Рақобатлашувчи инвестиция лойиҳаларини баҳолаш - Экономика - Рефераты

Рақобатлашувчи инвестиция лойиҳаларини баҳолаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80 KB

Рақобатлашувчи инвестиция лойиҳаларини баҳолаш Режа: 1.Рақобатлашувчи инвестициялар ҳақида тушунча. 2.Муқобил инвестициялар. 3.Инвестиция лойиҳаларининг амал қилиш муддатларидаги фарқлар. 4.Харажатларга кўра самарадорликни баҳолаш усули.

Таянч иборалар: Рақобат, рақобатлашувчи инвестициялар, инвестор, инвестор фаолиятининг рақобатбардошлиги, такомиллашган рақобат, олигополлашган рақобат, монополлашган рақобат, инвестиция лойиҳаси, муқобил инвестициялар, зиддиятли инвестициялар, муқобил инвестицияларни таққослаш. 1.Рақобатлашувчи инвестициялар ҳақида тушунча Рақобат – бу иқтисодиётни ҳаракатга келтирувчи асосий кучдир. Рақобат – лойиҳа бозорида инвесторлар иқтисодий манфаатларининг тўқнашишидан иборат бўлиб, улар ўртасида инвестицияларни қулай шароит ва юқори фойда келтирадиган лойиҳалар учун курашни билдиради. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, инвестициялар рақобатбардошлигини таҳлил қилганда, икки нарсага аҳамият берилади. Биринчидан, Инвестор (тадбиркор, мулкдор) фаолиятининг рақобатбардошлиги, иккинчидан у киритаётган инвестиция асосида ишлаб чиқараётган маҳсулот (иш, хизмат)лар рақобатбардошлигидир. Инвестор (тадбиркор, мулкдор) фаолиятининг рақобатбардошлиги деганда рақобатбардош субъектларга нисбатан фаолиятининг кенг кўламлиги ва истиқболлиги, инвестицияларни мақсадга мувофиқ йўналтириб, кўпроқ фойда олиш қобилиятининг кучлилиги тушунилади. Мисол учун, инвестор, тадбиркор ўз маблағини чорвачилик фермаси ташкил этишга йўналтириб, у ерда сут ишлаб чиқаради ва реализация қилади. Кўлами кенгроқ бўлиши учун тадбиркор ишлаб чиқарадиган сутдан қаймоқ, сметана ишлаб чиқаришни йўлга қўйиб, сут маҳсулотларини сотиш учун бир қанча ҳудудларда савдо дўконларини ташкил қилса мақсадга мувофиқ бўлади. Лекин бошқа рақобатчиларига нисбатан олинадиган фоиз суммасини юқори қўймаслик ҳамда ўз маҳсулотининг сифатини ошириб, реализация баҳосини ҳаддан зиёд кўтариб юбормаслик чораларини кўриши лозим. Шундагина рақобат муҳитида инқирозга учрамайди.

Инвестор (тадбиркор, мулкдор) қўйган инвестиция натижасида ишлаб чиқарган маҳсулот (иш, хизмат)лар рақобатбардошлиги деганда, рақобатбардош субъектлар маҳсулот (иш, хизмат)нинг сифати ва реализация баҳосига нисбатан истеъмолчига (харидорга) қулайлиги, унга қўйилган инвестициянинг самарадорлиги ва шу маҳсулот (иш, хизмат)лар реализациясидан оладиган фойдасининг юқорилигини таъминловчи омиллар тизими тушунилади. Инвестициялар бозорида рақобатнинг учта шакли мавжуд : такомиллашган рақобат, олигополлашган рақобат ва монополлашган рақобат. Такомиллашган рақобат – бу эркин рақобат бўлиб, унда бозордаги маҳсулот (иш, хизмат)ни ишлаб чиқариш ва реализация қилишда бир хил мавқега эга бўлган инвестор (тадбиркор, мулкдор)лар иштирок этади. Олигополлашган рақобат – бу маълум даражада чегараланган рақобат бўлиб, унда бозордаги маҳсулот (иш, хизмат)ни ишлаб чиқариш ва реализация қилишда камчиликни ташкил қиладиган бир қанча йирик инвестор (тадбиркор, мулкдор)лар иштирок этади. Монополлашган рақобат – бунда бозорни битта йирик инвестор (тадбиркор, мулкдор) эгаллаган бўлади ва бир хил маҳсулот (иш, хизмат)ни ишлаб чиқариб реализация қилишда ўзи ҳукмронлик қилади. Юқори фойда олишни таъминлаш ҳар бир инвесторнинг асосий мақсадидир. Бунинг учун ўз рақибини синдириш, инвестициялар бозорида ўз мавқеини мустаҳкамлаш учун кураш олиб боради, бунда турли усуллардан фойдаланади, жумладан, рақобатнинг энг асосий усули лойиҳа баҳосини пасайтириш, инвестиция фоизини камайтириш орқали эришадилар. Натижада инвестиция киритиш камайиб, бозорда лойиҳалар баҳоси кўтарилади ва юқори фойда олишни таъминлайдилар. Демак, инвестициялар рақобатбардошлигини таъминлаш учун инвесторлар иш ҳажми, яъни лойиҳа ишлаб чиқаришни кўпайтиришдан,

лойиҳа сифатини оширишдан, агар имкони бўлса, лойиҳа баҳосини оширишдан манфаатдор экан. 2.Муқобил инвестициялар Инвестицияларнинг сафарбар этилиши кўп жиҳатдан лойиҳаларнинг юқори самарадорликка эгалигига асосланади. Сабаби бундай инвестиция лойиҳалари катта фойда олиш имконини беради. Одатда, юқори фойда олиш аксарият инвесторларнинг асосий мақсади бўлганлиги боис, бундай лойиҳаларни молиялаштиришдан инвесторлар манфаатдор бўладилар. Лекин барча инвестиция лойиҳалари ҳам бир хил кўрсаткичларга эга бўлавермайди. Бу эса улар ўртасида рақобат муҳитини вужудга келтиради. Инвестиция лойиҳалари ўртасидаги рақобат курашининг вужудга келишига қуйидаги сабабларга асосланади : 1. Инвестицияларнинг тез қопланиши ва юқори фойда келтириши. 2. Инвесторнинг капитал жамғармаси чекланганлиги. Инвестициялардан у ёки бу натижаларга эришиш ёки муайян турдаги чекланган ресурслардан фойдаланишдан муқобил имкониятлари таъминланса муқобил инвестициялар ҳисобланади. Муқобил инвестицияларни таққослаш эса улар ичидан энг юқори самаралисини аниқлашга ва уни кўзланган мақсад йўлида молиялаштиришга имкон беради. Муқобил инвестицияларни ўзаро таққослашда ишлаб чиқариш режаси ва ҳажмига, вақт омилига, янги технология бўйича бажарилган иш ҳажмига, ижтимоий омилларга ҳамда молиявий кўрсаткичларга эътибор қаратиш лозим. Муқобил инвестицияларни асослашда қўлланиладиган кўрсаткичлар инвесторларни зиддиятли хулосаларга олиб келади. Барча мезонларга кўра инвестицияларнинг юқори даромадли бўлиши камдан-кам учрайдиган

ҳолдир. Бунинг устига битта инвестиция лойиҳасининг ўзи бир кўрсаткич бўйича ўзаро фарқ қилувчи бир неча миқдорларга эга бўлиши мумкин. Инвестициялар битта натижага эришишнинг бир нечта муқобил вариантлари мавжуд бўлган ҳолда ёки қандайдир чекланган ресурснинг (пул маблағларидан ташқари) битта манбасини ишлатганларида ўзаро инкор этувчи ёки муқобил бўлиши мумкин. Ресурслар чекланганлиги билан боғлиқ кўпгина иқтисодий масалалар сингари муқобил инвестиция лойиҳаларидан бирини танлаш муаммоси ҳам чекланган вақт давомида рўй беради, яъни шу вақт давомида ресурсларнинг етишмовчилиги муаммосини ҳам ҳал этиш керак. Мисол учун, ишлаб чиқариш корхонаси олдида ёки бир цехдаги ускуналарни янгилаш ёки янги цех қуриш лойиҳаларидан бирини танлаш муаммоси шу давр ичида бирданига икки лойиҳани молиялаштириш имконияти йуқлиги туфайли юзага келади. Фараз қилайлик, янги қурилган кўп қаватли уй-жойни иссиқ сув билан таъминлаш учун иситиш қозонини қуриш керак. Бунинг учун кўмир, газ, мазут каби уч хил турдаги ёқилғи ишлатилиши мумкин. Мутахассислар энергия таъминотининг уч варианти бўйича қуйидаги таҳлилий жадвални тузишди. Таҳлил осон бўлиши учун барча вариантни ҳам амал қилиш муддати 4 йил деб олинди. Инвест иция тури Йиллик пул тушумлари Со ф жорий қий мат млн. сўм Инвести циялар рентабеллиги Ф ойда ички ме ъёри %Йиллар 0 1 2 3 4 Кўмир - 1000 7 50 5 00 0 0 95, 04 1,095 18 Газ - 1000 3 50 3 50 3 50 3 50 10 9,45 1,109 15 Мазут - 500 1 80 1 80 1 80 1 80 70, 58 1,141 16

Кўмир варианти самарадорлигининг пастлиги туфайли унга мослаб қурилган қозонхона учинчи йилдан бошлаб пул тушумини таъминламайди. Шу билан бирга дисконт коэффициенти 10% га тенг бўлганда, бу вариант мазут схемасига нисбатан юқори соф жорий қийматга эга. Демак, турли кўрсаткичлар бўйича турли лойиҳалар самаралидек туюлади. Лойиҳа таҳлилида бундай муаммолар икки сабабга кўра юзага келади: 1. Келгуси пул тушумларининг графикларидаги фарқ. 2. Талаб этилган инвестиция суммаларидаги фарқ. Жадвалда фойда ички меъёри кўрсаткичига кўра кўмир варианти газникидан устун, аммо кўмир вариантида дастлабки йилларда пул тушумлари катта бўлган ва мутлақо тўхтаган. Бошқача айтганда, каттароқ фойда ички меъёри кўмир лойиҳасида газ лойиҳасига нисбатан қисқароқ даврда таъминланади. Бошқа томондан қараганда, мазут схемаси бир сўмлик инвестицияга энг кўп фойда келтиради. Бу ерда соф жорий қийматнинг кичиклиги дастлабки инвестиция миқдорининг камлиги билан изоҳланади. Умуман олганда, муқобил лойиҳаларнинг самарадорлигини таққослама аниқлашда белгиланган дисконт ставкасида қайси лойиҳа юқори соф жорий қийматга эга бўлса ёки ҳосил қилинган соф жорий қиймат ҳисобига бошланғич капиталнинг энг юқори ўсишига эриша олса, ўша лойиҳанинг иқтисодий самарадорлиги юқори бўлади. 3.Инвестиция лойиҳаларининг амал қилиш муддатларидаги фарқлар Инвестиция лойиҳалари самарадорлигини баҳолашда лойиҳаларни амал қилиш муддати ҳам таъсир кўрсатади. Амалиётда шундай ҳоллар ҳам учрайдики, йирик компаниялар бир вақтнинг ўзида бир неча хил лойиҳаларни молиялаштириш имконига эга бўладилар. Бундай пайтда ўша компания бир қанча инвестиция лойиҳаларини кўриб чиқиш ва танлашга қабул қилади. Бунда компания уларнинг энг самаралиларини танлаб

оладилар. Танлаб олинган инвестиция лойиҳаларининг қиймати эса ўзининг молиялаштириш имкониятига мос қилиб олинади ва уларни амалга оширишдан кўрадиган фойдани ҳисоблайди. Муқобил инвестиция лойиҳаларининг бундай таққослама таҳлили улар ичидан энг самарали лойиҳани танлаб олишга ва лойиҳани молиялаштириш учун тўғри қарор қабул қилишга имкон беради. Умуман, муқобил лойиҳалар таҳлили инвесторнинг молиялаштириш учун қабул қилган лойиҳасининг бехато танланишини ва ишончлилигини таъминлайди. 4.Харажатларга кўра самарадорликни баҳолаш усули Амалиётда пул тушумларини таъминламайдиган лойиҳаларни бахолашга дуч келишимиз мумкин. Мисол учун, хизмат биносини ёритиш учун кундузги ёритиш лампаларидан ёки бошқа турдаги ёритиш воситаларидан бирини танлаш вазифаси турганда шундай ҳолат юзага келади. Бунда корхона маълум бир вақт давомида кам харажат талаб этадиган ёритиш лойиҳасини танлайди. Агар биз турли хизмат даврларига эга лойиҳаларга дуч келсак, ҳамда бахоланаётган фаолиятни давом эттириш учун қайта молиялаш кўзда тутилса, эквивалент аннуитетни аниқлаш усулидан фойдаланилади. Бунда эквивалент аннуитет – йиллик эквивалент харажатлар деб аталади. Фараз қилайлик, шаҳар ҳокимияти сув ёки электр билан иситиш тизимини киритиш масаласини ечиши керак. Бунда дисконтлаш ставкаси 10 фоиз деб олинади. Сув билан иситиш 5 йил ва бу тизимни яратиш ҳамда таъминлаб туриш учун 100 млн. сўм харажат қилиш керак. Электр иситиш тизими учун бу кўрсаткичлар мос ҳолда 7 йил ва 120 млн. сўмни ташкил этади. Буларни бир хил даврга келтириб, яъни сув тизимини 7 марта, электр тизимини 5 марта қайта лойиҳалашни кўзда тутиб, мураккаб ҳисоб- китобларни амалга оширамиз. Бу ҳисоб-китоблар қуйидаги жадвалда келтирилган:

жадвал Эквивалент йиллик харажатлар ҳисоб-китоби Исит иш тизими Амал қилиш муддати, йил Харажатларнинг жорий қиймати, млн. сўм Эквивалент йиллик харажатлар, млн сўм Сув 5 100 100 : 3,791 = 26,38 Элек тр 7 120 120 : 4,868 = 24,65 Кўриниб турибдики, электр иситиш тизими йиллик кам харажатни талаб этади. Шунинг учун шаҳар ҳокимияти учун шу лойиҳани танлаш мақсадга мувофиқдир. Маълумки, юқори кўриб ўтилган, маьқул инвестиция вариантини танлаб олиш усули бюджет ва даромад келтирмайдиган ташкилотлар учун аҳамиятга эга. Лекин, чекланган инвестиция ресурсларидан рационал фойдаланиш масаласи ҳам жуда муҳи

Адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг “Инвестиция фаолияти тўғрисида”ги Қонун. 1998 йил 24 декабр. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Чет эл инвестициялари тўғрисида”ги Қонуни (30.04.1998й). – Ўзбекистоннинг янги қонунлари. – Т.: Адолат, 2000 й. 3. Ўзбекистон Республикасининг “Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида”ги Қонуни. – Ўзбекистоннинг янги қонунлари. – Т.: Адолат, 2000 й. 4. Ўзбекистон Республикасининг “Чет эл инвесторларининг кафолатлари ва уларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш чоралари тўғрисида” ги Қонуни. – Ўзбекистоннинг янги қонунлари. – Т.: Адолат, 2000 й. 5. «Устувор инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш учун хорижий инвестицияларни жалб этиш механизмини такомиллашриш тўғрисида»ги Қарор 2004 йил 9 февраль. 6. Қўшма корхоналар ташкил этишга хорижий инвестицияларни жалб этишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида: Қарор. 2002 йил 11 октябрь. 393-сон //Ўзбекистон Республикаси молиявий Қонунлар.-2003.- №12. 135 б. 7. Тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни ҳуқуқий ҳимоя қилишни кучайтиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Қарори. //Солиқлар ва божхона хабарлари. -2003. -21 (461)-16 май. -9 б. 8. Каримов И.А. «Жаҳон молиявий–иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари»Т.: “Ўзбекистон”-2009 й.

Похожие

Инвестиция лойиҳаларини молиявий-иқтисодий баҳолашнинг асосий усуллари

Инвестиция лойиҳаларини молиявий-иқтисодий баҳолашнинг услубий асослари

Тадқиқот лойиҳаларини бошқариш.

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида инвестиция лойиҳаларининг самарадорлигини баҳолаш

Инвестиция фaолияти вa инвестиция сиёсaти