Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида инвестиция лойиҳаларининг самарадорлигини баҳолаш - Экономика - Рефераты

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида инвестиция лойиҳаларининг самарадорлигини баҳолаш

Загружено в:

03.10.2022

Скачано:

0

Размер:

72.4541015625 KB

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида инвестиция лойиҳаларининг самарадорлигини баҳолаш Режа: 1.Инвестицияларнинг социал иқтисодий моҳияти. 2.Инвестиция лойиҳалари тушунчаси. 3.Инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш ва инвестиция ресурслари қийматини аниқлаш. 4.Инвестицияларнинг иқтисодий самарадорлигини баҳолаш.

1.Инвестицияларнинг социал иқтисодий моҳияти Мамлакатимизни 2017 2021 йилларда социал иқтисодий ривожлантиришнинг диққат маркази ‒ аҳоли фаровонлигини ва юксак турмуш даражасини таъминлашга, мавжуд ресурс ва салоҳиятдан самарали фойдаланган ҳолда барқарор ва рақобатбардош миллий иқтисодиётни шакллантиришга қаратилган. Бу борада амалга оширилган кўплаб чора тадбирлар қаторида юқори қўшимча қийматга эга бўлган тайёр маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи ҳамда хизматлар кўрсатувчи соҳаларни ривожлантириш муҳим аҳамият касб этади. Ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳаларида юқори қўшимча қийматга эга бўлган тайёр инновацион маҳсулотлар яратиш кўламининг кенгайиши ‒ ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш жараёнларининг янги кўринишларини жорий қилишга, иш ўринларини ташкил этиш ҳамда ташқи алоқаларнинг кенгайишига шароит яратади. Бу эса ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳаларида инвестицион фаолликнинг янада кучайишини талаб қилади. Шуни таъкидлаш лозимки, ҳозирга қадар инвестиция тушунчаси моҳиятини мамлакатимизнинг иқтисодиёт соҳаси олимлари турлича талқин қилиб келадилар. Ўзбек тилининг изоҳли луғатига инвестицияатамаси – мамлакатимизнинг аралаш иқтисодиётга ўтишининг дастлабки йилларида (ўтган асрнинг 80 йиллари охирида) хорижий тиллардан кириб келди. Унгача, назария ва амалиётда, капитал қўйилма ёки капитал харажат атамалари кенг ишлатилар эди. Аммо инвестиция ва капитал қўйилма атамалари бир хил тушунча эмас, яъни синоним сўз эмас. Инвестиция атамаси капитал қўйилма атамасига нисбатан кенг мазмунли ва кенг қамровли тушунчадир. Капитал қўйилмалар ‒ асосий воситаларни янгилаш ва кенгайтиришга сарф этиладиган маблағлардир. Инвестиция эса тадбиркорлик фаолияти ва бошқа турдаги фаолият объектларига келгусида

фойда олиш ёки социал самарага эришиш мақсадида инвесторлар томонидан киритиладиган барча турдаги моддий, молиявий ва интеллектуал бойликларга айтилади. Инвестиция қўйиш объекти ‒ капитал қўйилмалар объектига нисбатан кенгроқ. Капитал қўйилмалар объектига фақат асосий воситалар (моддий бойликлар) кирса, инвестиция объектига айланма маблағлар, облигация ва бошқа молиявий ресурслар, шунингдек, мулклардан фойдаланиш ва эгалик қилиш ҳуқуқлари, илмий техника маҳсулотлари, «ноу хау», кадрлар тайёрлаш ва бошқалар киради. Демак, капитал қўйилмалар инвестицияларнинг бир қисми ҳисобланади. Уларнинг таркибида капитал қўйилмалардан ташқари бошқа унсурлар ҳам мавжуд. Шу сабабдан, капитал қўйилмалар тушунчаси айнан инвестициялар тушунчасини англатмайди. Инвестиция атамаси махсус луғатларда ва адабиётларда ҳозиргача турлича изоҳланади ва таърифланади. Иқтисодиётга оид аксарият адабиётларда таъкидланишича, инвестициялар атамаси лотин тилидаги invest сўзидан келиб чиққан бўлиб қўйиш, маблағни сафарбар этиш маъносини беради. Айрим адабиётларда эса, инвестиция атамаси ‒ ўраш, кийинтириш, ясантириш деган маънолларни англатади, дейилади. Ўзбекистон миллий энциклопедиясида: Инвестиция (лот. Investio ‒ ўраш) ‒ иқтисодиётни ривожлантириш мақсадида ўз мамлакатида ёки чет элларда турли тармоқларга, социал иқтисодий дастурларга, инновацион, тадбиркорлик лойиҳа ларига узоқ муддатга капитал киритиш (қўйиш), дейилган бўлса Ўзбекистон Республикасининг 2014 йил 09 декабрдаги Инвестиция фаолияти тўғрисидаги (янги таҳрирда) қонуннинг 3 моддасида инвестициялар – қонун ҳужжатларида тақиқланмаган тадбиркор лик фаолияти ва бошқа турдаги фаолият объектларига киритиладиган моддий ва номоддий неъматлар ҳамда уларга бўлган ҳуқуқлар, шу жумладан интеллектуал мулкка бўлган ҳуқуқлар, шунингдек реинвестициялар, дейилади. Б.Ю.Ходиев ва Ш.Ш. Шодмоновлар муаллифлигида ёзилган

Иқтисодиёт назарияси дарслигида: Инвестициялар – асосий ва айланма капитални қайта тиклаш ва кўпайтиришга, ишлаб чиқариш қувватларини кенгайтиришга қилинган сарфларнинг пул шаклидаги кўринишидир, деган таъриф берилган. Бизнинг фикримизча, бу таърифлар қайсидир даражада инвестиция тушунчасига мос келсада, унинг мазмун моҳиятини тўлиқлиқ очиб бермайди, чунки ҳар қандай дастур, лойиҳа ёки объектга киритилган капитал иқтисодий ёки социал самара бермаслиги мумкин. Амалиётда тугалланмаган қурилиш, ижобий натижасиз якунланган айрим илмий тадқиқот ишлари ва ҳоказолар ҳам учраб туради. Ҳолбуки, инвесторлар ижобий натижа ‒ иқтисодий ва социал самара олиш мақсадида иқтисодиётнинг турли тармоқларига, шунингдек, махсус дастурларни ва лойиҳаларни амалга ошириш учун капитал киритишади. Инвестицияларни молиялаштириш масалалари номли монографияда: Инвестициялар атамаси лотин тилидаги invest сўзидан келиб чиққан бўлиб қўйиш, маблағни сафарбар этиш маъносини беради. Кенг маънода инвестициялар кўпайтириб қайтариб олиш мақсадларида капитални боғлашни билдиради, дейилган. Шунингдек, ушбу монография муаллифи Д.Ғ.Ғозибеков нинг таъкидлашича ... инвестициялар аниқ ва ноаниқ, лекин эҳтимоли бор рисклар остида капитални муайян жараёнларга, муайян вақтга боғлаш бўлиб, унинг ҳозирги қийматини сақлаш, капиталлаштириш ва жамғариш мақсадига қаратилади. Айнан шундай фикрлар Инвестицияларни ташкил этиш ва молиялаш тириш ўқув қўлланма муаллифи Ҳ.Ҳ. Имомов томонидан ҳам билдирилган. Р.Х.Карлибаеванинг қаламига мансуб Инвестицияларни ташкил этиш ва молиялаштириш номли ўқув қўлланмада: Инвестициялар атамаси лотин тилидаги invest сўзидан олинган бўлиб, пул сарф қилмоқ, қўймоқ маъносини англатади. Инвестициялар ‒ аниқ ёки ноаниқ, лекин эҳтимоли бор рисклар шароитида капитални муайян жараёнларга, муайян вақтда боғлаш бўлиб,

унинг жорий қийматини сақлаш, капиталлаштириш ва жамғаришни таъминлаш мақсадида молиявий ва реал активларга мақсадли қўйилма қилиш жараёни 47 , дейилади. Юқорида келтирилган фикрлар қайсидир даражада ўхшаш. Уларда асосий эътибор иқтисодиётга сафарбар этилаётган капиталнинг ҳозирги қийматини сақлаш ва уни капиталлаштириш жиҳатларига қаратилган. Moлия: Koрxoналар молияси номли дарслик муаллифлари: Инвестиция лотинча investire (кийинтириш, ясантириш), немисча investition сўзидан келиб чиқиб, қисқача узоқ муддатга ишлаб чиқаришни кенгайтириш, даромадни орттириш, фойда олиш учун қандайдир ишга ёки корхонага капитал маблағ қўйишни билдиради, деган фикрни илгари суришган. Бизнинг фикримизча, бу таъриф ҳам камчиликдан ҳоли эмас. Маълумки, корхоналар инвестицияларни, нафақат ишлаб чиқаришни кенгайтириш, даромадни орттириш ва фойда олишга йўналтиришади, айни пайтда, улар социал аҳамиятга эга бўлган объектларга: ходимларга хизмат қиладиган турар жойлар, боғча, спорт муассасалари ва бошқа маданий маиший хизмат кўрсатувчи объектлар учун ҳам маблағ сарфлашади. Бундан ташқари, ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳаларига инвестициялар киритиш ички ҳамда ташқи бозорларни, инсонлар учун зарур бўлган, сифатли товар (хизмат)лар билан тўйинтириш имкониятини туғдиради. Буни ҳам инвестицияларнинг социал самараси деб баҳолаш мумкин. Демак, инвестициялар ўз мазмун моҳиятига кўра иқтисодий ёки социал самара келтириши лозим. Самара келтирадиган мулкий ва интеллектуал бойликлар (инвестиция)лар куйидаги шаклларда бўлиши мумкин: • пул маблағлари, банклардаги мақсадли жамғармалар, пайлар, акциялар ва бошқа қимматли қоғозлар; • ҳаракатдаги ва ҳракатда бўлмаган мулклар (бинолар, иншоотлар, асбоб ускуналар);

• муаллифлик ихтиролардан фойдаланиш ҳукуқларидан (ноу хау) ташқил топган мулкдорлик хуқуқлари, бошқа интеллектуал бойликлар; • ер ва бошқа табиий ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқлари ҳамда мулкчилик ҳуқуқлари; • бошқа бойликлар. Шундай қилиб, Инвестиция деганда келгусида даромад (фойда) олиш ёки социал самарага эришиш мақсадида қонун доирасида иқтисодиётнинг турли соҳалари ва тармоқларига инвесторлар томонидан қўйиладаган барча турдаги мулкий, молиявий ва интекллектуал бойликлар тушунилади. Бошқача айтганда, инвестициялар – мулкчиликнинг ҳар хил кўринишларидаги моддий, молиявий ва номоддий бойликларни иқтисодий социал самарадорликка эришиш мақсадида муомалага киритишдир. Берилган таърифдан келиб чиққан ҳолда қуйидагиларни қайд этишни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз: • инвестициялар мамлакатнинг қонунчилигига зид бўлмаган ҳар қандай фаолиятга жалб этилиши лозим; • инвестициялар албатта иқтисодий ёки социал самара келтириши зарур. Акс ҳолда капитал сарфлашнинг иқтисодий моҳияти йўқолади. Инвестициялар, нафақат узоқ муддатга, балки қисқа муддатга ҳам сарфланиши мумкин (масалан, давлатнинг қисқа муддатли ёки корхоналарнинг облигацияларни сотиб олишга сарфланган қисқа муддатли молиявий инвестициялар). Улар мулкий (моддий, молиявий) ва интеллектуал бойликлар кўринишига эга бўлади. Маълумки, моддий, молиявий ва номоддий бойликларни миллий иқтисодиётнинг у ёки бу соҳаларига жойлаштириш, улардан фойдаланиш жараёнида иқтисодий муносабатлар юзага келади. Шу боисдан ҳам инвестиция иқтисодий категориялар сирасига киради. Бизнинг фикримизча,

у турли субъектлар томонидан (қонунчиликка зид бўлмаган фаолиятларга) иқтисодий ёки социал самара олиш мақсадида мулкий ва интеллектуал бойликларни киритиш ҳамда улардан фойдаланиш жараёнида инвестиция фаолияти иштирок чилари ўртасида вужудга келадиган иқтисодий муносабатларни ифодалайди. Иқтисодиётга инвестицияларни жалб этиш ‒ ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳаларини ривожлантиришнинг асосий омилларидан бири ҳисобланиб, корхоналарда инновацион муҳитни яхшилаш билан бирга, истиқболда технологик жиҳатдан янги, сезиларли даражада такомиллашган ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш корхоналарини шакллантиришга, ички ва ташқи бозорлар учун инновацион маҳсулотлар етказиб беришга, қолаверса, мам лакатдаги социал муҳитга ижобий таъсир этади 1 . Инвестиция тўғрисида берилган таърифга асосланиб ҳамда унинг иқтисодиётнинг ривожланишига ҳар томонлама ижобий таъсирини ҳисобга олиб, унинг қуйидаги вазифаларини белгилаш мақсадга мувофиқдир: • иқтисодиётда ишлаб чиқариш кучлари воситаларини оптимал жойлаштириш билан кенг тармоқда бозор инфратузилмаларини шакллантиришга имкон яратиш; • иқгисодиётдаги такрор ишлаб чиқариш жараёнига ижобий таъсир кўрсатувчи барча йўналишларни ва имкониятларни амалиётга татбиқ этиш; • мамлакатнинг миллий хусусиятларини ҳисобга олган ҳолдаги қонуний кафолатланган инвесторларни қониқтирувчи улушини яратадиган ва молиявий ўсишни таъминловчи инфратузилмаларни фаоллаштириш; • иқтисодиётнинг барча соҳаларини фаоллаштириш орқали мамлакатнинг барқарор ўсиши ва жаҳон иқтисодий тизимига интеграциялашувини тезлаштириш. 1 Рахимов З.К., Шавқиев Э.Ш. Инвестицияларнинг социал-иқтисодий моҳияти ва аҳамияти. // Монография: Хизмат кўрсатиш соҳасини модернизациялаш ва аҳоли фаровонлигини юксалтириш: муаммо ва ечимлар. - Т.: ―Fan va texnologiya, 2019, 140- 146 бетлар

Иқтисодиётга киритилаётган инвестиция миқдори ва унинг динамикаси мамлакатдаги иқтисодий ўсиш суръатларини белгиловчи асосий омиллардан бири бўлиб, мазкур омил, ўз навбатида, инвестиция ресурслари манбаларининг таркибий тузилишига ва унинг барқарорлигига боғликдир. Инвестиция ресурслари манбалари макро ва микродаражада фарқланишидан қатъи назар, мамлакат инвестиция бозорида ўзига хос мавқега ва иқтисодий чегараларига эга. Ҳозирги кунда инвестиция ресурслари манбалари ичида кредитлар ўта муҳим стратегик аҳамиятга эгадир. Чунки, иқтисодиётнинг янги замонавий шаклида корхонанинг ўз маблағ манбалари чекланган бўлиб, улар, асосан, жорий харажатларни қоплаш учун сарфланади, қолган қисми эса чекланган маблағ сифатида инвестиция фаолиятини чегаралаб қўяди. Шу боис ҳозирда инвестиция ресурслари бозорида таклифни, нафақат, барқарорлаштириш, балки етарли миқдорда ошириш учун унинг манбалари таркибида давлат улушини камайтирган ҳолда чет эл кредитлари ва маҳаллий банклар кредитларини ошириш мақсадга мувофиқдир. Инвестиция фаолияти ва унинг манбалари иқтисодиёт ривожининг жадал суръатларини белгилаб бериш билан бирга у ҳар қандай тизимда кўп жиҳатдан ҳудуд ва мамлакат иқтисодиётининг барқарор ўсиб боришини ва тараққий этиш даражасини ифода этиши лозим. Инвестиция кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришнинг асосий негизини ташкил этар экан, ўз навбатида, бу такрор ишлаб чиқаришга инвестор (субъектлар) инвестиция ресурсларини иқтисодиёт соҳаларига (объектларга) ўзи кўзлаган мақсадни, асосан, даромад (фойда) олиш ёки социал самарага эришиш учун жойлаштиради ва инвестор амалга оширган бундай фаолиятни – инвестиция фаолияти, деб ифодалаш мумкин. Шу боис инвестицияни амалга оширадиган давлат, юридик ёки жисмоний шахсларни, шу жумладан, чет эл юридик ёки жисмоний шахсларини ҳам инвестор деган мақом бериш мақсадга мувофиқдир. Инвестор инвестициялашни амалга ошириш учун маълум миқдордаги маблағ

ёки инвестиция ресурсларига эга бўлишни ёки жамғаришни талаб этади. Бунинг учун жамғарма маблағларини банкларда тўплаш ва улар орқали капитал маблағларни иқтисодиёт нинг истиқболли соҳаларига йўналтирилишини таъминлашга эришиш мумкин. Бу, аввало, инвестиция фаолиятида банклар иштирокини оширишни талаб этади. Ўзбекистонда туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш, асосан, қуйидаги манбалар ҳисобига молиялаштирилиши мумкин: • туризм ва меҳмонхона хизматлари кўрсатувчи субъектларининг ўз маблағлари; • юридик ва жисмоний шахсларнинг пул бадаллари; • заём маблағлари (облигация заёмлари ва бошқа заёмлар, банк кредитлари ва бошқа кредитлар); • чет эл инвестициялари; • қонун ҳужжатларида тақиқланмаган бошқа манбалар ҳисобидан амалга оширилади. Ҳозирги кунда банклар инвестиция жараёнининг асосий бўғинига, корхоналарнинг чинакам ҳамкорига айланмоқда ва уларнинг ривожланишидан манфаатдор бўлмоғи керак. Ҳозирги пайтда банклар инвестиция фаолиятининг энг фаол иштирокчи ларидан бирига айланди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 16 августдаги 2018 2019 йилларда туризм соҳасини ривожлан тириш бўйича биринчи навбатдаги чора тадбирлар тўғрисидаги ПҚ 3217 сонли Қарорининг 10 бандига мувофиқ ... тадбиркорлик субъектларига янги меҳмонхоналар ва туризм инфратузилмасининг бошқа иншоотларини қуриш, мавжудларини модернизация қилиш учун узоқ муддатли (15 йилгача) кредитлар ажратиш амалиёти жорий қилинмоқда, бунда кредит ва фоизларни қоплаш учун меҳмонхоналарнинг молиявий тушуми ва мавсумий шароитидан келиб чиқадиган талаблар тақдим қилинмоқда.

2.Инвестиция лойиҳалари тушунчаси Мамлакатимизда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотлар натижасида турли мулк шаклларининг вужудга келиши, тадбиркорлик эркинлигининг таъминланиши мустақил қарорлар қабул қилиш ва бошқарув фаолиятининг ривожлантирилишини тақозо этди. Хусусан, бундай иқтисодий вазият иқтисодиётни янада эркинлаштириш ва ривожлантириш шароитида янги инвестиция лойиҳаларини ҳаётга кенг жорий этиш талабларини келтириб чиқарди. Иқтисодиётнинг тадрижий равишда ривожланишини таъмин лашда инвестицияларни, жумладан, туризм тармоғидаги инвестиция лойиҳаларини самарали амалиётга татбиқ этиш муҳим роль ўйнайди. Амалга оширилаётган инвестиция лойиҳаларининг ҳажми ва миқдорига қараб иқтисодиётда юз бераётган ўзгаришлар ва силжишлар ҳақида хулосалар чиқариш мумкин. Иқтисодий адабиётларда инвестиция лойиҳалари тўғрисида кўп айтилди ва айтилмоқда. Инвестиция лойиҳаси тушунчасининг тобора кенг қўлланилиши, аввалом бор, ушбу атаманинг иқтисодий моҳиятини англаб олиш заруриятини келтириб чиқаради. Маълумки, ҳар қандай инвестицион тадбиркорлик муайян мақсадга йўналтирилган ва мукаммал даражада яратилган инвестиция ғоясига асосланади. Мукаммал даражада шакллан тирилган ва асосланган инвестиция ғояси инвестиция лойиҳасининг қарор топишига олиб келади. Инвестиция лойиҳаси тушунчасининг ўзи иқтисодий назарияда ва амалиётда кенг қўлланилади ва у икки хил маънода талқин этилади: • муайян мақсадларга эришишни (кўзланган натижаларни ҳосил қилишни) таъминловчи қандайдир фаолиятлар йиғиндисини амалга оширишни назарда тутувчи иш, фаолият, тадбир сифатида тушунилади; • қандайдир фаолиятларни амалга ошириш учун зарур бўлган ҳуқуқий бошқарув ва молиявий ҳисоб ҳужжатлари тизими ёки бундай фаолиятлар тизимини баён этувчи ҳужжатлар тўплами сифатида қаралади.

Инвестиция лойиҳаси тушунчасига – унинг йўналтирилган мақсадини амалга ошириш учун технологик жараёнларни, техник ва ташкилий ҳужжатлаштириш жараёнини, объектларни барпо этиш ва ишга тушириш жараёнини, моддий, молиявий, меҳнат ресурс ларининг ҳаракатини, шунингдек, тегишли бошқарув қарорлари ва тадбирларни ўзида мужассамлаштирувчи тизим сифатида қаралиши мумкин. Тўлиқ шаклланган, якунига етган инвестиция лойиҳасини тузиш ва амалга ошириш умумий ҳолда қуйидаги босқичларни ўз ичига қамраб олади: • инвестиция ғоясини шакллантириш; • инвестицион имкониятларни тадқиқ этиш; • инвестиция лойиҳасини техник иқтисодий асослаш; • шартнома ҳужжатларини тайёрлаш; • лойиҳа (ишчи) ҳужжатларини тайёрлаш; • қурилиш монтаж ишлари; • объектни ишга тушириш ва инвестиция лойиҳаси (иқтисодий кўрсаткичлар) мониторингини олиб бориш. Инвестиция лойиҳаси ўз мақсади, йўналиши, амал қилиш соҳаси, муддати ва чегарасига эга бўлган алоҳида фаолият тури ҳисобланади. У ташкилий, ҳуқуқий, социал, экологик, иқтисодий жиҳатдан тўлиқ ва мукаммал ҳисоб китоблар ёрдамида асосланган юридик ҳужжат ҳисобланади. Инвестиция лойиҳасининг бошқа ҳужжат ва лойиҳалардан асосий фарқи шундаки, у ҳақиқий ҳужжат сифатида қарор топиши учун унинг барча томонлари махсус усуллар ёрдамида кенг ва аниқ ҳисоб китоблар билан баҳоланади. Шунингдек, унинг амалга оширилиши муайян миқдордаги маблағларни жалб этишга асосланади. Инвестиция лойиҳаси инвестиция ғоясининг шаклланишидан вужудга келар экан, унинг мураккаб жараёнлар асосида яратилишида турли тадқиқотлар ва таҳлил этиш ишларини олиб борувчи мутахассисларнинг

асосий ўрин эгаллашларини алоҳида эътиборга олмоқ зарурдир. Инвестиция лойиҳасининг ўзига хос хусусияти, унинг амалга оширилиши молиялаштиришнинг турли шаклларига мос тушиши билан изоҳланади. Бунда инвестиция лойиҳасини амалга ошириш учун турли манбалардан маблағларни жалб этиш мумкинлиги унинг қулайлигини, фойдалилигини, самарадорлигини ва афзаллигини оширади. Инвестиция лойиҳасини амалга оширишда мониторингини олиб бориш тизимининг амал қилиши, лойиҳанинг нафақат, иқтисодий самарадорлигини, шунингдек, социал самарадорлигини ва сиёсий аҳамиятини оширишга хизмат қилади. Мухтасар қилиб айтганда, инвестиция лойиҳаси инвестицион тадбиркорлик ва ташаббуснинг натижаси сифатида яратилган инвестицион ҳужжат бўлиб, инвестициялар билан таъминланган ҳар қандай тадбирлар мажмуаси ҳисобланади: у чекланган муддат ва вақт мобайнида фойда (даромад) олиш ёки социал самарага эришиш мақсадидаги бир бири билан боғлиқ, бир бири билан алоқадорлиқдаги мураккаб тадбирлар мажмуасидир. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 16 августдаги 2018 2019 йилларда туризм соҳасини ривожлантириш бўйича биринчи навбатдаги чора тадбирлар тўғрисидаги ПҚ 3217 сонли Қарорининг 2 бандида: Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари ҳамда бошқа ташаббускорлардан тушадиган тематик кўнгилочар боғлар, маданият объектлари (миллий музейлар, галереялар), туристик рекреацион ҳудудлар ва кластерлар ташкил этиш, сайёҳлик намойишининг алоҳида объектларини қуриш ва имижга доир бошқа лойиҳаларни амалга ошириш бўйича чет эл ва мамлакатимиз сармоядорларининг маблағлари, тижорат банклари кредитлари, маҳаллий ижро ҳокимияти органларининг бюджетдан ташқари маблағлари ҳисобига туризм соҳасида йирик инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш ва соҳа билан боғлиқ инфратузилмани ривожлантириш учун давлат кўмагини

олишга доир таклиф ва буюртмаларни ҳар йили кўриб чиқиш белгилаб қўйилган. 3.Инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш ва инвестиция ресурслари қийматини аниқлаш Инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш турли усуллар билан амалга оширилади: • акциядорлик инвестициялаш; • бюджетдан инвестициялаш; • лизинг; • қарз мажбуриятлари ҳисобидан банклар кредитлари, юридик ҳамда жисмоний шахслар мажбуриятлари эвазига молиялаштириш; • ипотека (кўчмас мулкни гаровга қўйиш) асосида олиб борилади. Мониторинг лойиҳа ҳолатини кузатиш, уни баҳолаш, лойиҳанинг истиқболини белгилашни қамрайди, бошқача айтганда лойиҳанинг амалга оширилишини кузатиб боришни назарда тутади. Унга қуйидагилар киради: • молиялаштирилаётган лойиҳани амалга оширилишининг бориши тўғрисидаги ҳисоботлар таҳлили; • ишнинг аҳволини бевосита лойиҳа амалга оширилаётган жойда текшириш; • мақсадли тафтишлар, аудиторлик текширувлари; • лойиҳанинг тугалланганлиги тўғрисида ҳисобот тузиш (унда харажатларнинг қопланиши, маҳсулотни сотиш чиқимларини баҳолаш ҳам назарда тутилади). Инвестицияларнинг самарадорлигини ошириш учун инвестиция қарорларини қабул қилишнинг барча даражаларида инвестиция лойиҳаларини ишлаб чиқиш, танлаб олиш ва амалга ошириш бўйича ягона мукаммал тизимни шакллантириш талаб этилади. Ягона мукаммал тизимни қўллашда жаҳон амалиётида синовдан ўтган ва эътироф этилган, инвестиция лойиҳаларини баҳолаш, таҳлил этиш стандарт усулига таяниш зарур. Ушбу

усул лойиҳаларни бошқариш услубиёти ва самарадорлик кўрсаткичларини ҳисоблаш усулларини эътиборга олишни назарда тутади. Инвестиция лойиҳаларини ишлаб чиқиш, мамлакатнинг ташқи бозорга чиқиши ва экспортга мўлжалланган маҳсулот (хизмат)лар ишлаб чиқариши стратегияси асосида амалга оширилиши зарур. Миллий иқтисодиёт манфаатлари лойиҳаларни танлаш, шунингдек, уларни амалга оширишда устувор ва асосий мезон бўлмоғи лозим. Инвестиция лойиҳаларини баҳолаш, танлаш ва амалга оширишда асосий эътибор инвестиция имкониятиларининг таҳлилига, жалб этилаётган ресурслар қийматини баҳолашга қаратилиши талаб этилади. Булар билан биргаликда, эътиборни ноаниқликнинг таҳлилига, хавф хатарларни пасайтириш усуллари, уларни инвестиция қатнашчилари ўртасида тақсимланишига қаратиш зарур бўлади. Лойиҳавий таҳлил, самарадорлик бўйича ҳисоб китоблар миллий (сўм) ва чет эл валютасида, валюталар курси истиқболини белгилаш йўли билан олиб борилиши мақсадга мувофиқдир. Ўзбекистонда туризмга оид инвестиция лойиҳаларини ишлаб чиқиш, танлаш ва амалга ошириш тизими босқичма босқич шаклланмокда. Туристик корхоналар лойиҳалари одатда молиялаштиришнинг мамлакат амалиётини ва лойиҳавий молиялаштиришни чет эл тажрибасини асос қилиб олади. Инвестиция лойиҳалари самарадорлигини таҳлил қилиш ва баҳолашда пул оқимларини дисконтлаш усули билан амалга ошириш талаб этилади. Инвестиция лойиҳаларининг самарадорлигини баҳолашда соф дисконтланган даромад, даромаддорлик индекси, ички даромаддорлик меъёри, харажатларнинг қопланиш муддати кўрсаткичларидан фойдаланиш талаб этилади. Бунда жаҳон амалиётида қўлланиладиган стандарт услубиёт кўрсаткичларидан, уларни ҳисоблаш усулларидан ҳамда таққослаш услубидан фойдаланиш лозим. Инвестицион ресурсларнинг умумий ҳажмига бўлган эҳтиёжни прогнозлаш қуйидаги тартибда амалга оширилади.

Биринчи босқичда реал инвестициялашга керак бўладиган молиявий воситалар ҳажми аниқланади. Бу мақсадда инвестицион стратегияда белгиланган аналог – объектлар танланиб, улар бўйича янги қурилиш ёки харид қиймати ҳисобланади. Янги объектлар қуриш қиймати, уларга ўхшаш (аналог) объектларни қуришга кетган ҳақиқий харажатлар асосида аниқ ланади. Ишлаб турган корхонани харид қиймати қуйидаги усуллар билан аниқланади: • соф баланс қиймати асосида, ушбу баҳолаш корхона активларининг умумий баланс қийматидан унинг мажбуриятлар йиғиндисини айириш асосида аниқланади; • фойда асосида баҳолаш охирги йиллар мобайнида йиллик ўртача фойданинг реал йиғиндисини аниқлашга асосланган ҳамда инвестицияларнинг фойдалилик ўртача меъёрини аниқлашга қаратилган; • бозор қиймати асосида баҳолаш тамойили ушбу корхонага ўхшаш корхоналарнинг аукцион ва конкурсларда сотиш маълумотларидан фойдаланишга асосланади. Инвестицион ресурсга бўлган эҳтиёжни прогнозлашда ушбу харидни кенгайтириш, техник жиҳозлаш ва реконструкция харажатлари киритилади. Прогнозлашнинг иккинчи босқичида молиявий инвестиция ларни амалга оширишга керак бўладиган инвестицион ресурслар ҳажми аниқланади. Бундай эҳтиёжни ҳисоблаш прогноз даврида турли инвестициялаш формалари ўртасидаги нисбатни аниқлашга асосланади. Молиявий инвестицияларни амалга ошириш учун керак бўладиган инвестицион ресурслар умумий эҳтиёжини аниқлаш – уларга бўлган биринчи (бошланғич) даврдаги эҳтиёжни ва кейинги даврлардаги уларнинг кўпайишини ҳисоблашдан иборат. Эҳтиёжни прогнозлашнинг учинчи босқичида зарурий инвестицион ресурслар умумий ҳажми аниқланади, бунда реал инвестициялашга лозим инвестицион ресурсларга талаб, молиявий инвестицияларни амалга ошириш

учун керак бўладиган ресурсларга талаб, захира капитали йиғиндилари ҳисобланади. Турли манбалар ҳисобига инвестицион ресурсларни ташкил этиш имкониятларини ўрганиш стратегиянинг иккинчи босқичи ҳисобланади. Бунда корхонанинг у ёки бу жиҳатларини ҳисобга олган ҳолда инвестицион ресурсларни ташкил этиш манбалари кўриб чиқилади. Бунда қуйидаги учта асосий гуруҳлар мавжуд: • шахсий; • қарзга олинган; • келтирилган (жалб этилган). Инвестицияларни молиялаштириш манбалари ўртасида энг асосий ўринда солиқ ва бошқа мажбурий тўловлардан кейин қолган фойда туради, чунки унинг бир қисми инвестицион мақсадлар учун фойдаланиши мумкин. Инвестицион лойиҳаларни молиялаштиришда амортизация ажратмалари муҳим манбаларидан бири ҳисобланади. Улар ишлаб чиқаришни қайта ташкил қилиб колмай, балки маълум даражада уларни кенгайтиришга ҳам мўлжалланган бўлади. Уларнинг миқдори корхона асосий фонди ва амортизация сиёсатига боғлиқ бўлади. Ривожланган мамлакатларида амортизация − корхона инвестиция эҳтиёжининг 70 80 фоизни қондиради. Ўзбекистонда ҳам амортизация ажратмаларига, инвестицияларни молиялаш тиришда муҳим манбаи сифатида қаралади. Шуни таъкидлаш лозимки, амортизация ажратмалари инвестицион лойиҳаларни молиялаштиришда бошқа манбаларга нисбатан устунликка эга. Чунки, у манба сифатида корхонанинг ҳар қандай молиявий ҳолатида ҳам ўз ўрнига эга ва доимо корхона ихтиёрида бўлади. Қарзга олинадиган маблағлар ичида энг асосийси узоқ муддатли банк кредитларидир. Инвестицион лизинг инвестиция ларни молиялаштиришнинг истиқболли (перспектив) шаклларидан биридир.

Инвестицияларни молиялаштиришнинг келтирилган манбалари ўртасида акционер капитални ташкил этиш имконияти биринчи ўринда туради, чунки бундай манба корхона акционер жамияти шаклидан фойдаланиш имконини беради. Инвестицион ресурсларни дотациялаш стратегиясини ишлаб чиқишда қуйидаги асосий бешта инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш усулларидан фойдаланилади. Инвестицион ресурсларни ташкил этиш манбалари тузилма сини оптималлаштириш стратегиясини ишлаб чиқишнинг сўнгги босқичи ҳисобланади. Ички ва ташқи инвестицион ресурсларни ташкил этиш манбалари ўртасидаги нисбатни аниқлашда уларнинг асосий жиҳатларини ҳисобга олиш лозим. Ички молиялаштириш манбалари қуйидаги ижобий жиҳатлар билан характерланади: • фойдаланиш тезлиги ва соддалиги; • инвестицияланаётган капиталнинг фойдалилик бўйича юқори меъёри; • улардан фойдаланишда тўлов қобилияти ва банкротлик рискини пасайиши; • корхона ташкилотчиларида бошқарувнинг сакланиб колиши; Ички инвестицион ресурсларни ташкил этиш манбаларининг қуйидаги камчиликлари мавжуд: • фойдаланиш ҳажмининг чегараланганлиги; • шахсий инвестицион ресурслардан фойдаланиш самарадор лигини ташқи назорати чегараланганлиги. Ташқи молиялаштириш манбалари ижобий жиҳатлари: • улардан фойдаланиш юқори имкониятлари;

• инвестиция фаолияти самарадорлиги устидан юқори ташқи назорат мавжудлиги. Шунинг билан бирга унинг камчиликлари: • келтириш қийинчиликлари; • келтиришнинг узоқ даврийлиги; • мулк гарови ва кафолатлар зарурлиги; • банкротлик риски юқорилиги; • ссуда фоизини тўлаш натижасида инвестиция фаолиятидан келадиган фойданинг пасайиши; • корхона фаолиятини бошқаришда қисман йўқотиш. Ташқи ва ички молиялаштириш манбаларини нисбати оптималлаштириш бош мезонлари: • корхона юқори молиявий мустаҳкамлигини таъминлаш зарурати; • инвестиция фаолиятии фойдаси йиғиндисини максимал лаштириш. 4.Инвестицияларнинг иқтисодий самарадорлигини баҳолаш Инвестицион фаолият − корхона кийматини оширишнинг асосий омили ҳисобланади. Чунки, у корхона даромадларининг ўсишини, молиявий хавф хатарлар даражасининг ҳамда ишлаб чиқариш харажатларининг камайишини таъминлайди. Бу, табиийки, корхона фаолияти самарадорлигининг ошишига ва мулкининг кўпайишига олиб келади. Шу сабабдан ҳам ҳар қандай инвестицион лойиҳанинг самарадорлигини баҳолаш зарур бўлади. Инвестицион лойиҳа самарадорлигини баҳолаш − ишлаб чиқаришга киритилаётган капиталнинг қайтиб келиш муддатини ва корхонанинг ривожланиш суръатини аниқлаш ҳамда бошқа социал иқтисодий муаммоларни ҳал этиш имконини беради. Туристик корхоналар фаолиятига жалб қилинаётган инвестициялар мумкин қадар кўпроқ фойда (қайтим) келтириши лозим. Акс ҳолда

сарфланган ресурслар беҳудага кетади, мулкдорларнинг (қолаверса жамият аъзоларининг) илгариги ва ҳозирги меҳнати йўққа чиқади. Инвестицияларнинг иқтисодий самарадорлигини баҳолашда иккита вазифа ҳал қилинади: • капитал қўйилмаларнинг қопланиш муддати ва даромад лилиги нуқтаи назаридан, энг мақбул вариант танлаш имкониятини яратувчи инвестицион лойиҳа самарадорлигини баҳолаш; • туристик маҳсулот ишлаб чиқариш кўрсаткичларини яхшилаш мақсадида киритилувчи инвестициялар самарадорлигини баҳолаш (қўшимча маҳсулот ишлаб чиқариш, таннархни камай тириш, фойдани ошириш ва ҳоказо). Инвестицион лойиҳаларни иқтисодий жиҳатдан баҳолашда маркетинг тадқиқотларини амалга ошириш аҳамиятли ҳисобланади. Маркетинг тадқиқот давомида талаб ва ундан келиб чиқувчи таклиф, бозор сегментацияси, баҳони шакллантириш стратегияси, молиялаш тириш манбалари ва бошқалар аниқланади. Инвестицион лойиҳалар муқобиллик асосида танланади. Танланган лойиҳани амалга ошириш учун бирламчи – рухсат берувчи ҳужжатлар, техник ва бошқа қарорлар, жумладан, муҳандислик таъминоти, атроф муҳитни муҳофаза қилиш бўйича чора тадбирлар тайёрланади. Инвестицион лойиҳани баҳолашда вақт омили ҳам ҳисобга олинади. Ҳар қандай лойиҳа маълум бир вақт оралиғида ўз самарасини беради. Вақт ўтиши билан унга мос равишда у ўз самарасини йўқотиб боради. Шу сабабдан, лойиҳаларни баҳолашда инвестицион объектларни эксплутация қилиш муддати ҳисобга олинади. Амалиётда, кўпинча, инвестицион лойиҳалар турли хил вариантларда тузилади ва кўриб чиқилади. Улар бир бири билан қиёсланади, сўнгра улардан энг мақбули танлаб олинади. Инвестицион лойиҳаларнинг самарадорлигини баҳолашда қуйидаги лар асосий кўрсаткич ҳисобланади:

• инвестицияларнинг ҳар бир сўмига тўғри келувчи қўшимча маҳсулот: Э = Бу ерда, Э –инвестициялар самарадорлиги; ЯМо, ЯМ1 – ялпи маҳсулот, мос равишда бирламчи ва қўшимча инвестицияларда; Ик – қўшимча инвестициялар миқдори. • инвестицияларнинг ҳар бир сўмига таннархнинг пасайиши: Бу ерда, ТН0, ТН1 – маҳсулот бирлиги таннархи, мос равишда, бирламчи ва қўшимча инвестицияларда; Q – қўшимча инвестициялар киритилгандан кейинги йиллик маҳсулот ҳажми, натурал ўлчов бирлиги. • инвестицияларнинг ҳар бир сўмига маҳсулот ишлаб чиқаришдаги меҳнат харажатларини қисқартириш: Бу ерда, М0, М1 – маҳсулот бирлигига ишлаб чиқаришда сарфланувчи меҳнат харажатлари, мос равишда қўшимча инвестициялар киритилгунча ва ундан сўнг. • инвестицияларнинг ҳар бир сўмига фойдани ошириш: Бу ерда, Ф0, Ф1 – маҳсулот бирлигига тўғри келувчи фойда, мос равишда қўшимча инвестициялар киритилгунча ва ундан сўнг. • инвестицияларнинг қопланиш муддати.

Иқтисодий самардорликни баҳолаш жараёнида киритилувчи инвестицияларнинг қопланиш муддатини аниқлашнинг ўзига хос ўрни бўлиб, у қуйидаги формула асосида аниқланади: К Ток = (Фр1 – Фр0) Бу ерда, К – асосий ишлаб чиқариш фондларига киритилувчи капитал қўйилмалар ҳажми; Фр1 – режалаштирилаётган даврнинг сўнгги йилидаги фойда; Фр0 – базис йилдаги фойда (режадан олдинги даврнинг сўнгги йили). Капитал қўйилмаларнинг самарадорлик коэффициенти қопланиш муддатига тескари бўлган катталикдир. У қуйидаги формула асосида ҳисобланади: Янги корхоналарни қуриш, амалдагиларини қайта тиклаш ва кенгайтириш, шунингдек, мавжуд ишлаб чиқаришни замонавий лаштириш ишлари қанчалик тез бажарилса, буюртмачи (инвестор) ва пудратчи учун шунчалик фойдали бўлади. Бу қўшимча фойда олиш имкониятини беради. Кундалик ҳаётда, юқорида келтирилган ҳолатнинг акси ҳам учраб туради, яъни объектни фойдаланишга топширилиш муддати ўтиб кетади. Бунинг оқибатида инвестор, нафақат кутилаётган фойдани олишдан маҳрум бўлади, айни пайтда, қўшимча харажатларга дуч келади. Объектнинг муддатидан аввал фойдаланишга топширилиши муносабати билан олинадиган қўшимча фойда, яъни иқтисодий самара (Экф) қуйидаги формула асосида аниқланади: Экф = Ен  Ф  (Тш –Та) Бу ерда, Ен – самарадорликнинг меъёрий коэффициенти;

Ф – муддатидан аввал фойдаланишга топширилувчи асосий фондлар қиймати; Тш – объектни фойдаланишга топширишнинг шартномадаги муддати; Та – объектни фойдаланишга топширишнинг амалдаги муддати. Янги қурилиш ёки амалдаги корхонани қайта тиклаш ва кенгайтириш ишлари, объектларнинг сифат кўрсаткичларига таъсир кўрсатмаган ҳолда қанчалик тез амалга оширилса, инвестициялар самарадорлиги мос равишда шунчалик юқори бўлади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР Ўзбекистон Республикасининг Қонуни: Хусусий корхоналар тўғрисида, 2003 йил 11 декабрь.  Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодекси, 2007 йил 25 декабрь.  Болтабаев М.Р., Тухлиев И.С., Сафаров Б.Ш., Абдухамидов С.А.  Turizm: nazariya va amaliyot. Darslik. O‗zbekiston Respublikasi Oliy va O‗rta Maxsus Ta‘lim Vazirligi.–Toshkent: Fan va texnologiya, 2018.  Budgets of National Tourism Organizations, 2008 – 2009. World Tourism Organization, Madrid, Spain, 2010.  Здоров А. Б. Экономика туризма. М., Финансы и статистика. 2007.  Макконнелл К.Р, БРЮ С.Л. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. В 2 Т.: Пер. С анг. Т. 2. − Таллин, 1993.  Moliya: Korxonalar moliyasi. Darslik / J.R.Zaynalov, S.S.Aliyeva, Z.O.Axrorov va boshqalar. ‒T.: Iqtisod moliya‖, 2018.  Морозов М. А. Экономика и предпринимательство в социально культурном сервисе и туризме. – М.: Академия, 5 е изд., 2009.

Похожие

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги маркетинги

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида иш ҳақи ва меҳнат унумдорлиги

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида меҳнатни ташкил этиш ва ходимларни бошқариш

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарини бошқариш

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг айланма маблағлари