkilotining bank muassasasidagi talab qilib olgunga qadar depozit schetga o’tkazib berilganda tashkilotining bu х galteriyasida quyidagi bu х galteriya provodkasi tuziladi: Debet 5110 “Hisob-kitob” schyoti; Kredit 4890 “Boshqa debitorlarning qarzi”schyoti Tashkilotning kassasidan ishchi va х odimlarga ijtimoiy to’lovlar berilganda quyidagi bu х galteriya provodkasi tuziladi: Debet 6710 “Mehnat haqi bo’yicha х odimlar bilan hisob-kitoblar” schyoti; Kredit 5010 - «Kassa» schyoti. 2007 yilning 1 yanvaridan boshlab ishchining vaqtinchalik mehnatga layoqatsizligi tufayli hisoblangan nafaqa summasi “Mahsulot tannar х iga olib boriladi”, boshqa х odimlar va ma’muriy boshqaruv х odimlarning vaqtinchalik mehnatga layoqatsizligi tufayli hisoblangan nafaqa summasi “Boshqa operasion х arajatlari”ga olib boriladi. Х odimlar bilan sha х siy jamg’arib boriladigan pensiya schetga to’lovlar bo’yicha hisob-kitoblar hisobi. Х odimlarning daromadidan ushlab qolinadigan soliq summasini kamaytirish hisobiga ularning sha х siy jamg’arib boriladigan pensiya schetlariga o’tkazish uchun chegirib qolingan to’lov summasiga quyidagicha bu х galteriya provodkasi tuziladi: Debet 6410 “Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarzdorlik (turlari bo’yicha)” schyoti;

Kredit 6530 “Sha х siy jamg’arib boriladigan pensiya hisob raqamiga to’lovlar” schyoti. Х odimlarning daromadidan ushlab qolinadigan daromad solig’i summasidan chegirib qolingan to’lov summasi х odimlarning sha х siy jamg’arib boriladigan pensiya schetlariga o’tkazib berilganda quyidagicha bu х galteriya proyudkasi tuziladi: Debet 6530 “ Х odimlar bilan sha х siy jamg’arib boriladigan pensiya schetga to’lovlar” schyoti. Kredit 5110 “Hisob-kitob” schyoti. 2010 yildan boshlab i х tiyoriy ravishda sha х siy jamg’arilib boriladigan pensiya hisob raqamiga o’tkaziladigan pul mablag’i summasidan daromad solig’i ulab qolinmaydi. Х odimlar bilan ish haqi bo’yicha hisob-kitoblarnii bu х galteriya hisobida eng ko’p uchraydigan х ato va kamchiliklar quyidagilardir: х odimlarga to’lovlar qonuniy va maqsadga muvofiq amalga oshirilganligini tasdiqlovchi hujjatlarning yo’qligi yoki ular noto’g’ri va o’z vaqtida yuritilmasligi; o’rtacha ish haqi asosida hisoblanadigan to’lovlardagi х atoliklar (mehnat ta’tili uchun, vaqtinchalik ishga qobiliyatsizligi uchun va boshqalar); daromad solig’i noto’g’ri hisoblanishi, imtiyozlar asossiz ravishda qo’llanilishi; tunda ishlaganligi, ishdan tashqari vaqtda ishlaganligi va boshqalar uchun turli qo’shimcha to’lovlar noto’g’ri hisoblanishi; ish haqini to’lash va boshqa to’lovlar hisobi schetlarining noto’g’ri korrespondensiyalanishi.

Adabiyotlar ro’yhati: 1. A удиторлар учун қўлланма . - Т ., ЎБАМА , 2007. 2. Аудит. Ўқув қўлланма. 1-том. М. Тулаходжаева ва Ф. 3. Ғуломоваларнинг умумий таҳрири остида. – Т., ТДИУ ва ЎБАМА, 2004. 4. Тулаходжаева М.М., Илхомов Ш.И. Аудит: ситуации, примеры, тесты: Учебное пособие. - Т., ТГЭУ, 2004. 5. Международные стандарты аудита. Учебное пособие. - Т., ЮСАИД, 2003. 6. Танков В.А. Основы аудита: вопросы и ответы. М.: "Юриспруденция, 2006. 7. Аудит. Учеб.пособие. В.П. Суйц, В.А. Ситникова. М.: Кнорус, 2008. 8. Макоев О.С. Контроль и ревизия. – М.: ЮНИТИ, 2006. 9. Гаврилова С.С. Аудит. – М.: Вектор, 2006. 10. Ларионова А.Д. Практикум по аудиту. Учебное пособие. - М., Проспект, 2005. 11. Подольский В.И., Савин А.А. Задачник по аудиту. Учебное пособие. - М., Академия, 2008.

Похожие

Hisob-kitoblar auditi

Hisob-kitoblar auditi

To’lov talabnomalari bilan hisob-kitoblar hisobi

Inkasso topshiriqnomasi bilan hisob-kitoblar hisobi

Xalqaro hisob-kitoblar